Fórnarlamba- og vitnavernd.

Hæstv. forseti. Frumvarp það sem ég mæli hér fyrir og er á þskj. 13 er endurflutt. Því var dreift á síðasta þingi en var þá ekki útrætt. Við flutningsmenn þess höfum kosið að endurflytja það óbreytt. Flutningsmenn auk mín eru hv. þingmenn Steingrímur J. Sigfússon og Þuríður Backman.

Frumvarpið er í átta greinum og gerir ráð fyrir því að fórnarlömbum mansals skuli gefinn kostur á fórnarlamba- og vitnavernd. Í fórnarlamba- og vitnavernd felst að útlendingi sem er fórnarlamb mansals og hefur verið vistaður ólöglega á Íslandi, skuli gefinn kostur á sérstöku tímabundnu dvalar- og atvinnuleyfi til eins árs með heimild til framlengingar. Fórnarlambaverndin gengur framar vitnaverndinni samkvæmt frumvarpi þessu, þannig að ef fórnarlamb mansals treystir sér ekki til eða getur ekki einhverra hluta vegna vitnað gegn hinum brotlegu, skerðir það á engan hátt rétt hans til þeirrar aðstoðar sem þessi lög gera ráð fyrir. Ég mun koma nánar að því á eftir, virðulegur forseti, hvernig ég rökstyð þá reglu sem kemur fram í 2. gr. frumvarpsins.

Þeir sem þiggja fórnarlamba- og vitnavernd samkvæmt frumvarpi þessu skulu taka þátt í áætlun um félagslegan stuðning þann tíma sem þeir þiggja verndina. Þeim skal jafnframt standa til boða félagsleg, sálræn og lögfræðileg aðstoð, læknishjálp og þjónusta túlka, sem og starfsþjálfun og aðstoð við atvinnuleit. Þá skal þeim einnig standa til boða aðstoð við að sækja um ótímabundið dvalar- og atvinnuleyfi þegar fórnarlamba- og vitnaverndinni lýkur.

3. gr. frumvarpsins fjallar um það að fórnarlömb mansals sem gefinn er kostur á fórnarlamba- og vitnavernd skuli hafa 30 daga umþóttunartíma til að ákveða hvort þau þiggja verndina, en meðan á umþóttunartímanum stendur hafi þau bráðabirgðadvalarleyfi hér á landi.

4. gr. fjallar um það að þegar dvalar- og atvinnuleyfi skv. 1. mgr. 2. gr. rennur út, eigi lög um útlendinga og lög um atvinnuréttindi útlendinga við. Ef þeir sem hafa þegið fórnarlamba- og vitnavernd sækja um dvalar- og atvinnuleyfi, skal samvinna þeirra við yfirvöld metin þeim til tekna við úrlausn þess hvort ný leyfi fást veitt.

5. gr. fjallar um fimm manna nefnd um fórnarlamba- og vitnavernd sem frumvarpið gerir ráð fyrir að dómsmálaráðherra skipi vegna framkvæmdar laga þessara. Verkefni nefndarinnar skulu fyrst og fremst vera þau að kanna hvort grunur um mansal sé á rökum reistur. Nefndinni er líka gert að taka ákvörðun um veitingu dvalar- og atvinnuleyfis og taka ákvörðun um endurnýjun dvalar- og atvinnuleyfis.

6. gr. gerir ráð fyrir að Vinnumálastofnun gefi út atvinnuleyfin og Útlendingastofnun dvalarleyfin.

7. gr. fjallar um það að að öðru leyti en leiðir af lögum þessum gildi lög um útlendinga og lög um atvinnuréttindi útlendinga eftir því sem við á um þau fórnarlömb mansals sem þiggja fórnarlamba- og vitnavernd samkvæmt lögum þessum.

8. gr. er síðan gildistökugrein.

Frú forseti. Það er alveg ljóst af þessu frumvarpi að því er ætlað að festa í lög ákveðin réttindi til handa svokölluðum fórnarlömbum mansals. Þetta er sem sagt mál sem fjallar um fórnarlamba- og vitnavernd og er það í fullu samræmi við skuldbindingar aðildarríkja samnings Sameinuðu þjóðanna um aðgerðir til að sporna við skipulagðri fjölþjóðlegri glæpastarfsemi. Sá samningur var undirritaður fyrir Íslands hönd þann 13. desember árið 2000 en bíður enn fullgildingar.

Við þennan samning voru svo gerðir tveir viðaukar og öðrum þeirra er ætlað að taka sérstaklega á mansali, ekki síst stöðu kvenna og barna, og sporna við slíkri glæpastarfsemi auk þess sem honum er ætlað að tryggja þolendum slíkra glæpa vernd og aðstoð. Það er ekki hvað síst í ljósi þessa viðauka sem nefndur er Palermo-sáttmálinn eða Palermo-samningurinn sem þetta frumvarp er samið og flutt.

Hæstv. forseti. Samkvæmt upplýsingum úr skýrslu Sameinuðu þjóðanna um mansal má gera ráð fyrir því að hundruð þúsunda karla, kvenna og barna séu árlega seld ólöglega á milli landa vítt og breitt um heiminn. Til skamms tíma töldu menn að þetta fólk væri viljugir þátttakendur í hinu ólöglega athæfi, fólk sem sjálfviljugt flýði fátækt og eymd í heimalöndum sínum í von um að eitthvað skárra væri í boði á hinum ríku Vesturlöndum. En hin síðari ár hafa nýjar hliðar á þessari ólöglegu starfsemi orðið meira og meira áberandi. Það er sú starfsemi sem tengist hinum svokallaða kynlífsmarkaði Vesturlanda. Í slíkum tilfellum er oft um nauðung eða um upplogin gylliboð að ræða og er ofbeldi og hótunum gjarnan beitt til að beygja fórnarlömbin undir vilja þeirra sem mansalið stunda. Fólk greiðir oft háar upphæðir fyrir flutninginn sem oft á sér stað við óviðunandi aðstæður og endar svo oftar en ekki í nauðungarvinnu, í vændi eða sem þátttakendur í öðru ólöglegu athæfi í móttökulandinu.

Konur sem eru seldar sem kynlífsþrælar lenda oftar en ekki í afar grófu ofbeldi og er gjarnan nauðgað hvað eftir annað áður en sala frá einum aðila til annars á sér stað. Það eru til ótal dæmi um hroðalega meðferð þeirra og það er ekki óalgengt að þær séu látnar þjóna vændiskúnnum upp í 18 klukkustundir á dag alla daga vikunnar. Þær eru í flestum tilfellum algjörlega háðar kúgurum sínum sem eru oft þá eigendur vændishúsanna um leið. Þessar konur eru yfirleitt án vegabréfs í landi sem þær vita jafnvel ekki hvað heitir og þær eru neyddar til að láta af hendi stærstan hluta þeirra peninga sem kúnnarnir greiða fyrir vændið, enda eru þær sagðar þurfa að endurgreiða háar fúlgur fyrir fargjald, húsaleigu og uppihald. Konunum er haldið innilokuðum á vændishúsunum eða þeim er ekið milli kúnna af hinum svokölluðu eigendum sínum og venjulega eru þær fluttar ört á milli staða eða landa til að tryggja að þær geti alls ekki myndað nein tengsl við vændiskúnnana. Slíkt gæti orðið til þess að einhverjir tækju upp á því að fá samúð með þeim og vilja bjarga þeim. Þessar konur eru varaðar við því að leita til lögreglu, heilbrigðisyfirvalda eða þeirra samtaka sem aðstoða fólk sem orðið hefur fyrir ofbeldi. Reyni þær slíkt kallar það á grófar líkamlegar refsingar, barsmíðar og endurteknar nauðganir, eða þá að því er hótað að eitthvað komi fyrir fjölskyldur þeirra í heimalöndunum. Allt gerir þetta yfirvöldum afskaplega erfitt fyrir með það að ná til fórnarlamba mansals.

Það er mat okkar flutningsmanna þessa frumvarps, virðulegi forseti, að samhliða lögfestingu ákvæðisins í 227. gr. a almennra hegningarlaga, nr. 19/1940, þar sem mansal er gert að sérstöku refsilagabroti hefði að sjálfsögðu átt að lögfesta ákvæði um fórnarlamba- og vitnavernd, enda er slíkt í samræmi við ákvæði samnings Sameinuðu þjóðanna, sem áður var nefndur, og í samræmi við það sem nágrannalönd okkar eru að opna augu sín fyrir að þurfi að gera. Það er líka í samræmi við tillögu framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins um skammtímadvalarleyfi til handa fórnarlömbum mansals sem aðstoða yfirvöld við að koma upp um þá sem grunaðir eru um að standa að eða stuðla að mansali. Þegar greinargerðin sem frumvarpinu fylgir var skrifuð beið þessi tillaga framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins afgreiðslu en mér er ekki kunnugt um það akkúrat á þessari stundu hvar hún er stödd í ferlinu. En það er sem sagt alveg ljóst að tilmælin eru í samningunum og í tilskipunum og í þeim tilmælum sem eru að koma til okkar hvaðanæva að og þar er kveðið skýrt að orði.

Varðandi aðgerðir í Evrópu til þessa má segja að nokkuð mörg lönd í Evrópu hafi nú þegar skilgreint mansal sem sérstakt refsilagabrot en þau hafa ekki öll tryggt jafnhliða vernd fórnarlambanna, eða það er mismunandi með hvaða hætti slíkt kemur fram í lagasetningunum. Tvö lönd má nefna sem reyna virkilega að tryggja rétt fórnarlamba mansalsins en það eru Belgía og Ítalía. Ítalska fórnarlambaverndin er útfærð í 18. gr. laga nr. 286 frá 1998 og í 27. gr. forsetatilskipunar nr. 394 frá 1999 en þessar greinar gera ráð fyrir vegabréfsáritun vegna verndunar erlendra borgara. Þar er lögð áhersla á að yfirvöld greini aðstæður einstaklinganna sem grunur leikur á að hafi verið seldir mansali til Ítalíu og setji af stað sérstaka áætlun um að aðstoða viðkomandi með hvaðeina sem þarf til að losa þá undan valdi þeirra sem hafa gerst brotlegir við lög og alþjóðasamninga með því að stunda mansal. Í frumvarpinu sem hér er mælt fyrir er þetta ítalska atriði haft til sérstakrar hliðsjónar. Það má segja að Ítalir hafi gengið hvað lengst í þessum efnum þar sem þeir skilyrða ekki fórnarlambaverndina við það að fórnarlambið vitni gegn hinum brotlegu. Ég kem nánar að því síðar, frú forseti.

Almennu rökin fyrir fórnarlamba- og vitnaverndinni í tengslum við mansal eru eftirfarandi:

Í fyrsta lagi eru þar auðvitað til grundvallar mannúðarsjónarmið en mannréttindi þess fólks sem lendir í klóm nútímaþrælasala hafa sannarlega verið brotin. Það hefur verið niðurlægt og oft hefur þetta fólk verið beitt grófu ofbeldi. Til að það fólk sem lendir í höndum þessara glæpamanna geti endurheimt mannlega reisn sína og aftur orðið virkir þegnar í samfélaginu þarf að styðja við það svo um munar.

Í öðru lagi má nefna þau rök að með því að fá fórnarlömbin til samvinnu við yfirvöld megi auðvitað auka líkurnar á að lögreglu takist að koma upp um þá glæpamenn sem stunda ólöglegan innflutning eða sölu á fólki. Í því frumvarpi sem ég hér tala fyrir er samvinna fórnarlambsins við viðkomandi yfirvöld, um að vitna gegn hinum brotlegu, ekki gerð að skilyrði fyrir dvalarleyfi eða þeirri aðstoð sem skylt yrði að veita fórnarlömbunum samkvæmt frumvarpinu, heldur er lögð áhersla á að líkurnar aukist á því að fórnarlambið vitni gegn hinum brotlegu fái það dvalarleyfi og félagslega og réttarfarslega aðstoð. En samkvæmt þessu frumvarpi er það ekki gert að skilyrði og það sæki ég, eins og ég sagði áðan, í ítölsku lögin.

Ef ekki er í lögum heimild til sérstaks dvalarleyfis fyrir fórnarlömb mansals er yfirvöldum nauðugur einn sá kostur — þannig standa málin hér hjá okkur núna — að senda þau úr landi. Það er aðeins trygging fyrir því að þau lendi aftur í klóm glæpamannanna og þar með er ljóst að hörmungar þessara einstaklinga halda áfram.

Samstarf yfirvalda og fórnarlambs getur verið með því móti að fórnarlambið gefi upplýsingar um grunaða einstaklinga, leggi fram ákæru eða beri vitni fyrir dómi en það er eins og áður sagði samt ekki gert að skilyrði fyrir verndinni í því frumvarpi sem hér er til umfjöllunar.

Í ljósi þess sem áður er sagt um það hversu erfitt er fyrir yfirvöld að ná sambandi við fórnarlömb mansals er mikilvægt að þeim sé gert það ljóst að þau eigi rétt á dvalarleyfi og að þau hafi tíma til umþóttunar. Þann tíma er líka mikilvægt að sjá fórnarlömbunum fyrir húsnæði, heilbrigðisþjónustu og annarri nauðsynlegri aðstoð. Um þennan umþóttunartíma er getið í 3. gr. frumvarpsins.

Það er mikilvægt að yfirvöld geri sér grein fyrir því að fórnarlömb mansals, sem oftast eru konur og börn, hafa að öllum líkindum gengið í gegnum miklar þjáningar, verið í lífshættu og verið beitt líkamlegu ofbeldi. Einnig ber að hafa í huga að staða þeirra sem lenda í þessum aðstæðum er einatt afskaplega veik. Alþjóðlegir glæpahringir notfæra sér neyð og fátækt fólks og eru því sekir um að notfæra sér yfirburðastöðu sína gagnvart fátækum fórnarlömbum. Aðgerðir lögregluyfirvalda verða því einatt að byggjast á virðingu fyrir einstaklingnum sem í hlut á og taka mið af sjálfsögðum mannréttindum og mannúðarsjónarmiðum. Til að auðvelda yfirvöldum að ná til fórnarlambanna er svo nauðsynlegt að eiga gott samstarf við frjáls félagasamtök sem starfa að mannúðarmálum og samtök sem starfa með innflytjendum eða fórnarlömbum ofbeldis. Það er ekki ólíklegt að vitneskja um veru fórnarlamba mansals í landinu berist einmitt fyrst til slíkra samtaka. Þess vegna er afar mikilvægt að stjórnvöld efli skipulegt samstarf við slík samtök.

Rökin fyrir því að dvalarleyfið þurfi að vera til eins árs í senn en ekki til skemmri tíma eru byggð á raunsæju mati á því hversu langan tíma tekur að vinna mál af þessu tagi og einnig er líklegra að fórnarlömbin telji sér borgið ef tíminn er þetta langur. Líklegra er að fórnarlömbin séu tilbúin að ganga til samstarfs við stjórnvöld ef þau eiga tryggt dvalarleyfi í landinu í a.m.k. eitt ár en ef eingöngu væri um örfáa mánuði að ræða. Frumvarpið sem hér er talað fyrir nær til einstaklinga sem hafa verið vistaðir á Íslandi fyrir milligöngu einstaklinga eða samtaka sem komið hafa þeim í ólögleg störf og/eða í þjónustu á sístækkandi klám- og kynlífsmarkaði. Það tekur hins vegar ekki til þeirra einstaklinga sem eingöngu eru viðkomufarþegar, svokallaðir transit-farþegar, á Íslandi og grunur fellur á við hefðbundið vegabréfaeftirlit slíkra farþega. Talið er ljóst af atburðum síðustu missira að verið sé að smygla fólki í gegnum Ísland til Vesturheims en einnig eru til staðar ýmsar vísbendingar um að nektarstaðir á Íslandi kaupi til landsins stúlkur sem tengjast alþjóðlegum samtökum sem útvega stúlkur til starfa á slíkum stöðum. Vegna alls þessa getum við átt von á því að það styttist í að fórnarlömb nútímaþrælaverslunar verði vistuð á Íslandi, ef það er ekki þegar hafið, og þá er mikilvægt að hafa löggjöf sem getur tekið á slíkum málum með afgerandi hætti. En það er einmitt slík löggjöf sem hér er til umfjöllunar og sem ég nú hef mælt fyrir. Í lok máls míns vil ég einungis ítreka að tilmæli Norðurlandaráðs til Norðurlandaþjóðanna varðandi þetta mál eru afar afdráttarlaus. Það hafa komið tilmæli um að fórnarlamba- og vitnavernd af því tagi sem hér hefur verið talað fyrir verði leidd í lög í öllum löndunum. Það kæmi í veg fyrir að yfirvöld ættu það úrræði eitt þegar upp koma svona mál að senda fórnarlömb mansalsins aftur inn í hringiðu þrælahaldsins eftir að mál þeirra hafa verið leyst eða til skoðunar hjá yfirvöldum.

Að lokinni þessari umræðu mælist ég til þess að málinu verði vísað til 2. umr. og hv. allsherjarnefndar.