131. löggjafarþing — 121. fundur,  3. maí 2005.

Lífeyrissjóður bænda.

696. mál
[12:22]

Ögmundur Jónasson (Vg):

Hæstv. forseti. Ég setti nafn mitt undir nefndarálitið með því frumvarpi sem hér var talað fyrir á þeirri forsendu að það er stjórn lífeyrissjóðsins sem fer þess á leit við Alþingi að við veitum þarna ákveðnar lagaheimildir.

Þess er einnig að geta að umsagnaraðilar um frumvarpið úr heimi lífeyrissjóðanna hafa verið jákvæðir en mig langar að gera af þessu tilefni grein fyrir afstöðu minni til þeirra atriða sem verið er að óska eftir heimild til að breyta. Með þessari lagasetningu erum við í rauninni ekki að taka ákvörðun um hvað gert verður, aðeins að opna á heimild, m.a. til að aldurstengja lífeyrisgreiðslur. Þetta er nokkuð sem hefur verið á döfinni hjá ýmsum lífeyrissjóðum síðustu árin. Ákvörðun hefur verið tekin í nokkrum stórum lífeyrissjóðum og í desember á síðasta ári gerði Alþýðusambandið og Samtök atvinnulífsins samkomulag sín í milli um að stefna í þessa átt með alla lífeyrissjóði sem Alþýðusambandið hefur innkomu í.

Ég fyrir mitt leyti hef miklar efasemdir um þau hyggindi sem hér eru sögð búa að baki og fyrir það fyrsta hef ég gagnrýnt vinnulagið. Menn hafa sagt að ef lífeyrissjóður eða stórir lífeyrissjóðir verða aldurstengdir með þessum hætti mun þrýstingur aukast á aðra lífeyrissjóði að fara sömu leið. Ég held að nokkuð sé til í þessu, einfaldlega vegna þess að ef hreyfanleiki er á milli sjóðanna, ég tala ekki um ef hann er aukinn frá því sem nú er, getur myndast mjög mikið misvægi. Þá er hætt við því t.d. að ungt fólk leiti inn í lífeyrissjóði þar sem aldurstenging er fyrir hendi en leiti eftir því að skipta yfir í sjóði sem eru byggðir á meðaltali á efri árum þegar iðgjöldin yrðu orðin rýrari í hinum aldurstengda sjóði sem einstaklingurinn var í fyrir. Þetta er fyrsta atriðið sem ég vil nefna að breyting á einum stað er mjög líkleg til að valda þrýstingi á breytingar á öðrum stöðum einnig. Þess vegna hefði verið æskilegra og er æskilegt vegna þess að ekki er búið að taka þessa ákvörðun í öllum lífeyrissjóðunum sem Alþýðusambandið á innkomu í, það er ekki enn búið að gera það, ekki er búið að hrinda þessum tilmælum í framkvæmd að minnsta kosti, þá er einboðið að menn setjist saman, fulltrúar allra lífeyrissjóðanna og þeirra samtaka sem koma að lífeyrissjóðunum og ræði hvað hyggilegt er að gera í þessum málum. Meðal þeirra efnisatriða sem ég mundi vilja vekja athygli á í slíkri umræðu, og hef reyndar þegar gert á opinberum vettvangi, er að spyrja í fyrsta lagi: Hvað er það sem kallar á þessa breytingu? Hvað nákvæmlega er það sem kallar á þessa breytingu? Er verið að verja lífeyrissjóðinn á einhvern hátt með slíkum breytingum eða er það rétt sem sumir halda fram að heildarpakkinn eigi að vera svipaður að verðmæti í aldurstengdu kerfi og í meðaltalskerfi? Hvað er hið rétta í þessu efni? Er það rétt sem margir hafa haldið fram að ekki sé munur á þessu tvennu, kostnaðinum, þannig að það sé í rauninni ekki verið að verja lífeyrissjóðinn í fjárhagslegu tilliti þannig? Ef hitt er hins vegar upp á teningnum, ef hitt vakir hins vegar fyrir mönnum að verja fjárhagslega hagsmuni sjóðsins á einhvern hátt, þá þarf að ræða það og sýna fram á á hvern hátt það er gert.

Ef hið fyrra er rétt í málinu, að heildarverðmæti þessara tveggja kerfa, aldurstengds og óaldurtengds kerfis sé svipað, þá þarf að skoða hinar pólitísku afleiðingar, hinar félagslegu afleiðingar slíkra kerfisbreytinga. Ég spyr t.d.: Hvernig kemur svona lagabreyting út fyrir konur sérstaklega? Það er staðreynd að konur eru bundnar yfir börnum og búi í ríkari mæli en karlar, þrátt fyrir skref sem verið er að reyna að stíga í jafnréttisátt þá er staðreynd að konan, móðirin, er í ríkari mæli en karlinn bundin yfir heimili og þar af leiðandi frá vinnu á þeim árum sem lífeyrisiðgjöldin væru hvað verðmætust. Reyndar er í barneignarorlofi greitt inn í lífeyrissjóði, það er staðreynd þannig að það kemur á móti. En engu að síður þegar heildardæmið er gert upp er þetta konum í óhag.

Í annan stað spyrjum við um fólk sem fer í langskólanám. Fólk sem er í langskólanámi kemur seint inn í lífeyrissjóðina og er þar ekki á þeim árum sem iðgjöldin yrðu allra verðmætust. Þetta er því langskólagengnu fólki og langskólamenntun í óhag að fara inn á þessa braut, þ.e. að aldurstengja lífeyrisiðgjöldin. Eins og kunnugt er byggir hugsunin á því að iðgjöld sem eru greidd inn á unga aldri eða á fyrstu starfsárum einstaklingsins eru í lífeyrissjóðnum í mjög langan tíma og hlaða þar upp vöxtum og skapa arð í heimi fjármálanna þannig að fyrir bragðið verða þau dýrmætari í sjóðnum og menn vilja reikna þetta síðan inn í réttindin sem einstaklingurinn fær. Eldri manneskja sem borgar á fullorðinsárum í lífeyrissjóð á sína eign eða framlag sitt skemur í sjóðnum, það ávaxtast í skemmri tíma og þess vegna á að meta það minna, meta slík lífeyrisiðgjöld minna.

Ég hef um þetta mjög miklar efasemdir og legg áherslu á að umræða um þetta hefur ekki farið fram nema í mjög litlum og lokuðum hópum. Stjórnir lífeyrissjóða og fámennir hópar hafa rætt þetta. Ég get hins vegar sagt frá því að í BSRB, þar sem ég þekki nokkuð vel til, hefur verið stofnað til mikillar umræðu um þetta mál. Lífeyrismál eru þar uppi á borði — reyndar á það við um verkalýðshreyfinguna í heild sinni — mjög oft á fundum. Eftir að þessari hugmynd var hreyft, um aldurstengingu lífeyrisréttinda og samningurinn gerður sem ég vitnaði í, í desember síðastliðnum, hefur orðið lífleg umræða um þetta innan BSRB. Þar eru miklar efasemdir um að fara þessa leið. Hvatt hefur verið til þess að verkalýðshreyfingin og samtök atvinnurekenda taki upp viðræður og endurskoði fyrri ákvarðanir hvað þetta snertir.

Á þessu vildi ég einfaldlega vekja athygli við umræðuna, þótt í þessu frumvarpi felist engin ákvörðun um að Lífeyrissjóður bænda fari inn á þessa braut. Í því felst engin ákvörðun um slíkt. Með því er einvörðungu verið að afla lagaheimildar til að ráðast í þessa breytingu. Stjórn sjóðsins óskar eftir því, Landssamtök lífeyrissjóða mæla með því að við samþykkjum frumvarpið og ég mun greiða atkvæði með því. En ég vildi engu að síður koma þessari ábendingu á framfæri.

Einnig hefur verið rætt um að lífeyrissjóðurinn hafi heimild til að breyta kjörunum. Þetta er nokkuð sem margir lífeyrissjóðir hafa staðið frammi fyrir og að þessu leyti standa lífeyrissjóðir opinberra starfsmanna betur, að réttindin þar eru föst stærð en iðgjöldin eru breytileg. Þá er hugsunin sú að launamaðurinn, og síðar lífeyrisþeginn, viti að hverju hann gengur en síðan verði að stilla iðgjöldin eftir atvikum eftir því hvernig tekst að ávaxta pundið í lífeyrissjóðunum.

Að sjálfsögðu eru deildar meiningar um það í verkalýðshreyfingunni og í þjóðfélaginu almennt hve mikla fjármuni eigi að leggja í sparnað. Sumir leggja áherslu á að fá meira í vasann meðan einstaklingurinn er starfandi og þá fari minna til efri áranna. Ég er þeirrar skoðunar að við eigum að leggja mikið til hliðar, leggja mikla peninga til efri áranna þannig að fólk geti notið þeirra með sæmilega traustan fjárhag. Mér finnst það skipta mjög miklu máli og ég er á þeirri skoðun. En ég virði hitt sjónarmiðið að sjálfsögðu, að það eigi ekki að leggja of mikið í sparnað en beina þeim mun fleiri krónum niður í vasa launamannsins á meðan hann er í starfi.

Ég vík að þessu vegna þess að sumir lífeyrissjóðir eiga hreinlega ekki annarra kosta völ en að skerða réttindi. Þau standa frammi fyrir atvinnurekendavaldi sem hefur mjög eindregið lagst gegn því að iðgjöldin í lífeyrissjóðina séu hækkuð. Ég nefni t.d. Lífeyrissjóð sjómanna og fleiri lífeyrissjóði. Þá er niðurstaðan sú, gegn slíkri afstöðu, að skerða verður kjörin.

Ég er reyndar á þeirri skoðun að til séu þeir lífeyrissjóðir sem ríkisvaldinu beri að veita aðstoð og hugsa þá sérstaklega til Lífeyrissjóðs sjómanna. Mér verður hugsað til málflutnings og málafylgju hv. þm. Guðjóns Arnars Kristjánssonar, formanns Frjálslynda flokksins, sem barist hefur fyrir því þing eftir þing að ríkisvaldið komi inn með fjárstuðning í Lífeyrissjóð sjómanna. Hann hefur í því sambandi minnt á, og fengið stuðning okkar í Vinstri hreyfingunni – grænu framboði við það, að upp úr 1980 voru gerðir kjarasamningar við sjómenn sem kváðu m.a. á um stuðning við lífeyrissjóðinn en það hafi ekki verið efnt. Þess vegna er ærið tilefni til að taka það mál upp, eins og hv. þm. Guðjón A. Kristjánsson hefur ítrekað gert á þingi. Ég segi aftur að við höfum stutt það mjög eindregið.

Síðan er til önnur leið fyrir ríkisvaldið að koma að lífeyrissjóðunum og veita þeim stuðning. Það tengist örorkunni. Ástandið er vissulega misjafnt en í öllum lífeyrissjóðum vegur örorkan sífellt þyngra í útgjöldum lífeyrissjóðanna. En sérstaklega í þeim lífeyrissjóðum þar sem fólk starfar við erfið og hættuleg störf, þar sem menn slasast í starfi, er þessi byrði orðin mjög mikil. Í Lífeyrissjóði sjómanna, ég held að ég muni það rétt, eru t.d. á milli 40 og 50% af öllum greiðslum úr sjóðnum í örorkubætur.

Hafa ber í huga að fjöldi þeirra sem sækja um örorkubætur og þurfa að fara á örorkubætur fer mjög vaxandi. Um þetta var nýlega birt skýrsla og þetta hefur verið talsvert í fréttum. Ástæðuna fyrir þessu telur Öryrkjabandalagið — og ég er sammála því mati — að ástandið á vinnumarkaði eigi þar drjúgan hlut að máli. Vinnumarkaðurinn er orðinn miklu erfiðari og grimmari en áður var. Það sem meira er, þótt atvinnuleysi á Íslandi sé ekki hlutfallslega mikið í samanburði við það sem gerist í mörgum öðrum löndum, þá liggjum við í kringum 2–4%, um 3%. Það er mikið á Íslandi, landi sem vart þekkti atvinnuleysi nánast frá lokum seinna stríðs og fram á tíunda áratuginn, að undanskildum síðustu árum sjöunda áratugarins þegar síldin brást og margir voru knúnir til að flýja land, a.m.k. tímabundið. En þá var atvinnuleysi aldrei meira en í hæsta lagi 0,5–1% sem var yfirleitt tímabundið, um nokkurra mánaða skeið.

Þetta hefur verið að breytast. Núna höfum við um 3% viðvarandi atvinnuleysi. Hvað þýðir það? Það þýðir að fólk, sem í reynd hefur misst orkuna til að vinna og er öryrkjar í læknisfræðilegum skilningi, þráast við. Það vill halda sér á vinnumarkaði, vill ekki fara á örorkubætur, vill vera áfram í starfi en sér enga glætu. Það gefst að lokum upp vegna þess að það er búið að vera lengi á atvinnuleysisbótum og gefst hreinlega upp. Ég held að þetta séu staðreyndirnar í málinu.

Hvað gerist þá? Í mjög mörgum tilvikum fær fólk þá greiðslur úr tryggingakerfinu og úr lífeyrissjóðunum. Þannig er það. Verkalýðshreyfingin hefur lagt áherslu á að samtök á vinnumarkaði, verkalýðshreyfing, atvinnurekendur og ríkisvald, taki upp viðræður um þetta efni og þá hugsanlega breytta aðkomu ríkissjóðs og ríkisins að því að fjármagna örorkubætur, a.m.k. að að hluta til taki ríkið á sig greiðslur sem lífeyrissjóðirnir greiða núna. Ég ítreka að sérstaklega á þetta náttúrlega við um tiltekna sjóði sem þurfa sárlega á aðstoð ríkisins að halda til þess að forða megi því að almenn réttindi í lífeyrissjóðunum verði skert.

Hæstv. forseti. Ég ætla ekki að orðlengja þetta. Það sem ég hef sagt hér er í óbeinum tengslum við frumvarp þetta. En tilefnið er það að Lífeyrissjóður bænda hefur leitað eftir lagaheimild til þess að gera tvennt, að taka upp aldurstengd iðgjöld og opna á möguleika á að breyta réttindum. Ég styð frumvarp á þeirri forsendu að stjórn Lífeyrissjóðs bænda óskar eftir því og umsagnaraðilar mæla með því. En sjálfur hef ég miklar efasemdir um að þessum heimildum verði beitt. Það er önnur saga.