*Lífeyrisréttindi hjóna.
Virðulegi forseti. Ég flyt hér tillögu til þingsályktunar um lífeyrisréttindi hjóna. Meðflutningsmenn mínir eru hv. þingmenn Drífa Hjartardóttir, Sigurrós Þorgrímsdóttir og Sólveig Pétursdóttir.
Það verður að segjast eins og er að mál þetta á sér langa sögu í sölum Alþingis vegna þess að þetta er í 13. sinn sem málið er flutt hér. Á 112., 113. og 115. löggjafarþingi var fyrrverandi þingmaður Guðmundur H. Garðarsson 1. flutningsmaður málsins. Síðan var það flutt á 116., 117., 118., 120., 121., 123., 125., 128., 130. og nú á 132. löggjafarþingi er málið flutt í 13. sinn.
Það er mjög athyglisvert, virðulegi forseti, að flytja þetta mál sem fjallar fyrst og fremst um réttindi sem svo mjög hafa verið í umræðunni á umliðnum árum, um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla. Það mál er t.d. á dagskrá hér í dag. Lögð hafa verið fram mál sem snerta sömu hagsmuni, launajafnrétti kynjanna, og enn fremur um jafnréttisfræðslu o.fl. sem lagt hefur verið fram á hinu háa Alþingi.
Í allri umræðunni um jafnrétti virðist ekki alveg sama um hvað er talað, það er jafnvel tískubóla dagsins sem ræður um hvaða þætti jafnréttismála er rætt. Það er ótrúlegt hvað þetta mál hefur lítinn hljómgrunn í þjóðfélaginu og lítinn stuðning þeirra aðila sem barist hafa fyrir jafnrétti kynjanna.
Fyrir nokkrum árum sendi ég út bréf til allra kvenfélaga og kvenfélagasamtaka á landinu um það sem segir í þessari ályktun, virðulegi forseti:
„Alþingi ályktar að fela dómsmálaráðherra að skipa nefnd er kanni hvort rétt sé að tryggja með lögum rétt hjóna til hlutdeildar í lífeyrisrétti maka við skilnað.“
Við leggjum svo til að nefndin skili skýrslu um málið sem lögð verði fyrir Alþingi fyrir 1. desember 2006.
Í mörgum þeirra tilvika sem ég taldi upp þegar málið var lagt fram var lagt til að 102. gr. hjúskaparlaga yrði breytt. Það náði ekki fram að ganga. Því hefur nú enn einu sinni verið farið af stað með þetta mál með þá von í brjósti að hægt verði að skipa nefnd til að fara ofan í stöðu þessara mála. Það sem ég hef reynt að ná fram í þessu máli fram er að við slit á hjúskap myndast sú sérkennilega staða að eignarréttur sem myndast hefur við lífeyrisiðgreiðslur er á nafn einstaklings en ekki á hjón þannig að við skilnað hjóna er það útivinnandi makinn sem hefur áunnið sér allan rétt. Til dæmis segir í greinargerð, virðulegi forseti:
„Telja má réttlætismál að litið sé á þessa eignamyndun sem sameiginlega eign hjóna. Auk þess hefur þetta þann kost að tekjuöflun hjóna hefur ekki áhrif á myndun lífeyrisréttinda þeirra, þ.e. að ekki skiptir máli hvernig hjón hafa valið að skipta með sér störfum og tekjuöflun heimilisins.“
Ég velti því oft fyrir mér, virðulegi forseti, hvort verið geti að staða kvenna á Alþingi sé slík og tekjur þeirra þannig að þær kæri sig ekkert um að maki þeirra eigi möguleika á að ná til áunninna lífeyrisréttinda þeirra sem skapast vegna starfa á Alþingi. En ég ætla það ekki. Ég ætla að eitthvað annað sé á ferðinni en að fólk hugsi á þá leið. Það er engu að síður mjög merkilegt að fáar þingkonur virðast hafa nokkurn áhuga á þessu. Fyrir nokkrum árum reyndi ég að fá allar þingkonur Alþingis til að vera með mér á þessu máli en þær höfðu ekki áhuga á því. Og hvar er þá öll umræðan um jafnrétti kynjanna þegar þær hafa ekki áhuga á þessu máli? Það má með ólíkindum teljast.
Eins og segir hér má telja réttlætismál að litið sé á þessa eignamyndun sem sameiginlega eign hjóna, auk þess sem það hafi þann kost að tekjuöflun hjóna hafi ekki áhrif á myndun lífeyrisréttinda þeirra, þ.e. að ekki skiptir máli hvernig hjón hafa valið að skipta með sér störfum og tekjuöflun heimilisins.
Þessi sjónarmið fá nokkurn hljómgrunn í 2. mgr. 102. gr. hjúskaparlaga. Þar kemur fram — sem ég bendi sérstaklega á — að þyki það ósanngjarnt gagnvart hinum makanum að lífeyrisréttindum sé haldið utan skipta sé heimilt að bæta honum það með fjárgreiðslum sem eftir atvikum má inna af hendi með nánar greindum afborgunum. Á ákvæði þetta reyndi í dómi Hæstaréttar frá 26. apríl 2002 í máli nr. 170/2002. Í málinu krafðist sóknaraðili, sem hafði verið heimavinnandi í þau rúmlega 20 ár sem hjónaband hans stóð yfir, að honum yrði bætt það með fjárgreiðslum að lífeyrisréttindum maka hans væri haldið utan skipta við skilnaðinn að kröfu hans. Í niðurstöðu héraðsdóms sem staðfest var af Hæstarétti með vísan til forsendna sagði m.a.:
„Er óumdeilt að sóknaraðili hafi borið hitann og þungann af heimilisstörfum og uppeldi barna þeirra á samvistatímanum, þótt deila megi um nauðsyn þess að hún væri heimavinnandi allan tímann, eins og varnaraðili bendir á máli sínu til stuðnings. Á hitt ber þó að líta að svo virðist sem aðilar hafi verið samhuga um þá tilhögun, á meðan allt lék í lyndi, og verður við það miðað við úrlausn málsins.“
Þegar þetta var metið, ásamt því að sóknaraðili hafði nánast engar tekjur haft og þar með ekki aflað sér lífeyrisréttinda en varnaraðili á hinn bóginn haft háar tekjur og aflað sér verulegra lífeyrisréttinda, taldi dómurinn ósanngjarnt að lífeyrisréttindum varnaraðila væri haldið utan skipta og dæmdi varnaraðila til að greiða sóknaraðila 2,5 millj. kr. Það er með ólíkindum, herra forseti, að á því herrans ári 2005 skuli 102. gr. hjúskaparlaga vera með þessum hætti.
Þessi dómur Hæstaréttar mun án efa hafa fordæmisgildi en langur vegur er hins vegar frá því að hann tryggi jöfn skipti þeirra verðmæta sem í lífeyrisréttindum felast við skilnaði í framtíðinni enda málsatvik iðulega ólík og heimild dómstóla matskennd.
Flutningsmenn þessarar tillögu taka undir að vert væri að skoða slíka breytingu, enda gengur hún í þá átt að tryggja rétt hjóna til hlutdeildar í lífeyrisrétti maka við skilnað. Flutningsmenn telja þó rétt að skoða hvort ekki sé ástæða til að ganga enn lengra með því að skilgreina áunnin lífeyrisréttindi hjóna á hjúskapartímanum sem hjúskapareign þeirra sem kæmi þá til helmingaskipta samkvæmt helmingaskiptareglu hjúskaparlaga við skilnað. Með því yrði komið í veg fyrir deilur um skiptingu þessara verðmæta auk þess sem ætla má að slík niðurstaða yrði almennt sanngjörn. Þessa kosti þarf að gaumgæfa vel og í þeim tilgangi er þessi tillaga lögð fram.
Samkvæmt lögum eru allir landsmenn, sem starfa á almennum vinnumarkaði, skyldaðir til þess að vera aðilar að lífeyrissjóði. Slík aðild að söfnunarsjóðum lífeyriskerfisins hefur það í för með sér, með iðgjaldagreiðslum fólks í sjóðina í áratugi, að þar myndast oft mesta eign viðkomandi einstaklinga á langri starfsævi. Þessi eign er skilyrt og felur í sér verðmætan tryggingarrétt að starfsævi lokinni. Því er sjálfsagt og eðlilegt að hjón líti á lífeyrisréttindi sem sameiginlega eign eins og aðrar hjúskapareignir.
Flutningsmenn gera sér grein fyrir að það getur valdið vanda fyrir lífeyrissjóðina þar sem rétturinn yrði allur sá sami hvað hjón varðar, þ.e. áunninn flýtiréttur til töku lífeyris, tímabundnar örorkubætur eða bætur fyrir langtímaörorku. Í þingsályktunartillögu þessari er hins vegar aðeins gert ráð fyrir að við slit á fjárfélagi hjóna við skilnað skuli áunninn lífeyrisréttur greiddur til fyrrverandi maka miðað við inngreiðslur í viðkomandi sjóð á meðan hjúskapur stóð yfir og þá miðað við almennan lífeyrisaldur viðkomandi lífeyrissjóðs án tillits til flýtireglna. Að sjálfsögðu yrði viðkomandi lífeyrissjóður að taka upp skráningu lífeyrisréttinda með tilliti til þess sem að framan greinir. Ætla má að slík skráning yrði starfsmönnum lífeyrissjóða ekki erfið þegar litið er til tölvuvæðingar og mikils samstarfs og upplýsingaflæðis milli lífeyrissjóða í dag.
Virðulegi forseti. Mér þykir rétt að geta þess sérstaklega að B-deild Lífeyrissjóðs opinberra starfsmanna hefur einmitt þetta bundið í lögum. Við fráfall sjóðfélaga í Lífeyrissjóði opinberra starfsmanna skal skipt á milli þeirra, hafi viðkomandi sjóðfélagi sem látinn er verið tví- eða þrígiftur. Þá greiðir Lífeyrissjóður opinberra starfsmanna, þ.e. B-deild, til viðkomandi ekkna eða ekkla í hlutfalli við þann tíma sem hjúskapur varði. Hins vegar hefur þetta verið lagt niður í A-deild sjóðsins. Því miður, af einhverjum óskiljanlegum ástæðum, fór þessi breyting á lögum um Lífeyrissjóð opinberra starfsmanna fram hjá mér. Hins vegar er engin skýring gefin á því hvers vegna það var gert.
Ég hef rætt við marga aðila, starfsmenn innan lífeyrissjóðanna. Þeir töldu fyrst, eins og ég gat um áðan, að vandkvæði væru á varðandi örorkuþáttinn, flýtiréttinn og fleira sem þar kemur inn í, að það væri vandmeðfarið mál. En þegar talið berst að B-hluta Lífeyrissjóðs opinberra starfsmanna, reglunum þar, þá hafa menn ekki talið það vera neitt vandamál. En hvers vegna var þetta ekki tekið upp í A-hlutanum? Á því er ekki til önnur skýring en sú að svo sé ekki í hinum sjóðunum og því hafi ekki verið eðlilegt að halda þessu áfram.
Virðulegi forseti. Með lögum um skyldutryggingu lífeyrisréttinda og starfsemi lífeyrissjóða, nr. 129/1997, var komið nokkuð til móts við efni tillögu þessarar, sbr. 14. gr. laganna. Þar kemur fram að sjóðfélagi geti á grundvelli samkomulags við maka tekið ákvörðun um, í fyrsta lagi, að ellilífeyrisgreiðslur sem renna eiga til hans skuli allt að hálfu renna til maka hans eða fyrrverandi maka, í öðru lagi að í síðasta lagi sjö árum áður en taka ellilífeyris getur fyrst hafist og ef sjúkdómar eða heilsufar draga ekki úr lífslíkum skuli verðmæti uppsafnaðra ellilífeyrisréttinda hans allt að hálfu renna til að mynda sjálfstæð ellilífeyrisréttindi fyrir maka hans eða fyrrverandi maka og í þriðja lagi að iðgjald vegna hans sem gengur til að mynda ellilífeyrisréttindi skuli allt að hálfu renna til þess að mynda sjálfstæð réttindi fyrir maka hans. Nær slíkt samkomulag eftir því sem við á til ellilífeyrisgreiðslna, verðmætis ellilífeyrisréttinda eða ellilífeyrisréttinda beggja aðilanna og felur í sér gagnkvæma og jafna skiptingu áunninna réttinda meðan hjúskapur, óvígð sambúð eða staðfest samvist hefur staðið eða stendur.
Framangreind heimildarákvæði eru til bóta. Þó má gagnrýna ýmislegt, t.d. að hafi sjóðfélagi gert samkomulag um að skipta uppsöfnuðum ellilífeyrisréttindum og mynda sjálfstæð ellilífeyrisréttindi fyrir maka sinn eða fyrrverandi maka skerðast réttindi sjóðfélagans sem því nemur, sem hefur í för með sér að verði sjóðfélagi langlífari færast réttindin ekki aftur til hans. Sjóðfélagi tekur því nokkra áhættu með þessu.
Það er mat flutningsmanna að ekki sé nægjanlegt að sá sem t.d. hefur sinnt heimili og börnum meginhluta starfsævi sinnar verði að eiga það undir góðvild maka síns við skilnað hvort hann fái hlutdeild í þeirri eignamyndun sem orðið hefur til og felst í lífeyrisréttindum makans. Það er jafnframt ófullnægjandi að mati flutningsmanna að maki sem telur á sér brotið þurfi að ráðast í kostnaðarsöm málaferli til að sækja réttindi (Forseti hringir.) sem hann hefur átt þátt í að mynda.
Virðulegi forseti. Ég hef lokið máli mínu og legg til að að lokinni umræðu verði þessu máli vísað til allsherjarnefndar.
