fátækt barna og hagur þeirra.
Herra forseti. Skömmu fyrir jólaleyfi Alþingis var útbýtt í þinginu skýrslu forsætisráðherra um fátækt barna og hag þeirra samkvæmt beiðni nokkurra þingmanna Samfylkingarinnar. Þá skýrslu er að finna á þskj. 613 og ég hyggst nú í stuttu máli gera nokkra grein fyrir efni hennar.
Ég vil fyrst segja nokkur orð um viðfangsefnið sem slíkt. Fyrir liggur að skilgreining á fátækt og samanburður milli landa er ekki einfalt útreikningsdæmi. Það sem telst fátækt í einu landi kann að vera metið með allt öðrum hætti í öðru landi. Í skýrslunni er notast við aðferðafræði OECD sem reiknar svokölluð fátæktarmörk út sem tiltekið hlutfall af ráðstöfunartekjum heimilanna. Það eru til fleiri aðferðir til þess að meta fátækt, þetta er ein aðferð af nokkrum og á henni eru bæði kostir og gallar eins og gengur.
Aðferðin felur það í sér að aukin velmegun einnar þjóðar umfram aðra á tilteknu árabili skilar sér ekki endilega í minni hlutfallslegri fátækt því fátæktarmörkin svokölluðu hækka í takt við auknar tekjur. Með þeirri aðferðafræði verður niðurstaðan alltaf sú að einhverjir munu teljast fátækir alveg sama hvernig haldið er á málefnum viðkomandi lands. Svo dæmi sé tekið af Íslandi leiðir mikil hækkun tekna og kaupmáttaraukning undanfarin ár til þess að fátæktarmörkin svokölluðu hækka um nálægt 50% að raunvirði milli áranna 1994 og 2004 eða um svipað og kaupmáttur heimilanna almennt. Þetta er mun meiri hækkun en í flestum ríkjum OECD á sama tíma bæði hvað varðar kaupmátt og hin svokölluðu fátæktarmörk. Af þessu leiðir að ráðstöfunartekjur þeirra sem flokkast fátækir samkvæmt þessari skilgreiningu eru miklu hærri í dag en ráðstöfunartekjur þeirra sem töldust fátækir hér á landi fyrir tíu árum. Hins vegar telst hlutfallsleg fátækt vera nánast óbreytt hér á landi á þessu árabili.
Á þessari aðferðafræði má enn fremur nefna þann annmarka að fátækt er mæld í einum tímapunkti sem gerir það að verkum að einhverjir ábyrgðarmanna barna sem hafa litlar tekjur á þeim tiltekna tímapunkti teljast fátækir og ekki er þar af leiðandi tekið tillit til þess hvernig tekjur þeirra og aðstæður breytast yfir tíma. Slíkir aðilar geta verið nýkomnir inn á vinnumarkað eða geta hafa lent í tímabundnum áföllum. Mæling á fjárhagsstöðu á tilteknum tímapunkti gefur því rangar upplýsingar um raunverulega fátækt til lengri tíma og mælir hana meiri en hún er í raun og veru. Þess vegna er nauðsynlegt og mikilvægt að menn hafi þessa fyrirvara í huga þegar skýrslan er lesin og fari varlega í að túlka þær niðurstöður sem þar birtast sem endanlegan sannleika. Nærtækara er að líta á niðurstöður skýrslunnar sem ákveðnar vísbendingar um stöðuna hér á landi í samanburði við önnur lönd.
Lítum þá á helstu niðurstöður skýrslunnar. Meginniðurstaðan í skýrslunni, sem er sú fyrsta sinnar tegundar hér á landi, er að Ísland sé í hópi þeirra OECD-ríkja þar sem fátækt barna mælist hvað minnst. Þetta er í senn athyglisverð og mjög jákvæð niðurstaða sem kemur okkur þó væntanlega ekki á óvart. Sama gildir um aðra mikilvæga niðurstöðu sem er sú að hlutfallsleg fátækt hefur ekki aukist hér á landi á þessu tímabili öfugt við það sem víða hefur gerst í OECD-ríkjunum.
Á árinu 2004 töldust 6,6% íslenskra barna hafa búið við fátækt sem er nær helmingi lægra en að meðaltali í OECD-ríkjunum. Ef tekið er tillit til námslána frá Lánasjóði íslenskra námsmanna lækkar hlutfallið í 6,3%. Meðlagsgreiðslur til einstæðra foreldra lækka þetta hlutfall enn frekar þannig að ætla má að rétt um 6% íslenskra barna teljist búa við fátækt miðað við þennan mælikvarða. Þessi tala ein og sér segir hins vegar langt í frá alla söguna heldur er nauðsynlegt að greina stöðuna betur og skoða hvaða aðstæður og ástæður búa að baki.
Veigamestu skýringar á fátækt barna eru aldur foreldra þeirra, hjúskaparstaða sem og tímabundnar aðstæður foreldranna. Samkvæmt niðurstöðum skýrslunnar virðist sem fátækt sé mjög tímabundið hlutskipti hjá flestum, sem betur fer, og sérstök athugun leiddi í ljós að 3/4 þeirra fjölskyldna sem töldust fátækar hér á landi árið 2000 voru það ekki lengur árið 2004. Hér virðist því að miklu leyti vera um tímabundið ástand að ræða sem er enn frekari staðfesting á því hve íslenskt efnahagslíf er sveigjanlegt og hversu það virðist vera Íslendingum í blóð borið að bæta sína stöðu eftir því sem tíminn líður.
Það er líka nauðsynlegt að skoða aldursskiptingu foreldra barna. Samkvæmt skýrslunni virðist sem fátækt mælist mest hjá ungu fólki, einkum einstæðum foreldrum á aldrinum 16 ára til tvítugs. Þannig mælist hlutfall fátækra barnafjölskyldna af öllum barnafjölskyldum nálægt 2/3 hjá foreldrum innan við tvítugt. Hins vegar er fjöldi barna ekki mikill á þessu árabili þar sem innan við 200 börn bjuggu við þessar aðstæður árið 2004. Hlutfall fátækra barnafjölskyldna lækkar síðan mjög hratt eftir því sem foreldrar verða eldri og er nálægt meðaltali þegar foreldrar eru um þrítugt. Hjá foreldrum eldri en 30 ára mælist síðan um og innan við 4% barna í fátækt.
Þá er nauðsynlegt að hafa í huga þegar þessar tölur eru skoðaðar, sem segir sig raunar nánast sjálft, að í yngsta aldurshópi foreldra er mikið um námsfólk og fólk sem býr enn í foreldrahúsum á framfæri foreldra sinna þótt hér sé um að ræða sjálfstæða framteljendur til skatts. Þetta fólk er almennt með lágar tekjur og lendir þar af leiðandi undir fátæktarmörkum. Í mörgum tilvikum gefa tekjur þessara einstaklinga hins vegar ekki rétta mynd af afkomu þeirra og barnanna. Jafnframt má ætla að þessar aðstæður geti átt við um fólk sem er komið á þrítugsaldurinn, sérstaklega námsmenn. Enn fremur þarf að hafa í huga að skattframtöl námsmanna, sem upplýsingarnar eru byggðar á, gefa í mörgum tilvikum ekki rétta mynd af ráðstöfunartekjum þeirra þar sem framfærslulán frá Lánasjóði íslenskra námsmanna teljast ekki með í tekjum þeirra þar.
Eitt af því sem gæti skýrt tímabundna fátækt til viðbótar þessu er atvinnuleysi. Þetta kemur skýrt fram í skýrslunni sem sýnir að það er tvisvar sinnum algengara að fátækar barnafjölskyldur hafi fengið atvinnuleysisbætur en gildir um barnafjölskyldur í heild. Þannig höfðu um 22% fátækra barnafjölskyldna fengið atvinnuleysisbætur en einungis 10% af heildinni. Þetta er góð vísbending um mikilvægi þess að viðhalda hér stefnu í atvinnu- og efnahagsmálum sem bægir frá atvinnuleysisvofunni í þeim mæli sem nokkur kostur er.
Það er hægt að mæla fátækt, herra forseti, bæði miðað við tekjur og ráðstöfunartekjur. Þá kemur í ljós hvað skatta- og bótakerfið hefur gríðarlega mikil áhrif til jöfnunar. Ef fátækt er mæld miðað við tekjur einvörðungu teljast 12,7% barna hafa búið við fátækt árið 2004 en þetta hlutfall lækkar hins vegar, eins og áður er fram komið, um nær helming eða í 6,6% fyrir áhrif skatta- og bótakerfisins fyrst og fremst vegna barna- og vaxtabóta sem eru að hluta tekjutengdar og eru hæstar hjá hinum tekjulægstu. Enn fremur fer tekjuskattur einstaklinga stighækkandi eftir tekjum, er lægstur og jafnvel enginn hjá hinum tekjulægstu en fer síðan hækkandi eins og kunnugt er.
Ég vil einnig benda á hlutverk sveitarfélaganna í málinu, sérstaklega fjárhagsaðstoð sveitarfélaganna sem er ætlað að koma til móts við tímabundna erfiðleika. Hún gegnir hér mikilvægu hlutverki. Þannig fékk ríflega tíunda hver fátæk barnafjölskylda fjárhagslegan stuðning frá sveitarfélagi samkvæmt skattframtölum fyrir árið 2004. Í langflestum tilvikum er fjárhagsaðstoð sveitarfélaga veitt skemur en í þrjá mánuði á ári til hvers umsækjanda sem aftur bendir til þess að yfirleitt sé um tímabundin vandamál að ræða.
Virðulegi forseti. Ég tel að skýrslan geti verið mikilvægt og þarft innlegg í umræðu um efnahags- og kjaramál hér á landi þrátt fyrir ýmsa aðferðafræðilega annmarka. Hún sýnir svo ekki verður um villst að staðan hér á landi er góð miðað við það sem gengur og gerist í löndunum í kringum okkur þótt vitaskuld megi gera betur. Þegar rýnt er í einstök atriði og viðbótarskýringar kemur í ljós að við stöndum jafnvel enn betur en mælingin ein og sér sýnir.
Við þurfum stöðugt að stefna að því að gera enn betur og við þurfum stöðugt að stefna að því að bæta lífskjörin hér á landi. Auðvitað á það ekki síst við um stöðu hinna lakast settu. Ég tel að við höfum verið á réttri leið hvað það varðar. Ég vil sérstaklega nefna þær breytingar sem ákveðnar voru á skattalögunum á árinu 2004 og koma til framkvæmda á árunum 2005–2007. Þær breytingar munu án nokkurs efa styrkja stöðu tekjulágs barnafólks verulega og þar með verða til þess að lækka hlutfallslega fátækt. Hér munar sérstaklega mikið um stórfellda hækkun barnabóta sem mun ekki síst koma hinum tekjulægstu til góða. Sama gildir um þá breytingu að taka upp greiðslu barnabóta til 16 og 17 ára unglinga frá og með árinu í ár. Einnig má nefna verulega hækkun skattleysismarka nú um áramótin o.fl. Þær aðgerðir leiða til þess að heildarfjárhæð barnabóta hækkar úr 5,4 milljörðum kr. árið 2004 í 8,5 milljarða á yfirstandandi ári eða um nær 60%. Líklega er þetta eitthvert stærsta skref sem stigið hefur verið til að bæta stöðu tekjulágra barnafjölskyldna.
