Hagstofa Íslands og opinber hagskýrslugerð.
Herra forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um Hagstofu Íslands og opinbera hagskýrslugerð.
Með lögum um breytingu á lögum um Stjórnarráð Íslands í júní sl. var meðal annars ákveðið að leggja Hagstofu Íslands niður sem ráðuneyti frá og með árslokum 2007 og gera hana að sjálfstæðri stofnun sem heyrði undir forsætisráðherra. Í frumvarpi ríkisstjórnarinnar um það mál og umræðum kom fram að nauðsynlegt væri að setja ný lög um Hagstofuna áður en hún væri lögð niður sem ráðuneyti.
Starfsemi Hagstofu Íslands byggist nú að hluta á mjög gömlum lögum, að hluta á lögum og reglugerð um Stjórnarráð Íslands og að auki á nokkrum sérlögum um einstök viðfangsefni. Grunnlöggjöf Hagstofunnar er þríþætt. Elstu lögin eru lög um hagfræðiskýrslur frá árinu 1895. Með þeim var landsstjórninni gert að annast um að samdar væru árlega hagfræðiskýrslur um atvinnuvegi landsmanna og atvinnurekendum gert að láta hlutaðeigandi stjórnvöldum ár hvert í té skýrslur um reksturinn. Stofnlög Hagstofunnar eru hins vegar frá árinu 1913. Með þeim var Hagstofunni komið á fót, helstu verkefni hennar talin upp og kveðið á um innheimtu hennar á gögnum og skýrslum. Loks voru árið 1934 sett lög um viðauka við lögin um hagfræðiskýrslur þar sem skylda til skýrsluskila var færð út til atvinnustarfsemi sem ekki var nefnd í eldri lögum.
Lögin og reglugerðin um Stjórnarráð Íslands mynda aðra grunnstoðina undir starfsemi Hagstofunnar. Samkvæmt 6. gr. gildandi reglugerðar fer Hagstofan með mál sem varða:
1. Tilhögun, samræmingu og framkvæmd opinberrar hagskýrslugerðar.
2. Söfnun gagna um landshagi, úrvinnslu þeirra, miðlun tölfræðilegra upplýsinga og útgáfu hagskýrslna.
3. Gerð þjóðhagsreikninga.
4. Vísitölur.
5. Samskipti við alþjóðastofnanir um hagskýrslu- og tölfræðimál.
Auk ofangreindra laga og reglugerða eru í gildi þrenn lög um vísitölur sem Hagstofan reiknar: vísitölu neysluverðs, vísitölu byggingarkostnaðar og launavísitölu. Þau lög hafa verið sett vegna þess hlutverks sem vísitölurnar hafa gegnt við verðtryggingu fjárskuldbindinga. Við niðurfellingu á ráðuneytisstöðu Hagstofunnar 1. janúar 2008 falla úr gildi ákvæði stjórnarráðsreglugerðar um starfsemi hennar. Eftir standa þá gömlu lögin um Hagstofuna auk fyrrnefndra vísitölulaga. Þetta er ekki fullnægjandi lagagrundvöllur og kemur þá einkum tvennt til:
Annars vegar hefur gildandi reglugerð um Stjórnarráð Íslands að geyma mikilvæg ákvæði um starfsemi Hagstofunnar sem þurfa að vera lögfest, einkum ákvæði um tilhögun og samræmingu opinberrar hagskýrslugerðar, ákvæði um hið almenna hagskýrsluhlutverk Hagstofunnar og ákvæði um alþjóðleg samskipti á þessu sviði.
Hins vegar hafa gömlu lögin um Hagstofuna og hagfræðiskýrslur ekki að geyma ýmis ákvæði sem nú þykir óhjákvæmilegt að séu í hagstofu- og hagskýrslulöggjöf. Meðal þessara atriða má nefna almennar og nútímalegar heimildir til öflunar gagna meðal einstaklinga, fyrirtækja, stofnana og stjórnvalda og til hagnýtingar gagna úr opinberum skrám og gagnasöfnun. Þá skortir ákvæði um trúnaðarkvaðir og öryggiskvaðir vegna söfnunar og varðveislu auðkennanlegra upplýsinga og um heimildir Hagstofunnar til að veita aðgang að gögnum til tölfræðilegra rannsókna.
Frumvarp þetta er flutt í þeim tilgangi að búa Hagstofu Íslands og opinberri hagskýrslugerð viðhlítandi lagagrundvöll þar sem ofangreindum atriðum er til skila haldið.
Frumvarpið er samið af hagstofustjóra í samvinnu við forsætisráðuneyti auk þess sem leitað hefur verið ráða hjá Persónuvernd.
Í almennum athugasemdum við þetta frumvarp er gerð ítarleg grein fyrir þróun hagskýrslulöggjafar á alþjóðavettvangi, formlegri stöðu Hagstofunnar í áranna rás og helstu breytingum sem orðið hafa á verkefni hennar undangengin ár. Um þessi efni vísast til athugasemdanna en vil ég þó draga fram nokkur meginatriði:
1. Undanfarna tvo áratugi hafa orðið miklar breytingar á viðhorfum til opinberrar hagskýrslugerðar. Þessa hefur séð stað á vettvangi Sameinuðu þjóðanna í setningu sérstakra grundvallarreglna um opinbera hagskýrslugerð, nýrri hagskýrslulöggjöf margra þjóða og setningu sérstakra verklagsreglna fyrir hagskýrslugerð EES-ríkjanna. Hinar fjölþjóðlegu reglur hafa tekið gildi hér á landi og Hagstofan fylgt þeim í störfum sínum en mikilvægt er að þær komi skýrt fram í lögum um Hagstofu Íslands.
2. Hagstofan tók til starfa árið 1914 við hlið hinna þriggja skrifstofa og síðar ráðuneyta Stjórnarráðsins. Hún heyrði ekki undir landritara heldur skyldi hún standa „beinlínis undir ráðherranum“ eins og segir í 1. gr. hagstofulaganna. Árið 1917 var ákveðið að Hagstofan starfaði sem sérstök stofnun við hlið fjármáladeildar og stæði „beint undir þeim ráðherra sem fer með fjármálin“ og er þar um að ræða auglýsingu nr. 12/1917.
Vegna stofnunar þjóðskrár ákvað ríkisstjórnin árið 1956, og gaf út sérstakt bréf þess efnis, að „Hagstofan væri ráðuneyti hliðstæð öðrum stjórnardeildum“. Í lögum um Stjórnarráð Íslands árið 1969 er Hagstofan talin ráðuneyti og hagstofustjórinn ráðuneytisstjóri. Verkefni hennar voru þó talin upp í 6. gr. reglugerðar um Stjórnarráðið.
Hagstofan var í upphafi hrein hagsýslustofnun að heita má og hélst það þar til hún kom þjóðskrá á fót á árunum 1952–1964. Með lögum um þjóðskrá og almannaskráningu var Hagstofunni fengið veigamikið stjórnsýsluhlutverk. Á þetta var aukið með stofnun fyrirtækjaskrár Hagstofunnar árið 1969 og lagasetningar í því sambandi og enn frekar þegar henni var með lögum árið 1997 falið að halda skrár um hlutafélög, einkahlutafélög og samvinnufélög. Þessari þróun hefur verið snúið við á undanförnum árum. Annars vegar hafa Hagstofunni verið falin hagskýrsluverkefni sem aðrar stofnanir sinntu áður og fer þar mest fyrir þeim verkefnum sem henni voru falin er Þjóðhagsstofnun var lögð niður árið 2002 sem og verkefnum kjararannsóknarnefndar aðila vinnumarkaðarins sem Hagstofan tók við með samningi árið 2004. Hins vegar hafa stjórnsýsluverkefni Hagstofunnar verið flutt frá henni að frumkvæði hennar, skráning fyrirtækja og félaga til ríkisskattstjóra árið 2003 og þjóðskrá og almannaskráning til dómsmálaráðuneytisins árið 2006. Breyting á stöðu Hagstofunnar úr ráðuneyti í sjálfstæða ríkisstofnun og setning nýrra hagstofulaga er þannig lokaskrefið í áður markaðri stefnu um að gera Hagstofuna á ný að hreinni hagskýrslustofnun eins og systurstofnanir hennar í nágrannaríkjunum með sömu verkefni og svipaða stöðu.
Ég mun nú gera nokkra grein fyrir meginefni frumvarpsins. Við samningu þess hefur einkum verið litið til þriggja þátta. Í fyrsta lagi þeirra ákvæða um Hagstofuna í núverandi reglugerð um Stjórnarráð Íslands sem felld verða niður 1. janúar nk. Í öðru lagi meginreglna um opinbera hagskýrslugerð og starfsemi hagstofa sem fram koma í grundvallarreglum Sameinuðu þjóðanna og verklagsreglum í evrópskri hagskýrslugerð. Í þriðja lagi löggjafar nokkurra nágrannaríkja á þessu sviði sem og fyrirliggjandi tillagna að nýrri hagskýrslulöggjöf ESB.
Með frumvarpinu er lagt til að sett verði fremur knöpp lög sem fjalli um meginreglur en nánari útfærsla komi fram í verklagsreglum svipuðum þeim sem settar voru hér á landi í júní 2006. Jafnframt er gert ráð fyrir að settar verði reglur um framkvæmd einstakra atriða.
I. kafli frumvarpsins fjallar um hlutverk og skipulag Hagstofunnar og opinberrar hagskýrslugerðar. Þar segir í upphafi að Hagstofan sé sjálfstæð stofnun sem heyri undir forsætisráðherra. Með þessu er Hagstofunni mörkuð sama staða og gegnir um flestar hagstofur í nágrannaríkjunum. Þær eru ríkisstofnanir sem heyra undir tiltekinn ráðherra eða ráðuneyti, hlíta almennum skilyrðum slíkra stofnana, starfa á grundvelli fjárveitinga á fjárlögum, hafa skýrt afmarkað hlutverk að lögum og er skylt að taka sjálfstæðar ákvarðanir um einstök viðfangsefni, aðferðir og verklag.
Í 1. gr. er einnig kveðið á um að Hagstofan sé miðstöð opinberrar hagskýrslugerðar í landinu og hafi forustu um tilhögun, samræmingu og framkvæmd hennar svo og um alþjóðasamskipti á þessu sviði. Sömu efnisákvæði eru nú í 6. gr. reglugerðar um Stjórnarráð Íslands.
Í 2. gr. er lagt til að í stað langrar upptalningar á einstökum verkum og efnisatriðum sem hagskýrslugerðin skuli beinast að skuli Hagstofan ákveða verkefni sín og forgangsraða með hliðsjón af þörfum stjórnvalda fyrir tölfræðilegar upplýsingar, alþjóðlegum skuldbindingum ríkisins um gerð hagskýrslna og af þörfum og óskum almennings, atvinnurekstrar og rannsóknar- og menntastofnana. Í þessu skyni skuli stofnunin hafa virkt samráð við hlutaðeigandi aðila.
Í 3. gr. er kveðið á um að Hagstofan annist samræmingu opinberrar hagskýrslugerðar í landinu. Þetta er eitt þeirra hlutverka sem Hagstofan hefur nú með höndum samkvæmt 6. gr. reglugerðar um Stjórnarráðið. Þetta efnisákvæði er útfært nánar hér og tekið fram til hvaða helstu þátta samræmingin skuli ná, þ.e. notkunar staðla og flokkunarkerfa, skilyrða um gæði og birtingu svo og um meðferð gagna sem safnað er til tölfræðilegrar úrvinnslu.
Þá er lagt til að Hagstofan skuli efna til reglubundins samráðs milli þeirra ríkisstofnana sem leggja stund á opinbera hagskýrslugerð eða safna gögnum sem eru mikilvæg til slíkrar hagskýrslugerðar. Tilgangur þessa er annars vegar að tryggja að samráðið verði virkt og samfellt og hins vegar að stofnanir séu sér meðvitaðar um mikilvægi þess að stjórnsýslugögn séu hagnýtt til hagskýrslugerðar eftir því sem kostur er.
Í 4. gr. er fjallað um skipun, hlutverk og ábyrgð hagstofustjóra. Gert er ráð fyrir að hann verði skipaður til fimm ára í senn í samræmi við gildandi reglur um skipun embættismanna. Í greininni er lögð áhersla á að hagstofustjóri hafi til að bera þekkingu og reynslu hvað varðar hagskýrslugerð og opinberar hagtölur enda beri hann faglega ábyrgð á hagskýrslugerðinni.
II. kafli frumvarpsins lýtur að gagnaöflun Hagstofunnar. Helstu tillögur sem hér koma fram eru eftirfarandi:
1. Hagstofunni skal heimilt að afla gagna til hagskýrslugerðar frá stjórnvöldum, stofnunum, fyrirtækjum og einstaklingum í atvinnurekstri og er þeim skylt að veita umbeðnar upplýsingar. Hliðstæð ákvæði eru nú í lögum um hagfræðiskýrslur frá 1895 og viðauka við þau frá 1934.
2. Lögð er áhersla á notkun stjórnsýslugagna og upplýsinga úr opinberum skrám til hagskýrslugerðar ekki síst til þess að byrði upplýsingagjafa af því að veita upplýsingar og láta í té gögn sé sem léttust og gagnasöfnunin sem fyrirhafnarminnst.
3. Lagt er til að Hagstofan hafi skýra heimild til samtengingar skráa við tölfræðilega úrvinnslu og hagskýrslugerð. Þessi aðferð er afar gagnleg við hagskýrslugerð. Henni er beitt í nokkrum mæli hér á landi og í ríkum mæli af hinum norrænu hagstofum sem byggja opinbera hagskýrslugerð sína að miklu leyti á stjórnsýsluskrám.
III. kafli frumvarpsins fjallar um trúnaðarskyldur við hagskýrslugerðina. Ákvæði um þetta efni eru þungamiðja í alþjóðlegum reglum um hagskýrslugerð og hagskýrslulöggjöf flestra þjóða en þau er ekki að finna í hinni gömlu löggjöf sem nú er í gildi hér á landi. Af þeim sökum hefur Hagstofa Íslands stuðst við alþjóðareglur og venjur á þessu sviði og sett sér eigin reglur um meðferð trúnaðargagna á þeim grundvelli. Meginatriði slíkra reglna er að þagnarskylda ríki um allar upplýsingar sem safnað er til hagskýrslugerðar og snerta tiltekna einstaklinga og lögaðila. Slíkar upplýsingar teljast trúnaðargögn og skulu þær einvörðungu notaðar til hagskýrslugerðar. Í þessum kafla er einnig lagt til að Hagstofunni sé heimilt að veita aðgang að gögnum sínum til rannsókna og setja í því sambandi sérstakar reglur til að tryggja að fyllsta trúnaðar sé gætt við hagnýtingu gagna.
IV. kafli hefur að geyma í 14. gr. heimild fyrir Hagstofuna að afla sértekna og taka gjald fyrir sérþjónustu. Langmestur hluti ráðstöfunarfjár Hagstofunnar kemur úr ríkissjóði á grundvelli fjárlaga en einnig hefur hún notið nokkurra framlaga úr sjóðum ESB til samræmdra verkefna. Hvað varðar upplýsingagjöf Hagstofunnar er meginreglan sú að upplýsingar séu veittar án endurgjalds, aðallega á hagstofuverkefnum en eðlilegt þykir að kostnaður við prentun rita og vinnu vegna sértækra óska um gögn eða þjónustu sé mætt með gjaldtöku.
Þá er lagt til í 15. gr. að Hagstofunni sé heimilt að gera þeim sem verða ekki við óskum hennar um upplýsingar skylt að fullnægja upplýsingaskyldu sinni að viðlögðum dagsektum. Ákvæðið er sniðið eftir hliðstæðu ákvæði í lögum um fyrirtækjaskrá en þau veita ríkisskattstjóra heimild til þessa. Svipuð ákvæði er að finna í nokkrum lögum nágrannaríkja. Tekið skal fram að enda þótt ákvæði þetta verði lögfest mun Hagstofan eftir sem áður leitast við að byggja gagnaöflun sína sem mest á samvinnu við upplýsingagjafa og samþykki þeirra. Hins vegar á Hagstofan oft í erfiðleikum með að afla nauðsynlegra upplýsinga frá fyrirtækjum þrátt fyrir skýlausa skyldu til að veita þær. Í þeim tilvikum er brýnt að Hagstofan hafi heimildir til að beita viðurlögum til að afla mjög brýnna upplýsinga.
Virðulegi forseti. Lagt er til að ný lög um Hagstofuna taki gildi 1. janúar 2008 um leið og ákvæði um hana í lögum og reglugerð um Stjórnarráð Íslands falla úr gildi. Þá er jafnframt lagt til að á sama tíma falli úr gildi gömlu hagstofulögin frá 1913 og lögin um hagfræðiskýrslur frá 1895 og 1934. Enn fremur er lagt til að lög um launavísitölu falli úr gildi. Sú vísitala var um tíma hluti lánskjaravísitölu sem lögð var af árið 1995. Því er ekki lengur þörf á sérstökum lögum um launavísitölu og eru þau í reynd úrelt. Á hinn bóginn er gert ráð fyrir að núverandi lög um vísitölu neysluverðs og vísitölu byggingarkostnaðar haldi gildi sínu vegna notkunar þessara vísitalna við verðtryggingu á fjármagnsmarkaði og í byggingarstarfsemi.
Að lokum er lagt til að við lögin komi ákvæði til bráðabirgða þess efnis að starfsfólk Hagstofunnar haldi störfum sínum og starfskjörum þegar Hagstofan breytist úr ráðuneyti í sjálfstæða ríkisstofnun. Með þessum ákvæðum er leitast við að tryggja stöðu starfsfólks svo að breytingin hafi sem minnsta röskun í för með sér.
Herra forseti. Hagstofa Íslands er nútímaleg og framsækin sérfræðistofnun sem stendur á gömlum merg. Störf hennar og hagskýrslur liggja til grundvallar fyrir mati á landshögum Íslands svo notuð séu fleyg orð Jóns forseta um fyrstu íslensku hagskýrslurnar og stjórn efnahags- og þjóðfélagslegra málefna. Því er brýnt að hagskýrslugerðin byggi á traustum lagagrundvelli og að henni séu sköpuð nauðsynleg starfsskilyrði sem standast alþjóðlegar kröfur í þeim efnum. Það er markmið þessa frumvarps.
Leyfi ég mér að lokum að leggja til, virðulegi forseti, að frumvarpinu verði að umræðunni lokinni vísað til 2. umr. og hv. allsherjarnefndar.