135. löggjafarþing — 14. fundur,  30. okt. 2007.

lögfesting samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins.

7. mál
[15:59]
Hlusta

Flm. (Ágúst Ólafur Ágústsson) (Sf):

Herra forseti. Ég mæli fyrir þingsályktunartillögu um lögfestingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, nr. 18 2. nóvember 1992. Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, sem í daglegu tali er nefndur barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna, var samþykktur á allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna 20. nóvember 1989. Ísland undirritaði sáttmálann í New York í janúar 1990 með fyrirvara um fullgildingu. Ísland fullgilti síðan samninginn 27. nóvember 1992.

Samningurinn öðlaðist gildi 2. september 1990 þegar 20 ríki höfðu fullgilt hann en flest ríki Sameinuðu þjóðanna eru nú aðilar að honum. Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna felur í sér skuldbindandi samkomulag þjóða heims um sérstök réttindi börnum til handa, óháð réttindum hinna fullorðnu. Þótt aðildarríkin að samningnum séu skuldbundin til að tryggja börnum þau réttindi sem samningurinn veitir þeim er sú skuldbinding aðeins samkvæmt þjóðarétti. Vegna tvíeðliskenningarinnar sem lögð er til grundvallar í lagatúlkun hér á landi þarf að lögfesta alþjóðlega samninga ef þeir eiga að hafa bein réttaráhrif hér á landi. Því er ekki hægt að beita barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna með beinum hætti fyrir íslenskum dómstólum eins og lög væru.

Flutningsmenn telja hins vegar rétt að slíkur grundvallarsáttmáli verði lögfestur hér á landi með sama hætti og gert var með mannréttindasáttmála Evrópu. Vægi barnasáttmálans yrði þá meira hér á landi þar sem stjórnvöld og dómstólar landsins yrðu að taka mið af honum við úrlausnir mála sem varða börn, taka þá mið af honum sem settum lögum. Til fróðleiks má nefna að Noregur lögfesti barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna 1. október árið 2003, en sá dagur er alþjóðlegur barnadagur.

Flutningsmenn fagna sérstaklega nýsamþykktri aðgerðaráætlun til fjögurra ára til að styrkja stöðu barna og ungmenna. Þar segir m.a. að aðgerðirnar skuli byggjast á rétti barna eins og hann er skilgreindur í barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna og að sérstakur samráðshópur skuli yfirfara tilmæli barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna varðandi framkvæmd barnasáttmálans á Íslandi.

Hér er hins vegar lagt til að gengið verði skrefinu lengra og ályktað um lögfestingu barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna fyrir 20. nóvember á næsta ári, en þá verða 19 ár liðin frá því að sáttmálinn var samþykktur á allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna.

Barnasáttmálinn felur í sér viðurkenningu á því að börn hafi sjálfstæð réttindi, óháð vilja foreldra eða forráðamanna. Samningurinn tryggir ekki einungis borgaraleg réttindi heldur einnig félagsleg, menningarleg og efnahagsleg réttindi. Með samningnum skuldbinda aðildarríkin sig til að tryggja börnum ákveðin lágmarksréttindi.

Vegna skorts á tíma við fyrri umr. þessa máls mun ég ekki fara nánar yfir það hvað er í sjálfum barnasáttmálanum en það kemur að sjálfsögðu fram í þingmálinu sjálfu og síðan er barnasáttmálinn fylgiskjal með málinu.

Fljótlega eftir undirritun barnasáttmálans af hálfu Íslands var hafist handa við að laga íslenskan rétt að ákvæðum hans og voru gerðar ýmsar réttarbætur í því sambandi. Barnasáttmálinn er hins vegar mjög víðfeðmur og stundum matskenndur. Það getur því verið álitamál hvort viðkomandi ákvæði sáttmálans sé nú þegar að finna í íslenskum lögum eða ekki. Einnig getur verið munur á lögunum sjálfum og framkvæmd þeirra.

Með þingsályktunartillögunni leggja flutningsmenn til að ríkisstjórnin skoði hvort og þá hverju beri að breyta í gildandi löggjöf við lögfestingu sáttmálans. Þá telja flutningsmenn að við lögfestingu barnasáttmálans sé nauðsynlegt að laga texta barnasáttmálans að hefðbundnu lagaformi.

Herra forseti. Mig langar að minnast á nokkrar lagabreytingar sem hugsanlega þyrfti að gera ef við lögfestum barnasáttmálann. Þetta er ekki tæmandi upptalning af minni hálfu og fleiri hugmyndir um hugsanlegar lagabreytingar eru í sjálfu þingmálinu.

Í fyrsta lagi ber að hafa í huga 3. gr. barnasáttmálans sem tryggir að börn eru sjálfstæðir einstaklingar með eigin réttindi sem ber að virða. Í ársskýrslu umboðsmanns barna frá árinu 2002 var bent á að víða í íslensku samfélagi væru hagsmunir hinna fullorðnu teknir fram yfir hagsmuni ungu kynslóðarinnar og þótt margt hafi áunnist á liðnum árum sé enn langt í land að tryggja sérhverju barni þann rétt sem því ber. Á það ekki síst við um framkvæmd ýmissa laga, segir umboðsmaður barna. Þá hefur m.a. verið bent á að réttindi skv. 3. gr. barnasáttmálans séu ekki nægilega vel tryggð innan stjórnsýslu ýmissa sveitarfélaga.

Í öðru lagi lýtur 1. mgr. 7. gr. sáttmálans að réttinum til nafns, ríkisfangs og eftir því sem unnt er réttinum til að þekkja foreldra sína og njóta umönnunar þeirra. Hér þarf að hafa í huga rétt barns til að þekkja foreldra sína og hvort það eigi við um sæðisgjafa og kynforeldra ættleiddra barna. Á þetta hefur umboðsmaður barna nýlega bent.

Í þriðja lagi er í 12. og 13. gr. sáttmálans málfrelsi barna, m.a. hjá stofnunum, tryggt. Umboðsmaður barna hefur bent á að íslensk barnalög séu ekki að fullu leyti í samræmi við barnasáttmálann hvað þetta varðar. Réttur barnsins skv. 12. gr. barnasáttmálans er ekki einungis bundinn við persónuleg málefni heldur nær hann einnig til málefna samfélagsins. Hér hafa verið nefndar sem dæmi ákvarðanir sem varða skólastarf, tómstundir, forvarnastarf og skipulag íbúðarhverfa.

Hjá umboðsmanni barna var nýlega unnin skýrsla um umgengnisrétt og hvernig sjónarmið barna komast að þegar úrskurðað er í slíkum málum samkvæmt barnalögum. Helstu niðurstöður skýrslunnar voru á þann veg að ræða þyrfti við börn í mun fleiri tilvikum en nú væri gert hjá sýslumannsembættum. Afstaða foreldra réði því í of mörgum tilvikum hvort rætt væri við barn eða ekki.

Í fjórða lagi geta 14. gr. og 29. gr. barnasáttmálans kallað á hugsanlegar breytingar á grunnskólalögum og námskrá, t.d. hvað varðar kennslu um aðrar þjóðir, menningarheima og trú. Barnaréttarnefnd Sameinuðu þjóðanna gerði að umtalsefni árið 2003 stöðu nýbúabarna hér á landi og vildi sjá frekari ráðstafanir til að bregðast við þeim möguleika að vandamál rísi vegna kynþáttafordóma í kjölfarið á fjölgun útlendinga í landinu. Barnaréttarnefnd Sameinuðu þjóðanna vildi einnig að mannréttindafræðsla yrði felld inn í námskrá allra íslenskra grunn- og framhaldsskóla.

Í fimmta lagi er einkalíf barns varið í 16. gr. barnasáttmálans. Það ákvæði getur kallað á lagabreytingar í þá áttina að friðhelgi einkalífs barns sé virt í hvívetna. Hér vaknar einnig spurning um sjálfsákvörðunarrétt barna. Þetta lýtur að fjölmörgum lagabálkum sem ég ætla ekki að fara yfir í þessari lotu.

Í sjötta lagi er í 37. gr. sáttmálans fjallað um barn sem svipt er frjálsræði sínu en það ákvæði krefst endurskoðunar á lögum um fangelsi, en í núgildandi kerfi er hægt að vista börn með fullorðnum í fangelsum Íslands. Þegar Ísland fullgilti barnasáttmálann 1992 var gefin út sérstök yfirlýsing hvað varðar aðskilnað ungra fanga frá hinum eldri. Samkvæmt barnasáttmálanum þarf slíkur aðskilnaður að vera til staðar en við höfum beðist undan því.

Hinn 15. apríl 1998 kom eftirfarandi fram í Morgunblaðinu, með leyfi forseta:

„Umboðsmaður barna telur að barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna sé brotinn með því að ungir fangar sem afplána refsivist eru um þessar mundir ekki aðskildir frá eldri föngum heldur vistaðir á almennum deildum afplánunarfangelsa og njóta þar engrar sérstöðu.“

Flutningsmenn telja því að skoða eigi sérstök úrræði fyrir fanga undir 18 ára aldri og reyndar tel ég að nýta mætti þau úrræði fyrir fanga allt að 24 ára að aldri.

Í tilmælum barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna, sem fylgist með framkvæmd sáttmálans í hinum ýmsu löndum, er m.a. farið fram á að tekið verði upp hér á landi sérstakt réttarfarskerfi í sakamálum ungmenna með alþjóðlegar viðmiðunarkröfur að leiðarljósi.

Í barnaverndarlögum, nr. 80/2002, kemur m.a. fram að óheimilt er að beita barn innilokun, einangrun og öðrum slíkum þvingunarráðstöfunum eða agaviðurlögum nema nauðsyn beri til og þá samkvæmt reglugerð sem ráðherra setur að fengnum tillögum Barnaverndarstofu. Enn fremur segir að óheimilt sé að hafa eftirlit með póstsendingum, tölvusamskiptum og símtölum barns nema sérstakar ástæður komi til og þá samkvæmt reglugerð sem ráðherra setur að fengnum tillögum Barnaverndarstofu.

Vegna þessa ákvæðis barnaverndarlaga hefur umboðsmaður barna sagt að hann telji nauðsynlegt að í lögum sé kveðið nákvæmlega á um réttarstöðu barna við þessar aðstæður. Hann telur öldungis ófullnægjandi, og að það bjóði hættunni heim, að kveða á um þvingunarráðstafanir og agaviðurlög í reglugerð sem sett sé af framkvæmdarvaldinu. Umboðsmaður barna segir í ársskýrslu sinni frá árinu 2003 að hann telji að þetta sé hugsanlega brot á 67. gr. stjórnarskrárinnar, þar sem segir m.a. að engan megi svipta frelsi nema samkvæmt heimild í lögum — ekki í reglugerð heldur í lögum.

19. gr. barnasáttmálans og 34. gr. geta kallað á heildarendurskoðun á þeim köflum almennra hegningarlaga sem fjalla um ofbeldi. Má þar nefna þá staðreynd að í íslenskri löggjöf er ekki að finna neitt lagaákvæði sem tekur á heimilisofbeldi með fullnægjandi og heildstæðum hætti. Í þessu sambandi ber að fagna sérstaklega þeirri réttarbót sem náðist á síðasta löggjafarþingi þegar alvarleg kynferðisbrot gegn börnum voru gerð ófyrnanleg. Að því er ég best veit er Ísland eitt af fáum ríkjum, ef ekki það eina, sem hefur gert þau alvarlegu brot ófyrnanleg.

19. gr. sáttmálans kallar að mati flutningsmanna sömuleiðis á að starfsemi Barnahúss verði tryggð. Barnaréttarnefnd Sameinuðu þjóðanna telur æskilegt að þær hugmyndir sem Barnahús byggist á verði styrktar. Þar er einnig hvatt til að embætti umboðsmanns barna verði tryggt enn betur og þar eru sveitarfélög hvött til að móta opinbera fjölskyldustefnu.

Í skýrslu sinni frá árinu 2004 benti umboðsmaður barna á nauðsyn afdráttarlauss ákvæðis í barnalögum sem banni foreldrum að beita barn sitt líkamlegu ofbeldi og hvers konar annarri vanvirðandi framkomu. Að mati umboðsmanns þarf slíkt að vera í barnalögum svo að þjóðréttarlegar skuldbindingar séu uppfylltar.

Þó nokkur ákvæði í sáttmálanum geta verið matskennd í eðli sínu. Það er hins vegar ljóst að með lögfestingu þessara ákvæða í barnasáttmálanum munu dómstólar landsins gera ríkari kröfur um að þau réttindi barna sem þar koma fram séu virt. Hér getur komið sérstaklega til skoðunar staða langveikra barna, fatlaðra barna, geðsjúkra barna, fátækra barna, barna nýbúa o.s.frv. í íslenskum lögum. Samtökin Barnaheill hafa lengi kallað eftir heildarskoðun á stöðu fátækra barna í íslensku samfélagi. Í tilmælum barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna, vegna skýrslu Íslands um framkvæmd barnasáttmálans frá 2003, kemur m.a. fram að auka þurfi aðstoð við einstæða foreldra og við fjölskyldur fatlaðra barna á Íslandi.

Í skýrslu Barnaheilla frá árinu 2002 til barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna kom einnig fram að styrkja þyrfti meðferðarúrræði fyrir unga kynferðisafbrotamenn. Einnig þyrfti að styrkja þær stofnanir sem sjá sérstaklega um unga afbrotamenn og unga þolendur.

18. gr. sáttmálans lýtur m.a. að því að virða þá meginreglu að foreldrar beri sameiginlega ábyrgð á að ala upp barn og koma því til þroska. Þetta ákvæði getur kallað á ýmsar breytingar á lögum á sviði sifjaréttar. Umboðsmaður barna hefur hvatt til að sett verði skylda á hjón og sambúðarfólk með börn undir 18 ára aldri til að leita ráðgjafar áður en til skilnaðar eða sambúðarslita kemur. Umboðsmaður telur það umdeilt hvort börn geti leitað ráðgjafar í slíkum tilvikum án samþykkis foreldra og það sé því í andstöðu við barnasáttmálann að réttur barna til tjáningar í málum af þessu tagi ráðist af vilja foreldra.

Að lokum má nefna að í niðurstöðum barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna, vegna skýrslu Íslands um framkvæmd barnasáttmálans frá 2003, eru íslensk stjórnvöld hvött til að auka upplýsingagjöf um barnasáttmálann og framkvæmd hans og standa að varanlegri og kerfisbundinni fræðslu um mannréttindi fyrir alla sem starfa fyrir börn og með börnum.

Hæstv. forseti. Ég legg til að málinu verði vísað til allsherjarnefndar.