138. löggjafarþing — 27. fundur,  17. nóv. 2009.

náttúruverndaráætlun 2009-2013.

200. mál
[17:02]
Horfa

umhverfisráðherra (Svandís Svavarsdóttir) (Vg):

Hæstv. forseti. Ég mæli hér í annað sinn á þessu ári fyrir tillögu til þingsályktunar um náttúruverndaráætlun 2009–2013 þar sem lagt er til að tólf svæði verði friðlýst á þessu tímabili.

Þingsályktunin hefur verið unnin á grundvelli 65. gr. laga um náttúruvernd, nr. 44 frá 1999, sem kveður á um að umhverfisráðherra skuli láta vinna náttúruverndaráætlun fyrir landið allt á fimm ára fresti og leggja hana fyrir Alþingi.

Þetta er önnur náttúruverndaráætlunin sem lögð er fram sem tillaga til þingsályktunar, en gildistími fyrstu náttúruverndaráætlunar var 2004–2008. Þessi náttúruverndaráætlun, eins og sú fyrsta, er byggð á vísindalegum gagnagrunnum, kortlagningu á náttúru Íslands, greiningu á alþjóðlegum skuldbindingum og faglegu mati á verndargildi náttúruminja í þeim tilgangi að koma upp neti friðlýstra svæða, sem tryggi verndun lífríkis og jarðminja sem þarfnast verndar. Áherslur og markmið náttúruverndaráætlunar miða að hluta til að því að framkvæma 2010 markmiðin um verndun líffræðilegrar fjölbreytni.

Þau nýmæli eru í náttúruverndaráætlun 2009–2013 að í fyrsta sinn er stefnt að því að friðlýsa vistgerðir annars vegar og hryggleysingja og búsvæði þeirra hins vegar. Flest svæðanna á áætluninni er hins vegar áætlað að friðlýsa í því skyni að vernda sjaldgæfar plöntur og vaxtarstaði þeirra. Einnig er lagt til að friðlýstar verði 160 tegundir mosa, fléttna og háplantna, sem er mesta friðun tegunda sem ráðist hefur verið í. Gerð er tillaga um eitt svæði vegna jarðfræðiminja, en það er Langisjór og móbergshryggir í nágrenni hans. Það svæði verði hluti af Vatnajökulsþjóðgarði en hið sama gildir um þrjú önnur svæði á áætluninni. Vatnajökulsþjóðgarður er nú þegar orðinn stærsti þjóðgarður Evrópu og stærsta verkefni í náttúruvernd sem Íslendingar hafa ráðist í.

Síðan þessi náttúruverndaráætlun var til umræðu á Alþingi í sumar hefur verið gerð breyting á tillögunni á þann veg að fjalllendi Hoffells hefur verið friðlýst og sameinað Vatnajökulsþjóðgarði og einnig er þar friðlýsing Álftaness og Skerjafjarðarsvæðisins með friðlýsingu Gálgahrauns og strand- og sjávarsvæða innan Garðabæjar. Í kjölfar viðræðna við sveitarstjórn Mýrdalshrepps var svæðið í undirhlíðum Reynisfjalls afmarkað betur um búsvæði brekkubobbans og er sátt um þá skilgreiningu við heimamenn.

Þá hafa fulltrúar umhverfisráðuneytisins, Náttúrufræðistofnunar Íslands og Umhverfisstofnunar rætt við helstu landeigendur Egilsstaðaskógar til þess gera grein fyrir markmiðum og tilgangi friðlýsingar skógarins og hvaða þýðingu friðlýsing hefur í för með sér. Jafnframt hefur verið unnin áætlun um það hvernig unnið verður að samráði við landeigendur og sveitarstjórnir og að framkvæmd áætlunarinnar næstu fjögur árin.

Ég vil nú telja upp svæðin tólf sem lagt er til að friðlýsa á tímabilinu 2009–2013 og gera stuttlega grein fyrir forsendum að baki tillögunum að vernd þeirra.

Fyrst vil ég gera grein fyrir sex svæðum sem lagt er til að verði friðlýst til að styrkja friðun sjaldgæfra plöntutegunda:

Snæfjallaströnd–Kaldalón við norðanvert Ísafjarðardjúp er mikilvægt svæði fyrir margar sjaldgæfar háplöntur.

Gerpissvæðið, sem kennt er við austasta tanga Íslands, er þekkt fyrir sérstætt gróðurfar, en á svæðinu finnast allnokkrar sjaldgæfar háplöntutegundir. Svæðið er vinsælt til útivistar.

Tvö skógarsvæði á Fljótsdalshéraði eru á náttúruverndaráætlun, Eyjólfsstaðaskógur og Egilsstaðaskógur. Þau eru merkileg m.a. fyrir fjölda sjaldgæfra fléttna sem þrífast sem ásætur á birki en að auki vaxa þar sjaldgæfar tegundir háplantna. Eins og fyrr greindi hefur verið rætt við landeigendur Egilsstaða I um náttúruverndaráætlunina og þýðingu svæðisins. Ekki hefur náðst samkomulag við landeigendur um áætlunina en vegna mikilvægis svæðisins fyrir sjaldgæfar plöntutegundir er talið mikilvægt að ræða áfram við þá og hafa svæðið á áætluninni.

Lagt er til að friðlýsa Steinadal í Suðursveit sem hluta af stækkun Vatnajökulsþjóðgarðs en svæðið er fyrst og fremst verndarþurfi vegna gróðurfars og sjaldgæfra plantna.

Þrjú svæði á hálendi Íslands verða friðlýst einkum vegna sérstæðra og sjaldgæfra vistgerða ef áætlunin nær fram að ganga. Hvað eru vistgerðir? kann nú einhver að spyrja. Vistgerðir eru landeiningar sem búa yfir ákveðnum eiginleikum hvað varðar loftslag, berggrunn, jarðveg, gróður og dýralíf og henta mjög vel til að skilgreina svæði út frá náttúrufræðilegum forsendum og til að meta verndargildi þeirra. Þetta er í fyrsta sinn sem lagt er til að vistgerðir verði friðlýstar á Íslandi, en þau svæði sem vernda á út frá þessum forsendum eru:

Hluti Skaftáreldahrauns, með því að færa út mörk Vatnajökulsþjóðgarðs, sem áður tilheyrði friðlandi umhverfis Lakagíga. Með því á að vernda svokallaða breiskjuhraunavist, sem þekkist líklega ekki utan Íslands, en við Íslendingar þekkjum það lífríki sem þær hýsa sem samfelldar mosaþembur á hraunbreiðum.

Lagt er til að Orravatnsrústir verði friðaðar en þar er að finna rústamýravist og sérstæðasta freðmýrasvæði landsins.

Lagt er til að mörk friðlandsins í Þjórsárverum verði færð út þannig að það nái yfir allt votlendi veranna. Þar með myndu bætast við nokkur rústamýrasvæði sem eru utan friðlandsins auk þess sem ákvæði stjórnarsáttmála núverandi ríkisstjórnar um verndun hins sérstæða votlendis veranna væru uppfyllt. Jafnframt yrðu friðlýsingarskilmálar þar styrktir og bann lagt við röskun innan svæðisins. Ríkisstjórnin samþykkti í sumar að hefja þegar vinnu við stækkun friðlandsins í Þjórsárverum og hefur ráðuneytið falið Umhverfisstofnun að vinna að málinu og er stefnt að því að ljúka því á fyrri hluta næsta árs. Til greina kemur að friða allan Hofsjökul og tengja þannig Þjórsárver og Guðlaugstungur, þessi rústamýrasvæði, og varpsvæði heiðargæsa hvort sínu megin við jökulinn.

Að auki er lagt til að ráðist verði í almenna friðlýsingu þessara tveggja vistgerða, breiskjuhraunavistar og rústamýravistar, með vísun til 53. gr. náttúruverndarlaga.

Nú er í fyrsta sinn lagt til að dýrategundir verði friðaðar samkvæmt lögum um náttúruvernd, en þar er um að ræða þrjár tegundir sjaldgæfra hryggleysingja og búsvæði þeirra.

Friðlýst verði búsvæði tjarnaklukku í tjörnum á Innrihálsi í Berufirði, búsvæði bjöllutegundarinnar tröllasmiðs í Undirhlíðum í Nesjum og búsvæði snigilsins brekkubobba í Hvannstóði undir Reynisfjalli.

Aðeins eitt svæði er í áætluninni þar sem áherslan er fyrst og fremst á jarðfræði. Langisjór og nánasta umhverfi hans verða friðlýst samkvæmt þingsályktunartillögunni og svæðið fellt inn í Vatnajökulsþjóðgarð. Á svæðinu er að finna, eins og víðar í þjóðgarðinum, einstakt samspil jarðelds og jökla við landmótun. Eldgjársprungan liggur um svæðið austanvert, en hún er lengsta gígaröð sem gosið hefur á landinu á sögulegum tíma. Langisjór sjálfur er þekktur fyrir náttúrufegurð.

Hæstv. forseti. Þetta eru þau 12 svæði sem lagt er til að verði friðlýst á næstu fimm árum á grundvelli náttúruverndaráætlunar 2009–2013. Við val á þessum svæðum voru hafðar til grundvallar tillögur nefndar sem skipuð var fulltrúum umhverfisráðuneytisins, Náttúrufræðistofnunar Íslands og Umhverfisstofnunar. Einnig var haft samband við sveitarstjórnir á viðkomandi svæðum og landeigendur til að kanna lauslega vilja þeirra, án skuldbindinga af þeirra hálfu. Framkvæmd friðlýsingar er, eins og kunnugt er, ferli sem unnið er í samvinnu við sveitarstjórnir og landeigendur og þá er kveðið nánar á um mörk svæðanna, kvaðir sem fylgja friðlýsingunni og hvernig friðlýsingin fellur sem best að annarri landnotkun. Samkvæmt náttúruverndarlögum skiptast friðlýst svæði í fimm flokka eftir eðli, tilgangi og markmiði verndunar. Það eru: Þjóðgarðar, friðlönd, náttúruvætti, fólkvangar og tegundir lífvera og búsvæði þeirra, vistgerðir og vistkerfi. Í flestum tilvikum er ljóst hvaða flokka svæðin tólf falla í, svo sem þau sem felld verða inn í Vatnajökulsþjóðgarð, en í einhverjum tilvikum getur verið þar um ákvörðun að ræða í friðlýsingarferlinu.

Ég vil nú víkja nokkrum orðum að framkvæmd náttúruverndaráætlunar og ætla fyrst að fjalla um framkvæmd þeirrar áætlunar sem rann sitt skeið á enda í lok síðasta árs og síðan hvernig náttúruverndaráætlun tengist öðru skyldu starfi, svo sem Rammaáætlun um vernd og nýtingu náttúrusvæða.

Eins og fram kom í byrjun er þessi áætlun önnur í röðinni en fyrsta heildstæða náttúruverndaráætlunin gilti á tímabilinu 2004–2008. Á tímabilinu bar hæst stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs, sem er ekki einungis stærsti þjóðgarður Evrópu heldur án efa einn sá merkasti þar sem hvergi í álfunni er hægt að sjá landmótunaröfl elds og ísa að störfum með eins greinilegum hætti. Uppbygging þjóðgarðsins hófst með myndarlegum hætti og ég tel víst að hann verði hornsteinn í ferðaþjónustu og ímynd landsins í framtíðinni og að vegur hans og hróður muni vaxa enn.

Hvað önnur svæði varðar er staðan ekki eins góð. Lokið hefur verið við friðlýsingu Guðlaugstungna–Álfgeirstungna og Vatnshornsskógar í Skorradal og á Álftanes–Skerjafjarðarsvæðinu er búið að friðlýsa Gálgahraun og strand- og sjávarsvæði í Garðabæ. Mikil vinna hefur verið unnin við flest svæðanna og er stefnt að því ljúka friðlýsingu sem flestra þeirra auk hinna nýju svæða sem hér hafa verið kynnt.

Ljóst er að nokkur andstaða er meðal viðkomandi landeigenda við friðlýsingu sumra svæða og einnig má spyrja hvort friðlýsingarferlið sé of þungt í vöfum eða hvort áform um friðlýsingu kalli fram neikvæð viðbrögð, ef til vill að óþörfu. Rétt er að nefna að nokkur svæði utan náttúruverndaráætlunar hafa verið friðlýst á undanförnum árum, oft að frumkvæði sveitarfélaga, sem sýnir að víða er skilningur og metnaður á sviði náttúruverndar.

Ég hyggst sem umhverfisráðherra ræða væntanlegar friðlýsingar við sveitarstjórnir og heimamenn og skoða hvað hægt er að gera til að þær gangi hraðar og auðveldar fyrir sig. Í ljósi reynslunnar tel ég líka rétt að umhverfisráðherra geri Alþingi grein fyrir framkvæmd náttúruverndaráætlunar reglulega og oftar en á fimm ára fresti.

Það verður að sjálfsögðu hægt að friðlýsa á tímabilinu fleiri svæði en nú er að finna í náttúruverndaráætlun og ræðst það m.a. af frumkvæði landeigenda í einhverjum tilvikum, en einnig af öðru starfi sem unnið er undir merkjum náttúruverndar og sjálfbærrar þróunar. Nú er unnið að gerð rammaáætlunar um verndun og nýtingu náttúrusvæða þar sem raða á mögulegum virkjunarkostum eftir hagkvæmni þeirra og verndargildi viðkomandi svæða. Þeirri vinnu lýkur í upphafi næsta árs og gefst þá tækifæri til þess að skoða mögulega friðlýsingu þeirra svæða sem metin eru verðmætust frá náttúruverndarsjónarmiðum eftir þeirri aðferðafræði sem notuð er í rammaáætlun og mati þeirra sérfræðistofnana sem unnið hafa grunnvinnu fyrir stjórn rammaáætlunar. Þar á m.a. að meta verndargildi háhitasvæða en ljóst er að mörg verðmætustu náttúruverndarsvæði landsins eru háhitasvæði. Við verðum að meta hver þeirra við viljum nýta sem náttúrugersemar með náttúruvernd og hver við viljum nýta til raforkuframleiðslu. Samhliða framkvæmd náttúruverndaráætlunar 2009–2013 þarf að vinna að undirbúningi þriðju áætlunarinnar og styrkja vísindalegan grunn náttúruverndar með rannsóknum og mati á verndargildi.

Áætlaður kostnaður við framkvæmd náttúruverndaráætlunar fyrir þau 12 svæði sem áætlunin tekur til er um 75 millj. kr., þar af er stofnkostnaður 56 millj. kr. en heildarrekstrarkostnaður er áætlaður um 19 millj. kr. Eykst hann á tímabilinu eftir því sem friðlýsingum vindur fram. Þannig verður árlegur rekstrarkostnaður þessara svæða um 7,5 millj. kr. á ári þegar friðlýsingum er að fullu lokið á árinu 2013 samkvæmt áætluninni. Sá fyrirvari er gerður á mati á kostnaði náttúruverndaráætlunar 2009–2013 að í kjölfar friðlýsingar má reikna með að frekari uppbyggingar sé þörf á einhverjum þessara svæða með tilliti til aðgengis, þjónustu og frekari landvörslu. Í þeim tilfellum munu verða lagðar fram fjárlagabeiðnir þar að lútandi.

Ég vil ítreka að þetta mat á kostnaði er miðað við að ná fram lágmarkskröfum friðunar en ekki að byggja upp viðkomandi svæði fyrir fræðslu og vaxandi útivist. Ég tel að fé til náttúruverndar sé vel varið og að það muni eiga við í vaxandi mæli á komandi árum. Náttúra Íslands er sérstök og yfirgnæfandi fjöldi erlendra ferðamanna sem hingað kemur nefnir náttúruna sem helstu ástæðu heimsóknarinnar. Náttúran er samofin þjóðarvitundinni og verndun hennar er eins mikilvæg og verndun tungunnar og menningararfsins. Nú er verið að skoða hvort við getum aukið framlög til náttúruverndar með mörkuðum tekjustofnum, svo sem af þeirri starfsemi sem helst nýtir náttúruverndarsvæðin, eins og ferðaþjónustu.

Ég tel að þar sé einfaldlega um eðlilegan viðhaldskostnað að ræða, að náttúruvernd sé grundvöllur sjálfbærrar nýtingar þeirrar auðlindar sem felst í fegurð landsins, lífríki og sérstæðum náttúrufyrirbærum. Uppbygging landvörslu, göngustíga og fræðslu á friðlýstum svæðum gerir okkur kleift að byggja upp ferðaþjónustu samhliða verndun náttúrunnar.

Sums staðar er friðlýsing einföld aðgerð þar sem sérstætt lífríki eða jarðmyndanir fá lagalega verndun með auglýsingu, án mikilla kvaða eða framkvæmda á svæðinu. Á öðrum stöðum er æskilegt og jafnvel nauðsynlegt að ráðast í stígagerð og aðrar framkvæmdir og víða eru tækifæri til að byggja upp útivistarsvæði á friðlýstum svæðum í formi fólkvanga og jafnvel þjóðgarða.

Verndun náttúru landsins er langtímaviðfangsefni sem er byggt á þekkingu á náttúrunni og virðingu fyrir henni og framkvæmt í samvinnu stjórnvalda, landeigenda og alls almennings. Náttúruverndaráætlun er ekki eini þátturinn í því viðfangsefni en gegnir þar lykilhlutverki. Sú áætlun sem hér er lögð fram er byggð á vísindalegri þekkingu og faglegu mati á náttúru landsins og ég vonast til að umhverfisráðuneytið og stofnanir þess geti hrundið henni í framkvæmd í góðri samvinnu við landeigendur, sveitarstjórnir og heimamenn á hverjum stað og með reglulegri upplýsingagjöf til Alþingis, sem ég vona að samþykki þessa tillögu.

Hæstv. forseti. Ég hef farið yfir meginþætti tillögu til þingsályktunar um náttúruverndaráætlun 2009–2013 og legg til að tillögunni verði að lokinni fyrri umræðu vísað til síðari umræðu og til umfjöllunar í hv. umhverfisnefnd.