fjölmiðlar.

Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir þessu smávægilega frumvarpi sem er heildarlöggjöf um fjölmiðla. Á undanförnum árum, allt frá því að breytingar á útvarpslögum tóku gildi árið 1986 sem sköpuðu auðvitað algerlega nýtt umhverfi í fjölmiðlum hér á landi, hefur mikil gróska og örar breytingar einkennt íslenskan fjölmiðlamarkað.

Lagaumhverfi fjölmiðla hefur verið einfalt og litlar sem engar hindranir eru fyrir stofnun nýrra fjölmiðla og fjölmiðlafyrirtækja. Bæði hér á landi og víða annars staðar, í öðrum löndum heims, hefur þróunin orðið sú að fjölmiðlafyrirtæki hafa stækkað og eflst auk þess sem fjölmiðlar hafa runnið saman við tölvutæknifyrirtæki og fjarskiptafyrirtæki þannig að við horfum upp á gerbreytt umhverfi ekki síst út af tækniframförum. Ör tækniþróun ekki síst á fjarskiptamarkaði hefur kallað á heildstæða löggjöf eða reglusetningu sem nær m.a. til þeirrar samþættingar sem hefur orðið á sviði fjölmiðlunar og fjarskipta. Við þessar aðstæður hefur sífellt aukinn þungi færst í þá umræðu að þörf sé á ítarlegri löggjöf um þessa starfsemi.

Ég held að við sem sitjum í þessum sal getum öll verið sammála um það að fjölmiðlar eru mikilvægir, ekki síst á okkar tímum en líka á öllum tímum. Þeir gegna lykilhlutverki í sérhverju lýðræðisþjóðfélagi sem vettvangur umræðu og skoðanaskipta, upplýsinga og afþreyingar og eru stundum, og ekki að ósekju, nefndir fjórða valdið.

Með frumvarpi þessu er í fyrsta sinn stefnt að því að setja eina og heildstæða löggjöf um fjölmiðla og starfsemi þeirra hér á landi. Með því er lagt til að samræmd verði og sameinuð ýmis ákvæði útvarpslaga frá árinu 2000 um hljóð- og myndmiðla og laga um prentrétt frá 1956, hvað varðar prentmiðla. Tilurð frumvarpsins og helsta hvata að gerð þess má upphaflega rekja til tilskipunar Evrópuþingsins og -ráðsins nr. 65 frá 11. desember 2007, um breytingu á tilskipun Evrópuráðsins, nr. 552 frá 1989, um samræmingu tiltekinna ákvæða í lögum og stjórnsýslufyrirmælum í aðildarríkjunum um sjónvarpsrekstur. Vegna skuldbindinga EES-samningsins er íslenska ríkinu skylt að laga efni tilskipunarinnar að landsrétti.

Þó að gildandi útvarpslög, nr. 53/2000, séu ekki gömul var talið bæði nauðsynlegt og eðlilegt að endurskoða löggjöfina í heild sinni samhliða lögleiðingu þeirra breytinga sem efni tilskipunarinnar felur í sér. Sú tilhögun styðst við fjölþætt rök. Í fyrsta lagi hafa þróun og tækniframfarir á þessu sviði verið afar hraðar frá setningu gildandi útvarpslaga. Þau eru því nú þegar orðin úrelt um margt, til að mynda um gildissvið og ýmis viðmið. Má einnig nefna að grundvallarhugtök á borð við sjónvarp og sjónvarpsstöð eru skilgreind með of þröngum hætti í gildandi löggjöf, bann lagt við því að byggja upp fjölrásasjónvarp á því tíðnisviði sem nágrannaþjóðir Íslands nota og skortur er á jafnræði milli sjónvarpsstöðva af þeirri einföldu ástæðu að gildandi lög gera ekki ráð fyrir slíkum tækniframförum.

Í öðru lagi er það svo að flest þeirra ríkja sem við berum okkur saman við eru komin mun lengra í þróun löggjafar og þess starfsumhverfis sem ljósvakamiðlar á 21. öld kalla óhjákvæmilega á, sem verður æ alþjóðlegra og óháð landamærum. Það er nauðsynlegt að bregðast við nú svo við drögumst ekki fremur aftur úr. Að lokum má nefna að ákvæði hinnar nýju tilskipunar eru viðamikil og útheimta verulegar breytingar á gildandi lögum.

Frá gildistöku núgildandi útvarpslaga hafa átt sér stað miklar breytingar á samsetningu og gerð íslensks fjölmiðlamarkaðar. Í kjölfar þess hafa verið miklar umræður í samfélaginu um frekari reglusetningar um skipan mála á þessu sviði. Tvær viðamiklar skýrslur voru gerðar í tilefni af lagafrumvörpum árin 2004 og 2005. Árið 2004 setti Alþingi lög um breytingu ýmissa lagaákvæða sem varða fjölmiðla en þau lög voru síðar felld úr gildi eftir að forseti Íslands synjaði þeim lögum staðfestingar. Það var sem sé ekki kosið um þau. Þá hefur í tvígang verið mælt fyrir frumvarpi til breytinga á útvarpslögum, lögum um prentrétt og samkeppnislögum en það fékk ekki brautargengi á Alþingi. Margar tillögur sem koma fram í fyrrgreindum skýrslum og varða grundvallaratriði í rekstri og starfsumhverfi fjölmiðla eiga erindi í ný lög á þessu sviði.

Í stjórnarsáttmála þeirrar ríkisstjórnar sem nú situr eru tilgreind áform um að sameina í eina löggjöf þær reglur sem lúta að fjölmiðlum og starfsemi þeirra í víðtækasta skilningi. Í því tilviki var einnig horft til fjölmiðla í prentuðu formi og fjölmiðla sem miðla ritefni með rafrænum hætti, svo sem netútgáfur dagblaða, tímarita og annarra sambærilegra netmiðla. Lagainnstæða þeirra hefur verið fremur óljós í þeirri suðuþróun fjölmiðla og fjölmiðlatækni á undanförnum árum og er nauðsynlegt að bregðast við því.

Við samningu frumvarpsins þótti einnig nauðsynlegt að víkka sjóndeildarhringinn verulega frá þeirri afmörkun sem liggur gildandi útvarps- og prentlögum til grundvallar. Þetta felst m.a. í tillögum um gagnsæi eignarhalds á fjölmiðlum, reglum um aðgang efnisveitna að ólíkum dreifiveitum og flutningsrétt dreifiveitna á efni auk grundvallarbreytinga á stjórnsýslu á þessu sviði. Þá eru samræmdar ábyrgðarreglur fyrir allar tegundir fjölmiðla. Þetta útheimtir, auk smíði nýrrar heildarlöggjafar, breytingar á ákvæðum nokkurra annarra laga, svo sem höfundalaga og laga um eftirlit með aðgangi barna að kvikmyndum og tölvuleikjum. Þó að frumvarpið sé, vegna alþjóðlegra skuldbindinga Íslands, ítarlegt og nákvæmt um hljóð- og myndmiðla, þar með talið á netinu, má segja að það setji einungis lágmarkslagaumgjörð um starfsemi annarra fjölmiðla. Nýjar miðlunarleiðir, tæknibreytingar annars vegar og sjónarmið um jafnræði og þverpólitískar kröfur um gagnsæi hins vegar, gera þessar tillögur auk þess óhjákvæmilegar. Með frumvarpinu er komið til móts við hávær sjónarmið um að réttaróvissu verði eytt, hlutlægni og gagnsæi aukið og jafnframt stuðlað að auknu réttaröryggi þeirra sem starfa á fjölmiðlum. Síðast en ekki síst er mikilvægt að sambærilegar reglur gildi um mismunandi fjölmiðla og miðlunarleiðir en á það hefur nokkuð skort hér á landi hin síðari ár.

Virðulegi forseti. Nú mun ég víkja að helstu nýjungum sem felast í frumvarpinu en það tekur til allra fjölmiðla sem miðla efni sem ætlað er almenningi hér á landi, að teknu tilliti til ákvæðis um lögsögu fjölmiðlaþjónustuveitenda sem miðla myndefni. Um lögsögu þeirra gilda reglur tilskipunar ESB nr. 65/2007. Samkvæmt frumvarpinu er öll starfsemi fjölmiðla sem undir lögin falla skráningarskyld sé hún ekki leyfisskyld. Almenn skráningarskylda af þessum toga er ný af nálinni og felur vissulega í sér auknar kröfur á hendur þeim aðilum sem eiga og reka fjölmiðla. Þær ættu þó ekki að vera mjög þungbærar og varða fyrst og fremst upplýsingagjöf, þ.e. að veita upplýsingar við skráningu. Í fyrsta lagi eiga sem sagt skráningar, eða tilkynningarskylda af þessu tagi, rætur að rekja til tillagna hinnar þverpólitísku fjölmiðlanefndar frá apríl 2005. Í þeim sagði meðal annars að gera þyrfti greinarmun á ljósvakamiðlum annars vegar og prentmiðlum og netmiðlum hins vegar hvað varðar opinber leyfi. Nefndin gerði ekki tillögu um grundvallarbreytingu á því fyrirkomulagi að starfsemi ljósvakamiðla væri í meginatriðum háð leyfi en annað gilti um prentmiðla og raunar einnig netmiðla. Nefndin taldi að skoða bæri þá tilhögun að mismunandi reglur giltu um ólíka fjölmiðla og hvað ljósvakamiðlana varðaði yrði sum starfsemi ekki leyfisskyld heldur skráningarskyld til að stjórnvöld hefðu fullnægjandi yfirsýn á hverjum tíma. Þegar nefndin skilaði tillögum sínum taldi hún ekki brýnt að leggja til að þessari skipan yrði komið á. Staðreyndin er á hinn bóginn sú að mikil gerjun hefur átt sér stað síðan vorið 2005, þegar komist var að þessari niðurstöðu, og augljósari rök standa nú en áður til þess að þessi leið verði farin og þá í tilviki allra fjölmiðla enda ekki ástæða til að gera þar greinarmun á, m.a. vegna jafnræðissjónarmiða.

Í öðru lagi leiðir það af auknum kröfum hljóð- og myndmiðlunartilskipunarinnar að því stjórnvaldi sem sinnir eftirlitshlutverki á þessu sviði er nauðsyn að geta fylgst með allri starfsemi hverju nafni sem hún nefnist og án tillits til þess hvort hún er leyfisskyld eða ekki. Til þess að geta haft eftirlit með lögum þessum þarf Fjölmiðlastofa, sem líka er nýjung í lögunum, að hafa yfirlit yfir þá fjölmiðlaþjónustuveitendur sem ekki eru leyfisskyldir en heyra undir lögin að öðru leyti. Þá er einnig vert að benda á að með alþjóðavæðingu fjölmiðla, þar sem auðvelt er að senda út frá einu landi og beina efninu að öðru landi, er nauðsynlegt að stjórnvöld hafi yfirsýn yfir þá fjölmiðlaþjónustuveitendur sem hafa lögsögu í hverju EES-ríki. Tilkynningarskylda af þessu tagi ætti ekki að reynast viðkomandi fyrirtækjum ýkja þungbær kvöð samanborið við það augljósa hagræði sem næst með henni. Upplýsingar af þessum toga eru til að mynda nauðsynlegar til að stjórnvöld geti uppfyllt ákvæði í hljóð- og myndmiðlunartilskipuninni, um að fjölmiðlaþjónustuveitendur sem heyra undir lögsögu þeirra veiti ýmsar upplýsingar til að notendur geti haft beinan og greiðan aðgang að þeim. Hér má bæta við að víðtæk skylda hvílir á íslenska ríkinu, samkvæmt EES-samningnum, að upplýsa eftirlitsstofnanir um margvísleg atriði í þessu efni.

Í þriðja lagi er skráningarskyldan nauðsynleg forsenda þess að hægt sé að halda utan um upplýsingar um eignarhald fjölmiðlaþjónustuveitenda. Í því sambandi skal bent á að það er ekki einsdæmi hér á landi að allir fjölmiðlar þurfi að skrá sig, þ.e. ef þetta verður að lögum. Á Norðurlöndum eru fordæmi fyrir því að allir sem reka eða hyggjast setja á stofn fjölmiðla þurfa að tilkynna það til stjórnvalda og tilgreina samhliða ábyrgðarmann viðkomandi fjölmiðils. Hefðbundnir ljósvakamiðlar þurfa jafnframt leyfi. Kostur þess að láta skrásetja fjölmiðil felst svo í þeim réttindum sem fjölmiðlar njóta umfram önnur fyrirtæki, svo sem um vernd heimildarmanna og sjálfstæði ritstjórna.

Í frumvarpinu er lagt til að hljóð- og myndmiðlun sem á uppruna sinn hér á landi og krefst tíðniúthlutunar hjá Póst- og fjarskiptastofnun þurfi leyfi Fjölmiðlastofu nema annað sé sérstaklega ákveðið í lögum. Er ákvæðið sambærilegt núgildandi útvarpslögum. Þeim var fyrst og fremst ætlað að taka til hefðbundinna útvarps- og sjónvarpsstöðva sem sendu út í loftið, þ.e. ljósvakamiðla, en frumvarpi þessu er hins vegar ætlað að ná til allrar hljóð- og myndmiðlunar óháð þeirri tækni sem notuð er til dreifingar og óháð því hvort um línulega dagskrá er að ræða eða efni eftir pöntun. Hér á landi hefur útvarpsréttarnefnd veitt leyfi af þessu tagi frá árinu 1986 þegar frjálsræði var aukið á útvarps- og fjölmiðlamarkaði. Ekki þykir vert að gera breytingar á þessu fyrirkomulagi að öðru leyti en því sem snýr að breyttri tækni og stjórnsýslu.

Í V. kafla frumvarpsins er fjallað um réttindi og skyldur fjölmiðlaþjónustuveitenda í víðtækum skilningi. Reglurnar í kaflanum eiga sér að nokkru leyti samsvörun í reglum IV. kafla núgildandi útvarpslaga um skyldur útvarpsráðs. Sambærilegar reglur hafa ekki áður verið settar um prentmiðla en eðli máls samkvæmt þykir rétt að ýmsar þeirra eigi jafnt við um allar tegundir fjölmiðla. Í kaflanum er auk þess að finna ýmis nýmæli sem m.a. leiða af tillögum hinnar þverpólitísku fjölmiðlanefndar frá árinu 2005 og ákvæðum hljóð- og myndmiðlunartilskipunarinnar.

Í V. kafla er líka kveðið á um ritstjórnarlegt sjálfstæði sem leiðir beint af tillögum fjölmiðlanefndarinnar hinnar síðari. Síðan kemur ákvæði um vernd heimildarmanna sem er nýmæli í löggjöf á þessum vettvangi. Í næstu þremur ákvæðum er fjallað um vernd tiltekinna grundvallarréttinda, þ.e. lýðræðislegar grundvallarreglur, bann við hatursáróðri og vernd barna gegn skaðlegu efni. Þessar reglur eiga saman og standa til fyllingar hver annarri. Því næst eru fyrirmæli um tal og texta á íslensku og aðgengi sjón- og heyrnarskertra að myndmiðlunarefni. Þá er fjallað um skyldu fjölmiðlaþjónustuveitenda vegna almannaheilla og enn fremur er fjallað um skyldu til auðkenningar, dagskrárframboð og hlutfall dagskrárefnis frá sjálfstæðum framleiðendum, skyldu til varðveislu á fjölmiðlaefni og loks um rétt til andsvara.

Ákvæði um ritstjórnarlegt sjálfstæði er í samræmi við tillögu hinnar þverpólitísku fjölmiðlanefndar frá árinu 2005 en hún lagði til að fjölmiðlaþjónustuveitendur settu sér reglur um ritstjórnarlegt sjálfstæði þeirra starfsmanna sem sinna fréttum og fréttatengdu efni. Í skýrslu nefndarinnar er tekið fram að slíkar reglur hafi ef til vill ekki úrslitaáhrif um ritstjórnarlegt sjálfstæði einar sér en með öðrum úrræðum gegni þær þó ákveðnu hlutverki til bóta. Engin viðurlög liggja við brotum á þessum tilteknu fyrirmælum. Á hinn bóginn bæri Fjölmiðlastofu að taka það fram á vef sínum hafi reglur af þessu tagi ekki verið settar. Tilgangurinn með ákvæðinu er jafnframt sá að vera nauðsynlegur hvati þess að fjölmiðlar setji sér reglur um sjálfstæði ritstjórna. Þess er vænst að viðkomandi starfsmenn, eftir atvikum stéttarfélag þeirra, en síðast en ekki síst almenningur, veiti það aðhald sem verði öllum viðurlögum öflugra og það held ég að sé raunar mjög mikilvægur þáttur í þessu ákvæði.

Verndun trúnaðar á milli fjölmiðlafólks og heimildarmanna er eitt af grundvallarskilyrðum þess að fjölmiðlar geti lagt sitt af mörkum til virks lýðræðis og er einn af hornsteinum tjáningarfrelsis. Það felst í þessu tilviki í réttinum til að taka við og miðla upplýsingum sem eiga erindi til almennings. Til að tryggja tjáningarfrelsi verður fjölmiðlafólk að geta heitið heimildarmönnum sínum nafnleynd og haldið það heit.

Nú þegar er kveðið er á um vernd heimildarmanna í réttarfarslöggjöfinni en þó þykir rétt að mæla einnig fyrir um þannig vernd með almennum hætti í frumvarpi til laga um fjölmiðla vegna þess að því er jú ætlað að mynda með heildstæðum hætti ramma utan um starfsemi allra fjölmiðla hér á landi.

Fyrirmæli frumvarpsgreinarinnar um bann við hatursáróðri eru nýmæli í löggjöf um fjölmiðla en ákvæðið kemur í beinu framhaldi af ákvæði 26. gr. og mælir fyrir um að ákveðin grundvallarmannréttindi skuli virt í allri fjölmiðlun, einnig í viðskiptaorðsendingum og fjarsölu. Um er að ræða bann við því að miðla efni sem kyndir undir hatur á grundvelli kynþáttar, kynferðis, trúarskoðana, þjóðernis, stjórnmálaskoðana eða menningarlegrar, efnahagslegrar eða félagslegrar stöðu í samfélaginu.

Viðleitni stjórnvalda til að verja börn og ungmenni gegn skaðlegu hljóð- og myndefni er því miður óþrjótandi viðfangsefni en að sama skapi nauðsynlegt. Í frumvarpinu er að finna ákvæði um þessi mál en meginefni þess lýtur fyrst og fremst að miðlun hljóð- og myndefnis. Þó er einnig ráðgert að taka upp almenna vísireglu sem tekur til annarra fjölmiðlaþjónustuveitenda.

Í frumvarpsgreininni er sett fram sú meginregla að fjölmiðlaþjónustuveitanda sé óheimilt að miðla hljóð- og myndefni, þar á meðal viðskiptaorðsendingum, sem geta haft skaðvænleg áhrif á líkamlegan, andlegan eða siðferðislegan þroska barna, einkum og sér í lagi efni þó sem felur í sér klám eða tilefnislaust ofbeldi.

Í ákvæðinu er það nýmæli að nákvæmlega er afmarkað og tilgreint á hvaða tíma sólarhrings sé heimilt að senda út efni sem fellur undir bannregluna. Lagt er til að leitt verði í lög svokallað „vatnaskilaákvæði“ sem mælir fyrir um það að eftir klukkan níu á kvöldin og til klukkan fimm á morgnana sé heimilt að miðla í línulegri dagskrá efni sem ekki er talið við hæfi barna að því tilskildu að það sé auðkennt sem slíkt, svo sem nánar er lýst í frumvarpsgreininni. Skilvirkast er talið að mæla fyrir um þetta með afdráttarlausum hætti og til þess fallið að skerpa á þeirri vernd sem ákvæðinu er ætlað að veita án þess þó að tjáningarfrelsi sé takmarkað á ótilhlýðilegan hátt. Ég vil nefna það að sambærilegt ákvæði er að finna í löggjöf ýmissa nágrannaþjóða okkar, til að mynda í Noregi, Svíþjóð, Finnlandi og Bretlandi, og þykir hafa gefist vel í framkvæmd. Þar að auki er slíkt vatnaskilaákvæði að finna í leiðbeinandi reglum Evrópusamtaka útvarpsstöðva.

Í frumvarpinu er mælt fyrir um reglur um rétt þeirra sem telja að á sér hafi verið brotið með því að rangt hafi verið farið með staðreyndir í fjölmiðli. Ákvæði þar að lútandi er nú að finna í gildandi lögum um prentrétt og í útvarpslögum. Í inngangsorðum hljóð- og myndmiðlunartilskipunarinnar er sérstök áhersla lögð á að aðildarríki tryggi rétt til andsvara í netmiðlum.

Í inngangsorðum og tilmælum Evrópusambandsins, nr. 952 frá 2006, er mælst til þess að aðildarríkin tryggi að andsvarsréttur gildi jafnt um nýja miðla sem hefðbundnar sjónvarpsútsendingar. Þá er í tilmælum Evrópuráðsins, nr. 16 frá 2004, um andsvarsrétt í nýju fjölmiðlaumhverfi gerð ítarleg grein fyrir mikilvægi þess að aðilar hafi rétt til andsvara án tillits til þess um hvers konar miðil er að ræða hverju sinni. Með hliðsjón af framangreindu þykir rétt að með tilkomu nýrrar tækni á vettvangi fjölmiðlunar verði réttur þessi útfærður með samsvarandi hætti. Er því lagt til að allir þeir fjölmiðlaþjónustuveitendur sem frumvarpið tekur til verði bundnir af ákvæðinu.

Í þeim kafla frumvarpsins sem fjallar um viðskiptaorðsendingar er annars vegar lagt til að settar verði almennar meginreglur sem gildi um alla fjölmiðla og hins vegar reglur sem lúta aðeins að hljóð- og myndmiðlum. Þær fyrrgreindu eru í raun sambærilegar þeim reglum sem þegar gilda um auglýsingar almennt samkvæmt öðrum lögum og fela ekki í sér strangari kröfur þó að þær séu útfærðar sérstaklega fyrir fjölmiðla. Þær reglur sem einungis lúta að hljóð- og myndmiðlum leiða af sérstöku eðli þeirrar tegundar fjölmiðla og þeim kröfum sem gerðar eru í hljóð- og myndmiðlunartilskipuninni enda löng hefð fyrir því að ítarlegar reglur gildi um auglýsingar og annað sambærilegt efni í slíkum miðlum.

Hugtakið „auglýsing“ nær ekki yfir öll þau mismunandi form og aðferðir sem notaðar eru til að koma vörum og þjónustu á framfæri í fjölmiðlum nútímans og í hljóð- og myndmiðlunartilskipuninni eru ný hugtök notuð yfir þetta fyrirbæri og þau endurspeglast í frumvarpinu sem og annar alls kyns nýlegur orðaforði á borð við „línulega dagskrá“ og annað slíkt. Tækniframfarir síðustu ára hafa gert það að verkum að þetta er orðinn algjörlega nýr heimur af orðaforða.

Þegar rætt er um auglýsingar er notað hugtakið „viðskiptaorðsending“ sem er ætlað að ná yfir allar tegundir auglýsinga, kostun og vöruinnsetningu, og í öðru lagi er talað um hljóð- og myndsendingu í viðskiptaskyni og því er ætlað að taka til allra viðskiptaorðsendinga í hljóð- og myndmiðlun auk fjarsölu. Bráðlega verða því ekki auglýsingatímar heldur viðskiptaorðsendingatímar — næst eru viðskiptaorðsendingar.

Þær breytingar sem lagðar eru til á ákvæðum um hljóð- og myndsendingar í viðskiptaskyni koma einkum til vegna örrar tækniþróunar í miðlun efnis. Sem dæmi má nefna að áhorfendur geta nú í auknum mæli sniðgengið auglýsingar með notkun nýrrar tækni, svo sem stafrænna upptökutækja, og auknu úrvali rása, auk þess sem stafræn gagnvirk miðlun gefur fjölmiðlaþjónustuveitendum tækifæri til að afla tekna með fjölbreyttari hætti en áður. Til þess að bregðast við þessari þróun þarf fjölmiðlaþjónustuveitendum því að vera mögulegt að þróa nýjar leiðir til tekjuöflunar.

Mikill munur var innan og utan EES-svæðisins á tekjuöflunarmöguleikum fjölmiðlaþjónustuveitenda á vettvangi hljóð- og myndmiðlunar vegna þeirra takmarkana sem sjónvarpstilskipunin setti. Í nýju hljóð- og myndmiðlunartilskipuninni er leitast við að koma til móts við kröfur evrópskra fjölmiðlaþjónustuveitenda um að rýmka ýmsar íþyngjandi takmarkanir í reglum um hljóð- og myndsendingar í viðskiptaskyni. Því eru felldar niður takmarkanir á daglegu magni viðskiptaorðsendinga auk þess sem reglur um auglýsingahlé eru rýmkaðar verulega. Þá er aðildarríkjum EES gert kleift að heimila vöruinnsetningu og greiða götu þróunar á nýrri auglýsingatækni. Með þessu er einnig miðað að því að jafna samkeppnisstöðu þeirra fjölmiðlaþjónustuveitenda sem bjóða upp á hefðbundnar sjónvarps- og/eða hljóðvarpsútsendingar annars vegar og þeirra sem bjóða upp á hljóð- og/eða myndmiðlunarefni eftir pöntun hins vegar.

Sérstök ákvæði sem vernda börn fyrir viðskiptaorðsendingum eru í frumvarpinu en við undirbúning á lögleiðingu hljóð- og myndmiðlunartilskipunarinnar í landsrétti einstakra ríkja var lagt til að settar yrðu miklar hömlur á viðskiptaorðsendingar þar sem óhollur matur er auglýstur fyrir börn. Ekki var samstaða um að banna slíkar orðsendingar en ýmis ríki innan EES, svo sem Danmörk, höfðu þegar sett siðareglur sem banna auglýsingar af því tagi í hljóð- og myndmiðlunarefni og tóku þær gildi um áramótin 2007/2008. Slíkt bann hafði þá þegar verið sett í Bretlandi í sjónvarpi og síðar hljóðvarpi. Þetta er auðvitað mál sem er til sífelldrar umræðu, ekki síst tengt lýðheilsusjónarmiðum um næringu barna.

Í frumvarpinu er lagt er til að lögfest verði ákvæði um rétt og skyldu til flutnings á sjónvarpsútsendingum en þeim ákvæðum er ætlað að stuðla að aðgengi notenda að fjölbreyttu sjónvarpsefni og draga úr áhrifum lóðrétts eignarhalds á fjölmiðlum og dreifikerfum.

Ákvæðin eiga við um stafræn fjarskiptanet sem flutt geta sjónvarpsútsendingar. Til fjarskiptaneta teljast bæði fjarskiptanet sem eingöngu eru notuð til sjónvarpsútsendinga og þau sem notuð eru til að veita annars konar fjarskiptaþjónustu. Stafræn sjónvarpsþjónusta hefur aukist mjög og gert er ráð fyrir því að sjónvarpsþjónusta verði nær eingöngu flutt á stafrænu formi frá og með árinu 2012, samanber áform um endurskoðun fjarskiptaáætlunar sem eru í samræmi við skuldbindingar okkar samkvæmt EES-samningnum.

Stafrænar sjónvarpsútsendingar er hægt að flytja á ýmiss konar fjarskiptanetum. Þau stafrænu fjarskiptanet sem flestir nota til að taka við sjónvarpsútsendingum hér á landi eru annars vegar þráðlaus UHF- og MMDS-net Vodafone og hins vegar ADSL-net Símans. Þá hefur einnig átt sér stað víðtæk uppbygging ljósleiðarakerfa í þéttbýli á undanförnum árum og er þegar búið að tengja bæjarfélög og hverfi í stærri þéttbýliskjörnum við þannig kerfi. Stafræn fjarskiptanet geta flutt mikinn fjölda sjónvarpsdagskráa og þess vegna er yfirleitt mögulegt að koma flestum ef ekki öllum íslenskum sjónvarpsútsendingum til notenda í gegnum eitt og sama netið. Ákvæðum um flutningsskyldu og flutningsrétt er ætlað að tryggja að notendum standi til boða fjölbreytt úrval sjónvarpsefnis án þess að þeir þurfi að tengjast mörgum fjarskiptanetum. Ákvæðunum er einnig ætlað að koma í veg fyrir að fyrirtæki eða samstæður fyrirtækja sem hafa yfirráð bæði yfir sjónvarpsefni og fjarskiptanetum noti þá aðstöðu sína til þess að binda framboð á efni við eitt ákveðið fjarskiptanet.

Með þessu frumvarpi er líka lögð til breytt stjórnsýsla. Þær breytingar eru annars vegar tilkomnar vegna þeirra skyldna sem á íslenska ríkinu hvíla samkvæmt EES-samningnum og hins vegar vegna áforma um heildstæða löggjöf á vettvangi fjölmiðlunar.

Í hljóð- og myndmiðlunartilskipuninni er ekki gerð bein krafa um sjálfstæða stjórnsýslustofnun sem fer með eftirlit með fjölmiðlaþjónustuveitendum en eigi að síður eru ákvæði tilskipunarinnar þannig að tilvist slíkrar stofnunar er talin nánast óhjákvæmileg. Enn fremur liggja fyrir tilmæli frá Evrópuráðinu um að aðildarlönd þess skuli koma sér upp sjálfstæðum eftirlitsstofnunum á þessum vettvangi. Í tilmælunum er mikilvægi slíkra stjórnsýslustofnana sérstaklega áréttað og áhersla lögð á þá sérþekkingu á þessum málaflokki sem þannig stofnanir búa jafnan yfir. Í tilmælunum er að auki lögð rík áhersla á stjórnunarlegt og fjárhagslegt sjálfstæði stofnana af þessum toga og að aðildarlöndin skapi þeim viðeigandi starfsumhverfi með lagasetningu. Í þessu frumvarpi er leitast við fylgja þessum tilmælum.

Ákvæði gildandi laga um útvarpsréttarnefnd hafa lengst af reynst vel en þó er margt ófullnægjandi í því sambandi, ekki síst nú þegar umræddu stjórnvaldi er ætlað að taka til allra fjölmiðla. Með frumvarpinu er því lagt til að Fjölmiðlastofa, sem ég hef þegar nefnt hér fyrr í frumvarpinu, leysi útvarpsréttarnefnd af hólmi sem það stjórnvald sem fer með eftirlit og umsjón með starfsemi hljóð- og myndmiðla auk þess sem henni er ætlað að hafa sambærilegt eftirlit og umsjón með starfsemi allra annarra fjölmiðla.

Ein þýðingarmesta forsenda þeirra breytinga sem lagðar eru til er sú að skýrt verði tekið af skarið um stjórnsýslulegt sjálfstæði stofnunarinnar. Ljóst er að verkefni hins nýja stjórnvalds verða umfangsmeiri en verið hefur. Þar koma bæði til ný verkefni vegna þess að allir fjölmiðlar heyra nú undir stjórnvaldið auk nýrra fyrirmæla í hljóð- og myndmiðlunartilskipuninni og frekari verkefni sem leiðir af tillögum frumvarpsins um lögfestingu tillagna hinnar þverpólitísku fjölmiðlanefndar um gagnsæi eignarhalds, flutningsreglur o.fl.

Hér hefur verið farið yfir meginþætti frumvarpsins, sem er auðvitað langt og ítarlegt, og ég átta mig á því að þetta mun að sjálfsögðu verða tekið til mjög ítarlegrar umræðu í hv. menntamálanefnd því að það er að mörgu að hyggja. Í frumvarpinu er í öllum meginatriðum fylgt þeirri stefnumótun í fjölmiðlamálum sem nágrannalönd okkar í Evrópu hafa fylgt fram til þessa. Með frumvarpinu er innleidd tilskipun Evrópuþingsins og -ráðsins, nr. 65 frá 11. desember 2007, um breytingu á tilskipun ráðsins nr. 552 frá árinu 1989, um samræmingu tiltekinna ákvæða í lögum og stjórnsýslufyrirmælum í aðildarríkjunum um sjónvarpsrekstur. Enn fremur er brugðist við tilmælum Evrópuráðsins um hvernig tryggja beri fjölbreytni og fjölræði á fjölmiðlamarkaði.

Fjölmiðlar gegna mikilvægu hlutverki. Þeir miðla fréttum og upplýsingum til almennings svo að hann geti myndað sér skoðanir og tekið afstöðu til ólíkra mála. Sá munur er því á fjölmiðlum og öðrum fyrirtækjum á markaði að þeir miðla upplýsingum og skoðunum og hafa þannig áhrif á viðhorf almennings til manna og málefna og því er óhætt að segja að fjölmiðlar lúti að mörgu leyti öðrum lögmálum en hefðbundin fyrirtæki á markaði.

Mig langar að lokum að nefna að það er auðvitað mikil vinna sem liggur á bak við svona frumvarp og sú vinna er ekki síst sú vinna sem unnin var á sínum tíma í hinni þverpólitísku nefnd, eins og ég nefndi hér áðan, sem fjallaði um fjölmiðla og ýmsar tillögur hafa verið dregnar frá þeim. Hins vegar er ekki tekið hér fram að setja eigi takmarkanir á eignarhald á fjölmiðlum sem er eitt af þeim málum sem hefur verið hvað umdeildast í umræðunni um fjölmiðla á undanförnum árum. Hins vegar er lagt til í ákvæði IV til bráðabirgða að skipuð verði nefnd til að kanna samþjöppun á eignarhaldi á fjölmiðlamarkaði hér á landi. Telji nefndin að slík samþjöppun sé óeðlileg skal hún gera tillögur í frumvarpsformi um viðeigandi takmarkanir eignarhalds á fjölmiðlum.

Ástæða þess að tillögur þverpólitísku nefndarinnar frá 2004 voru ekki teknar upp er í raun sú að nú er árið 2010. Mjög margt hefur gerst á Íslandi á skömmum tíma og sú sem hér stendur taldi því rétt að ný nefnd tæki þetta tiltekna atriði, sem hefur verið hvað umdeildast, til sérlegrar skoðunar og hún yrði þá þverpólitísk og þá væri hægt að draga fram ólík sjónarmið ólíkra flokka. Lagt er til að þessi nefnd skili tillögum sínum eftir atvikum í frumvarpsformi fyrir 1. september 2010, en enn fremur er bent á að nefndin skuli og eftir því sem við eigi geta tekið sérstakt mið af forsendum og niðurstöðum þeirrar fjölmiðlanefndar sem lauk störfum með skýrslu í apríl 2005. Hér er því lögð til þessi leið til þess að meta nýja stöðu á Íslandi 2010.

Aðdragandi þessa máls ber því órækan vitnisburð að þetta mál er á margan hátt sérstakt. Þetta mál varðar miklu um það hvernig þeirri umræðu sem er nauðsynleg í hverju lýðræðissamfélagi vindur fram. Ég hvet til þess að málið fái gaumgæfilega meðferð hér í þinginu því að það eru vafalaust mjög mörg sjónarmið sem eiga eftir að koma fram við umfjöllun um málið. Embættismenn ráðuneytisins og þeir sem unnu að frumvarpinu hafa þegar kynnt það fyrir öllum þingflokkum og það hefur enn fremur verið kynnt helstu hagsmunaaðilum og leitast var við að taka tillit til þeirra athugasemda sem bárust frá hagsmunaaðilum við samningu frumvarpsins. Eigi að síður þykist ég vita að það verði fjöldamargar athugasemdir sem eigi eftir að koma fram í meðförum hv. menntamálanefndar.

Að því mæltu legg ég til að frumvarpinu verði vísað til hennar að þessari umræðu lokinni.