málshöfðun gegn ráðherrum.

Forseti. Heill þingflokkur og nokkrir hv. einstakir þingmenn að auki hafa í þessari umræðu og hinni fyrri um þetta mál efast um formsþætti þess, fullyrt að lögin um landsdóm væru nánast úrelt og haft miklar áhyggjur af mannréttindum þeirra sem kynnu að standa í sporum sakborninga fyrir dóminum, enn fremur átalið þingmannanefndina fyrir vinnubrögð í málunum sem hér eru til umræðu.

Tvennt um þetta áður en kemur að meginþætti málsins: Annars vegar að mér finnst, nokkurn veginn nýkomnum til þings, afar undarlegt að hlusta á þessa umræðu núna í september 2010. Verkinu var hrundið af stað í desember í fyrra, á sama löggjafarþingi og nú stendur enn, og þegar maður les þrjár umræður um frumvarpið um þingmannanefndina sést að það komu ekki fram í einni einustu ræðu efasemdir um þetta efni. Þar tala t.d. ekki hv. þm. Birgir Ármannsson, hv. þm. Ólöf Nordal, hv. þm. Unnur Brá Konráðsdóttir, hv. þm. Ragnheiður Ríkharðsdóttir eða hv. þm. Bjarni Benediktsson, þannig að ekki séu nefndir aðrir, um neitt af þessu tagi.

Hins vegar tel ég eftir talsverða vinnu einmitt í þessum formsþætti enga ástæðu til efasemda um þetta mál. Ég hef hlustað á töluverðar sveitir lögfræðinga tala um þetta, m.a. í þingflokki Samfylkingarinnar og síðan í allsherjarnefnd hér á dögunum, og sé engin þau sannfærandi rök sem til hafa verið talin í ritum fræðimanna eða dæmum frá öðrum ríkjum, því að hér eru engin fordæmi eins og við vitum sem hægt sé að miða við, sem ættu hér við.

Í þriðja lagi, forseti, las ég nákvæmlega aftur þá þingsályktunartillögu sem oft hefur verið vitnað til síðustu daga, þá sem núverandi hæstv. forsætisráðherra, Jóhanna Sigurðardóttir, flutti á fjórum þingum, frá 2001–2005, síðast ásamt mér meðal annarra. Í greinargerð þeirrar þingsályktunartillögu er ekki að finna neinar efasemdir um þau efni sem okkur varða en hins vegar fitjað upp á ýmsum breytingum sem ég er tilbúinn að kynna og ræða hér síðar ef óskað er eftir. Þar er margt merkilegt en það á ekki við okkar stöðu.

Að auki má svo nefna svar forseta Alþingis við fyrirspurn Arndísar Soffíu Sigurðardóttur frá 21. desember 2010 þar sem eru reifuð viðhorf forsetans til landsdóms og ráðherraábyrgðar og ekki minnst þar á nein þau álitaefni sem gætu ógnað þessu ferli.

Það má svo segja, forseti, að það er auðvitað ýmislegt sem þarf að skoða í þessum efnum í kringum landsdóminn. Það er t.d. furðuleg staða sem við erum í, gangi þetta mál til enda sem ég hygg nú að það geri, að greiða hér atkvæði í máli sem snýst um störf fjögurra ráðherra í ríkisstjórninni 2007–2009, að um málefni þeirra greiða atkvæði sjö aðrir ráðherrar úr þeirri sömu ríkisstjórn. Það kynni að vera undir þeim sjö ráðherrum komið hvernig málið fer ef eitthvað er til í spám hér í hliðarsölum og í fjölmiðlum um stöðu málsins. Þetta eru ráðherrar úr síðara ráðuneyti Geirs H. Haardes, núverandi þingmenn og ráðherrar, hátt- og hæstvirtir, Einar K. Guðfinnsson, Guðlaugur Þór Þórðarson, Jóhanna Sigurðardóttir, Kristján L. Möller, Þorgerður K. Gunnarsdóttir, Þórunn Sveinbjarnardóttir og Össur Skarphéðinsson. Það er auðvitað sérkennilegt að þessir ráðherrar skuli taka þátt í ákvörðun um það hvort eigi að höfða mál á hendur hinum fjórum.

Það verður auðvitað líka að gera þá kröfu að einmitt þessir ráðherrar, fyrrverandi og núverandi, skýri mjög vel út fyrir þingi og þjóð hér í umræðunni á hvaða forsendum þeir taka afstöðu í þessu máli um fyrrverandi samráðherra sína og tvo verkstjóra.

Forseti. Ég hef kappkostað sjálfur að vinna að afstöðu minni í þessu máli eins vandlega og heiðarlega og mér er unnt. Ég lít svo á að hér verði hver alþingismaður að hugsa óvenjufast um tvennt það sem markar farveg störfum allra þeirra. Í fyrsta lagi drengskaparheit mitt að stjórnarskránni, í öðru lagi sá áskilnaður sömu stjórnarskrár að leiðarljós í störfum mínum fyrir þjóðina sé fyrst og fremst sannfæring mín.

Og þetta mál, flókið sem það kann að virðast, er í raun og veru einfalt. Stjórnarskráin skipar mér að athuga hvort þau sakarefni sem hér eru talin séu nægileg og líkleg til sakfellingar þeim ráðherrum fjórum sem um ræðir. Að því komast ekki önnur sjónarmið.

Fyrst nokkur orð um afmörkun þessara fjögurra. Af hverju fjórir, hafa menn spurt, af hverju ekki allir 12 eða a.m.k. líka þessi ráðherra og hinn ráðherrann? Svarið af minni hálfu er einfaldlega það að það voru þessir fjórir sem báru ábyrgð á efnahagsmálum og hagstjórn í ríkisstjórninni 2007–2009. Aðrir kunna að hafa komið þar við sögu en ég treysti þeim tveimur nefndum sem til þessa máls hafa verið kosnar á þinginu að hafa farið í gegnum þau mál. Þeir þóttu ekki koma þar til álita og ég er því sammála svo langt sem nef mitt nær.

Á hinn bóginn harma ég það með ýmsum hér í salnum og öðrum þingmönnum að hverjar sem sakir þessara fjögurra stjórnmálamanna kunna að vera nær Alþingi og hugsanlegur landsdómur ekki til þeirra sem bera enn meiri ábyrgð og hafa jafnvel enn meira erindi í landsdóm að verja sig. Þetta eru auðvitað forustumenn ríkisstjórnanna sem hér sátu frá árinu 2003 til 2007, þeir sem fá þá einkunn í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis að á þeirra vakt, í síðasta lagi árið 2006, hefði verið hægt að koma í veg fyrir fall bankanna haustið 2008. Þessir menn og þessir flokkar brugðust þjóð sinni með skaðlegum aðgerðum og skaðlegu aðgerðaleysi, ekki síst með því að skipta ríkisbönkunum milli vina sinna og vanrækja vegna kreddukenninga að hafa með þeim eftirlit af hálfu almannavaldsins, og gerðu svo illt verra með hagstjórn sem ýmist einkenndist af villtri frjálshyggju eða rakalausum popúlisma, samanber íbúðalánin sem áttu verulegan þátt í fasteignaverðsbólunni sem síðan varð einn af þáttunum í hruninu.

Þetta fólk er undanþegið hugsanlegri ákæru vegna fyrningarfrests landsdómslaganna. Sumum finnst, og það er alveg skiljanlegt, að þar með eigi að láta aðra í friði. Það lýsir vissulega ákveðinni hjartahlýju og sanngirni en stendur þvert á réttarfarsvenjur í nútímasamfélagi. Við alþingismenn höfum ekkert val í því efni: Það eru þessir fjórir, plús eða mínus, það eru þeir sem standa núna fyrir framan okkur, það eru sakarefnin á hendur þeim sem hér eru til rannsóknar. Það alvarlega í þessu sambandi er það kannski að ef við bregðumst við þetta verk, vegna hjartahlýju, vegna sanngirnissjónarmiða, vegna einhvers sem ræðumaður áðan kallaði þjóðarhagsmuni og ég kem ekki alveg fyrir í því verkferli sem fram undan er, þótt taka megi til þeirra tillit þegar búið er að fara í gegnum þetta, ef við bregðumst við þetta verk höfum við líka fríkennt þá sem áður komu. Sýkna nú á einhvers konar mér-finnst-forsendum frá þeim sem stjórnarskráin hefur falið málshöfðun gegn brotlegum ráðherrum er um leið sýkna yfir þeim fyrri foringjum sem hér bera vissulega mesta sök. En auðvitað þarf að fara gætilega.

Að lokum er spurt um sakarefnin og líkindi á sakfellingu og við þurfum að vera sannfærð um að þau líkindi séu a.m.k. jöfn og sýkna, a.m.k. 50% líkur, segja þeir sem til þekkja. En 50% líkurnar nægja, segja saksóknarar og fræðimenn í refsirétti.

Þau sakarefni sem um ræðir felast í alvarlegri vanrækslu gagnvart váboðum árin 2007 og 2008 og felast í því að hafa ekki brugðist við innan ríkisstjórnarinnar, á hinum svonefndu ráðherrafundum, þegar ráðherrana átti að renna í grun hver háski vofði yfir. Þetta er niðurstaða sjö af níu fulltrúum í þingmannanefndinni og í þessu styðjast fulltrúarnir sjö rækilega við rannsóknarskýrsluna. Menn gera mikið úr ágreiningi og klofningi, og mismun skýrslu og ákæru. Fyrir því tali er vissulega fjöður en meginatriðin eru þó alveg ljós í þessu gagnvart ábyrgðarmönnum ríkisstjórnarinnar í efnahagsmálum, gagnvart þeim sem hér liggja undir.

Sjálfur hef ég, forseti, ekki komist að endanlegri niðurstöðu um þetta gagnvart öllum fjórum ráðherrunum og ég ætla að nota allan þann tíma sem mér gefst til þess að móta endanlega afstöðu mína. Á þessu stigi get ég þó sagt að mér þykja öll vötn falla til þess fjarðar að í síðara ráðuneyti Geirs H. Haardes hafi verið sýnt stórkostlegt gáleysi og alvarleg vanrækt í efnahagsmálum í skilningi laga. Það má vera rétt hjá rannsóknarnefndinni að ekki hafi verið hægt að koma í veg fyrir fall bankanna eftir árslok 2006 en þá er að minna á þau orð skýrsluhöfundanna í rannsóknarnefndinni að sú ríkisstjórn sem tók við greip heldur ekki til þeirra ráða sem hugsanlega hefðu getað dregið úr afleiðingunum af fallinu, afleiðingunum sem við sjáum allt í kringum okkur og þarf ekki að rekja hér.

Ég er með öðrum orðum kominn að þeirri niðurstöðu að forsætisráðherrann fyrrverandi, og eftir atvikum aðrir ráðherrar, annaðhvort gátu vitað eða máttu vita og a.m.k. áttu að vita hvað var á seyði í bönkunum og hversu fátæklegur viðbúnaðurinn var af hálfu stjórnsýslunnar og þeirra stjórnmálamanna sem réðu ferðinni. Þetta sýna öll málsgögn. Forsætisráðherrann er skipstjórinn á þjóðarskútunni. Hann er, eftir atvikum ásamt áhöfn sinni, ábyrgur fyrir siglingunni.

Menn láta hér sumir eins og ráðherrarnir í ríkisstjórninni 2007–2009 séu fórnarlömb, þeir hafi ekkert getað áttað sig á náttúruhamförunum sem yfir riðu frá útlöndum. Vondu kallarnir í bönkunum hafi platað þá, og svo bæta sumir félagar mínir því við að hinn plataði Sjálfstæðisflokkur hafi vikið úr vegi til að plata Samfylkinguna. Ég legg til að þeir sem halda þessu fram úr mínum flokki og öðrum fari vandlega yfir atburðarásina árið 2008 sem er lýst hjá þingmannanefndinni á bls. 105 og áfram, þetta eru ekki nema 10–15 síður, í umfjöllun hennar um 6. bindi rannsóknarnefndarskýrslunnar. Ég skal fara yfir þennan feril í annarri ræðu ef áhugi er á og tími vinnst til.

Ég hvet þessa hina sömu sérstaklega til þess að skoða sögu Icesave-reikninganna og viðbragða hvers og eins ráðherranna við þeim, bæði dótturfélagsmálsins í Bretlandi og ekki síður upphafs útlána í Hollandi á starfstíma ríkisstjórnarinnar 2007–2009. Ég hvet þá til að íhuga það líka hvers konar andvaraleysi, gáleysi eða vanrækt það er sem felst í því að þáverandi utanríkisráðherra, oddviti Samfylkingarinnar í stjórnarsamstarfinu og talsmaður Samfylkingarinnar í efnahagsmálum, sagði úr þessum ræðustóli hinn 2. september 2008, mánuði fyrir hrun, í umræðu um skýrslu forsætisráðherra um efnahagsmál, að eitt af ráðunum til að leysa lausafjárvanda bankanna, sem ríkisstjórnin taldi þá eitt helsta úrlausnarefni í hagstjórninni, væri að bankarnir ættu að stofna fleiri Icesave-reikninga í útlöndum. Með leyfi forseta:

„Þeir geta haldið áfram að afla sér innlána á erlendum mörkuðum …“

Hvernig fellur þetta að alvarlegum athugasemdum sem löngu höfðu borist um þessa starfsemi frá Amsterdam og Lundúnum, frá norrænu seðlabönkunum? Af þeim vissu vel hagstjórnarráðherrar ríkisstjórnarinnar, það kemur í ljós í rannsóknarskýrslunni. Það vissu menn hins vegar ekki á þinginu, forseti, af því að hv. þm. Guðmundur Steingrímsson ætlaði að koma ábyrgðinni hér á Alþingi og einkum á stjórnarandstöðuna sem hér var þá. Ekkert mundi gleðja mig meira ef það tækist nú, að þetta væri þeim hv. þm. Árna Þór Sigurðssyni, hv. þm. Birni Val Gíslasyni og fleirum um að kenna. Þetta eru ekki aðrir, þetta eruð þið af því að þið spurðuð ekki, eins og hv. þm. Guðmundur Steingrímsson telur og inklúderar þá sinn eigin Framsóknarflokk í þeirri sekt.

Það er líklega margt til í því, eins og ég hef áður sagt, að ekki hafi verið hægt að bjarga bönkunum eftir 2006. En var kannski hægt að bjarga öðrum? Var hægt að hindra tjón fyrirtækja og almennings sem grunlaust og án allrar aðvörunar af hálfu stjórnvalda héldu áfram að taka lán, fjárfesta í tækjum og bílum og húsum allt árið 2008 fram að mánaðamótum september/október, héldu áfram í þeirri góðæristrú sem ríkisstjórnin hélt leynt og ljóst á lífi erlendis og innlendis, m.a. með hástemmdum en algerlega innihaldslausum yfirlýsingum um traust bankakerfi á Íslandi? Hvaða skjól er þessu fólki og þessum fyrirtækjum nú í þeirri afneitunarmöntru að við í ríkisstjórninni seinustu gátum ekkert gert eftir 2006? Ekkert skjól, enda bregst það við með reiði, sannarlega réttlátri reiði, og þó því miður miklu heldur með fálæti, jafnvel uppgjöf, gagnvart þessu samfélagi sem ekkert vit virðist vera í, þessu samfélagi þar sem enginn virðist bera ábyrgð á nokkrum sköpuðum hlut.

Forseti. Spurningin sem við alþingismenn stöndum frammi fyrir er í raun og veru sú hvort athafnir ríkisstjórnarinnar 2007–2009 og athafnaleysi hennar lýsi eingöngu vanrækt og gáleysi, eins og hv. þm. Birgir Ármannsson taldi í ræðu sinni hér fyrr í umræðunni, eða hvort þetta er til merkis um alvarlega vanrækt og stórkostlegt gáleysi. Það er það sem við eigum að skera úr miðað við sannfæringu okkar og miðað við drengskaparheit okkar unnið að stjórnarskránni. Sem betur fer dæmum við ekki. Það gera aðrir og það er mikil ábyrgð en þá verðum við líka að gá að því, eins og Sigurður Tómas Magnússon, fyrrverandi saksóknari, sagði, fyrst í útvarpinu og síðar í allsherjarnefnd, að í raun getur saksóknari kveðið upp sýknudóm með því að falla frá ákæru. Í slíkri ákvörðun felst líka mikil ábyrgð gagnvart samfélaginu og framtíðinni. Áður en það er gert þarf líka að gæta að þjóðarhagsmunum eins og hv. þm. Róbert Marshall, held ég að það hafi verið, sagði fyrr í þessari umræðu.

Ríkisstjórn Geirs Haardes tókst kannski ekki upp sem skyldi, segja ýmsir stuðningsmenn þeirrar ríkisstjórnar sem eitt sinn voru og aðrir þingmenn, m.a. flokksfélagar mínir, en sakirnar voru þegar fyrir hendi þegar sú stjórn tók við. Óháð sakarefnum einstakra ráðherra hvet ég a.m.k. þá samfylkingarmenn sem telja að flokkurinn hafi verið fórnarlamb í ríkisstjórninni 2007, einkum þá hér á þinginu sem sátu í þeirri sömu ríkisstjórn, sem studdu hana sem alþingismenn eða störfuðu á hennar vegum, til að rifja upp grundvallarrit flokksins fyrir kosningarnar 2007, rit hagráðs Samfylkingarinnar Jafnvægi og framfarir. Þar höfðu menn að vísu ekki hugmyndaflug til að spá fyrir um fall bankanna, það er rétt, forseti, það er rétt hjá Guðmundi Steingrímssyni, það höfðu menn ekki í maí 2007, en í þessu riti er því lýst í greinilegu og rökstuddu máli að hagkerfið var orðið fársjúkt veturinn 2006–2007 og að næsta ríkisstjórn yrði að grípa til róttækra ráðstafana. Hvað var gert við þetta rit Jafnvægi og framfarir? Það var ekki mikið. Sjálfstæðisflokknum var eftirlátin efnahagsstefnan og við ráðuneytaskiptinguna um vorið fékk Samfylkingin aðeins einn hagstjórnarpóst, nefnilega viðskiptaráðuneytið sem þá þurfti að kljúfa út úr öðru ráðuneyti og var sett af stað með fámennt starfslið og auglýst eftir ráðuneytisstjóra. Yfir það var settur stjórnmálamaður sem ég virði mikils en var án sérþekkingar eða reynslu á þessu sviði og nýliði við framkvæmdarvaldsverkefni. Á meðan sat gamli Sjálfstæðisflokkurinn í forsætisráðuneytinu, í fjármálaráðuneytinu og í Seðlabankanum. En við í Samfylkingunni tókum að vísu að okkur það stórmerkilega verkefni fyrir Ísland að koma hérlendum diplómat í öryggisráð hinna Sameinuðu þjóða.

Forseti. Það er eðlilegt að við tökum til umræðu verk ríkisstjórnarinnar 2007–2009 sem hóf feril sinn sem Þingvallastjórn en er nú einna helst kölluð hrunstjórnin. Menn hafa sumir kallað eftir því til hvaða ráða hún hefði átt að grípa. Einn ræðumanna í fyrri umræðu virtist halda að hún hefði ekkert getað hreyft sig vegna hugsanlegrar skaðabótaábyrgðar. Þetta var ráðherra sem þarna talaði, hæstv. núverandi efnahags- og viðskiptaráðherra Árni Páll Árnason. Já, það er stórt orð, skaðabótaábyrgð, og ekki von að nokkur ráðherra þori í námunda við slíkar athafnir sem gætu leitt af sér skaðabótaábyrgð fyrir þjóðina. En þá er kannski rétt að líta annars vegar á skaðabótaábyrgðina og hins vegar það gagn sem athöfnin gæti gert. Það var ekki gert á þessum tíma. Og tveimur árum síðar gefur á að líta um skaðabótaábyrgðina að skaðinn skeði en bótina skortir. Og ábyrgðin er úti í móa.

Málflutningur af þessu tagi, að síðari ríkisstjórn Geirs Haardes hafi í raun ekkert getað gert, á pólitíska planinu er þessari umræðu eiginlega lokið. Hún fór fram í desember, janúar og febrúar 2008–2009. Þessi málflutningur var hrópaður niður hér úti á Austurvelli á þessum tíma. Sú bylgja sem þar hófst svipti gömlu ríkisstjórninni frá völdum og kom á nýrri ríkisstjórn sem átti að endurreisa landið. Og þeir þurfa að svara því sem telja að ríkisstjórninni 2007–2009 hafi að vísu ekki tekist sem skyldi en sakirnar hvíli allar á eldri ríkisstjórn, hvort það var þá bara eftir allt saman einber misskilningur og ætti kannski að taka aftur og hefja gömlu stjórnina til ríkis á ný.

Samfylkingin, og nú á ég við sjálfan stjórnmálaflokkinn sem ég hef verið í í 10 ár, stjórnmálaflokkinn með upp undir 20.000 félaga, hefur af sinni hálfu svarað þessari spurningu um verk ríkisstjórnarinnar 2007–2009, hvað sem sumir fulltrúar þess flokks hér á þingi kunna að vera að segja og hugsa og gera. Það svar var veitt á flokksstjórnarfundi — það er æðsta stofnun flokksins milli landsfunda — í Garðabæ laugardaginn 17. apríl þessa árs þegar sá fundur samþykkti erindisbréf handa sérstakri umbótanefnd sem nú er störfum í flokknum og á að skila af sér um miðjan næsta mánuð. Að gefnu tilefni, og með leyfi forseta, ætla ég að ljúka þessari ræðu með upphafi þessa erindisbréfs sem var samþykkt einum rómi á um 200 manna áhrifamiklum fundi. Það er svona:

„Samkvæmt ítarlegri og vandaðri skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um aðdraganda og orsakir falls íslensku bankanna 2008 og tengda atburði má rekja rætur hrunsins til þess hvernig staðið var að einkavæðingu bankanna og markvissri stefnu um afskiptaleysi þar til svo var komið í ofvexti bankakerfisins að grípa hefði þurft til aðgerða í síðasta lagi árið 2006 til að forða hruni. Samkvæmt niðurstöðum rannsóknarnefndarinnar var því þegar of seint að bjarga bönkunum frá falli þegar Samfylkingin settist í ríkisstjórn 24. maí 2007. Hins vegar kemur afdráttarlaust fram í skýrslunni að grípa hefði mátt til margvíslegra aðgerða til að draga úr tjóni samfélagsins eftir að Samfylkingin tók sæti í ríkisstjórn. Þar liggur ábyrgð Samfylkingarinnar.“

Ég endurtek:

„Hins vegar kemur afdráttarlaust fram í skýrslunni að grípa hefði mátt til margvíslegra aðgerða til að draga úr tjóni samfélagsins eftir að Samfylkingin tók sæti í ríkisstjórn. Þar liggur ábyrgð Samfylkingarinnar.“

Forseti. Að minnsta kosti þar liggur ábyrgð þeirra ráðherra sem nú er rætt um hér á Alþingi. Og nokkurn veginn þar liggur ábyrgð okkar sem hér stöndum og getum ekki annað.