Þjóðminjasafn Íslands.
Virðulegi forseti. Ég þakka fyrir að fá að mæla fyrir þessum fjórum frumvörpum um menningararfinn í einu, þ.e. frumvarpi til laga um menningarminjar, frumvarpi til safnalaga, frumvarpi til laga um Þjóðminjasafn Íslands og frumvarpi til laga um skil menningarverðmæta til annarra landa.
Eins og mörgum er enn í fersku minni voru árið 2001 gerðar gagngerar breytingar á lögum um fornleifar og minjavörslu með samþykkt nýrra þjóðminjalaga og þrennra annarra laga á því sviði. Sett voru sérstök lög um ýmsa þætti sem áður var fjallað um sameiginlega í eldri þjóðminjalögum, þ.e. lög um húsafriðun, nr. 104/2001, lög um flutning menningarverðmæta úr landi og um skil menningarverðmæta til annarra landa, nr. 105/2001, safnalög, nr. 106/2001, og ný þjóðminjalög, nr. 107/2001. Meðal nýmæla í þessum gildandi lögum var að stjórnsýsluþáttur fornleifaverndar var skilinn frá Þjóðminjasafni Íslands og sett á laggirnar ný stofnun, Fornleifavernd ríkisins.
Verndun menningararfs þjóðarinnar heyrir nú undir ýmsar stofnanir á vegum mennta- og menningarmálaráðuneytis og starfa þær við ólík skilyrði. Reynslan af framkvæmd laganna frá 2001 hefur leitt í ljós að stjórnsýsla, ábyrgð og verkaskipting þarf að vera skýrari og enn fremur að samræmi skortir í skipun og hlutverki nefnda og ráða sem undir lögin falla sem og í fyrirkomulagi sjóða og við meðferð mála. Einnig hefur komið í ljós misræmi í notkun hugtaka jafnframt því sem mörk milli minjaflokka hafa ekki verið skilgreind nægilega, til að mynda milli fornleifa annars vegar og mannvirkja hins vegar.
Megintilgangur þeirra lagafrumvarpa sem hér er mælt fyrir er að auka skilvirkni minjavörslu með einfaldari stjórnsýslu, skýrari hugtökum og skýrara verklagi við afgreiðslu mála.
Fyrsta frumvarpið sem ég vil nefna er hið efnismesta af þessum fjórum, sem er frumvarp til laga um menningarminjar. Með því frumvarpi er leitast við að styrkja stjórnsýslu á sviði menningarminja. Lagt er til að þeir stjórnsýsluþættir minjavörslunnar sem undir mennta- og menningarmálaráðuneytið falla verði sameinaðir í eina stjórnsýslustofnun, Minjastofnun Íslands. Slík sameining stuðlar að hagkvæmni í rekstri og er liður í endurskoðun á uppbyggingu þeirra menningarstofnana sem heyra undir ráðuneytið. Ráðgert er að þessi stofnun taki annars vegar við því hlutverki sem Fornleifavernd ríkisins hefur á hendi samkvæmt gildandi þjóðminjalögum og hins vegar stofnunarhlutverki húsafriðunarnefndar samkvæmt gildandi húsafriðunarlögum. Það eru kannski ekki margir sem átta sig á því að húsafriðunarnefnd ríkisins er í senn nefnd og stjórnsýslustofnun. Gert er ráð fyrir því að þessar stofnanir renni saman í eina enda sinna þær nátengdum verkefnum. Þannig er til að mynda umfjöllun og umsagnir vegna skipulagsáætlana og umhverfismats veigamiklir þættir í starfsemi beggja stofnana, svo og skráning og mat á varðveislugildi menningarminja, eftirlit með slíkum minjum og framkvæmdir við þær. Enn fremur er m.a. gert ráð fyrir að stofnunin sinni ákveðnum stjórnsýsluþætti og er farið yfir hann í frumvarpi til nýrra laga um skil á menningarverðmætum til annarra landa.
Samkvæmt þessu frumvarpi til laga um menningarminjar mun Minjastofnun Íslands sjá um umsýslu þeirra tveggja sjóða sem tengjast varðveislu menningarminja og verður starfsemi þeirra samhæfð en í núverandi skipulagi er mjög ólíkt hvernig umsýslu sjóðanna er háttað.
Auk ákvæða um sameiningu ofangreindra þátta í starfsemi þessarar nýju stofnunar eru helstu nýmæli samkvæmt frumvarpinu til laga um menningarminjar eftirfarandi:
1. Þjóðminjasafni Íslands og Minjastofnun Íslands er gert að halda skrár yfir þjóðminjar samkvæmt ítarlegri skilgreiningu þeirra fyrir íslenska menningarsögu, annars vegar yfir lausamuni og hins vegar jarðfastar minjar.
2. Hugtakið þjóðarverðmæti er nú notað í samræmi við hugtakanotkun í tilskipun Evrópusambandsins nr. 93/7/EBE um að skila menningarminjum sem hafa verið fluttar ólöglega frá yfirráðasvæði aðildarríkis samkvæmt samningum um Evrópska efnahagssvæðið. Varðandi þetta held ég að það sé mjög mikilvægt að þessi hugtök séu skilgreind á sambærilegan hátt á milli landa. Eitt af því sem við höfum lagt verulega vinnu í er að ná þessari samræmdu hugtakanotkun.
3. Skerpt er á skilgreiningu hugtaksins fornleifar og tekin af öll tvímæli um mörk milli fornleifa og heilla mannvirkja. Einnig er horfið frá því að miða aldursmörk friðaðra fornleifa við 100 ár og í staðinn er miðað við fast ártal, sem er árið 1900.
4. Hugtakið fornleifarannsókn er skilgreint með hliðsjón af þeirri þróun sem orðið hefur í tæknilegum aðferðum og með hliðsjón af áherslum alþjóðastofnana á borð við UNESCO á varðveislu menningarminja. Hlutverk Minjastofnunar Íslands gagnvart rannsóknum er skýrt afmarkað: Stofnunin á að hafa eftirlit með rannsóknum, veita leyfi þar sem þess er krafist samkvæmt lögum, til að mynda þegar þær valda jarðraski, og hafa eftirlit með því að gögnum sé skilað og annað slíkt.
5. Hugtakið skyndirannsókn er skilgreint og sett ákvæði um framkvæmd og fjármögnun slíkra rannsókna, sem ég held að skipti miklu máli til að skerpa á lagaramma fornleifarannsókna.
6. Í kaflanum um verndun húsa og annarra mannvirkja er hugtakið mannvirki skilgreint skýrara en áður. Aldursmark er í raun og veru sett sjálfkrafa á friðun húsa. Það verður þá 100 ára aldursmark sem er ólíkt því þegar miðað er við fornleifar en fyrir því eru ákveðin fagleg rök. Ef við lítum annars vegar á húsasögu Íslands og hins vegar á sögu einstakra gripa þá miðum við gripina við þann tíma þegar fjöldaframleiðsla og annað slíkt hófst sem hafði áhrif á hvernig framleiðslu var háttað en það er talið eðlilegt að tillögu húsafriðunarnefndar að miða hús við 100 ára aldursmark. Gerður er greinarmunur á sjálfkrafa friðun mannvirkja vegna aldurs og svo friðlýsingu sem er sérstök ákvörðun ráðherra.
7. Friðlýsing fornleifa er færð til ráðherra í stað þess að vera á valdi stofnunar og er það til samræmis við ákvæði í lögum um friðlýsingar mannvirkja og náttúruminja. Einnig er skerpt á því að friðlýsing sé hugsuð fyrir úrvalsflokk minja sem hafi sérstaka þýðingu fyrir þjóðina.
8. Sett er ákvæði sem heimilar skyndifriðun, t.d. yngri minja sem hafa sérstakt menningarsögulegt gildi.
9. Af því að hv. þingmenn hafa mikinn áhuga á málfarsefnum er lagt til að heiti húsafriðunarnefndar verði haldið óbreyttu þó svo að ljóst sé að nefndinni sé einnig ætlað að fjalla um málefni annarra mannvirkja. Var m.a. rætt um að nefndin ætti að heita mannvirkjafriðunarnefnd eða eitthvað slíkt af því að hún fjallar um skip, báta, girðingar og hvað sem við getum kallað mannvirki en það er mín tillaga að við höldum ágætu nafni nefndarinnar sem hefur mjög skýra merkingu í hugum alls almennings.
10. Lagt er til að fornminjanefnd verði öflug fagnefnd með víðtækt hlutverk en ekki áfrýjunarnefnd eins og hlutverk fornleifanefndar er í gildandi lögum.
11. Gert er ráð fyrir því að minjaverðir, sem falla undir Minjastofnun Íslands, sinni víðtækara hlutverki en þeir gera samkvæmt gildandi þjóðminjalögum.
12. Sett eru skýr ákvæði um tímamörk tilkynninga um fund fornleifa, um rask á þeim og viðbrögð Minjastofnunar Íslands. Það er eitt af því sem við höfum fengið ábendingar um að skipti máli.
Þetta eru helstu nýmæli í frumvarpi til laga um menningarminjar sem kalla má miðlægt fyrir þessa lagafernu.
Í öðru lagi vil ég nefna frumvarp til nýrra safnalaga. Þar er byggt á grunni gildandi laga. Þar er hins vegar fjallað á ítarlegri hátt um starfsemi safna en gert er í gildandi safnalögum og er það ekki síst gert í ljósi fjölgunar setra, sýninga og safnvísa sem eru nú skilgreind í fyrsta sinn í þessu frumvarpi.
Meðal nýmæla eru skýrari ákvæði en áður um viðurkenningu safna þar sem slíkum söfnum er ætlað að uppfylla ýmis fagleg og rekstrarleg skilyrði sem m.a. byggja á ákvæðum danskra laga. Söfn þurfa auðvitað að lúta ákveðnum alþjóðlegum stöðlum til þess að öðlast viðurkenningu sem söfn þannig að þar lítum við til hins alþjóðlega umhverfis.
Annað nýmæli í þessu lagafrumvarpi er hugtakið ábyrgðarsafn en starf þess verður í nánu samráði við höfuðsafn, ýmist á tilteknu landsvæði eða afmörkuðu sviði á landsvísu. Eins og hv. þingmönnum er kunnugt eru hér starfandi þrjú höfuðsöfn, þ.e. Þjóðminjasafn Íslands, Listasafn Íslands og Náttúruminjasafn Íslands. Ábyrgðarsöfnunum er svo ætlað að sinna eins og áður sagði tilteknum landsvæðum eða hugsanlega afmörkuðum sviðum innan ákveðins ramma.
Ákvæði um safnaráð eru færð til samræmis við skipan fornminjanefndar og húsafriðunarnefndar sem ég nefndi áðan í umfjöllun um frumvarp til laga um menningarminjar. Safnaráði er áfram ætlað að setja safnasjóði úthlutunarreglur sem ráðherra staðfestir og mun það veita ráðherra umsögn um styrkumsóknir úr sjóðnum. Skipan safnaráðs miðast við að Samband íslenskra sveitarfélaga tilnefni einn fulltrúa, Félag íslenskra safna og safnmanna einn fulltrúa og Íslandsdeild Alþjóðaráðs safna einn fulltrúa, tveir fulltrúar verði skipaðir af ráðherra án tilnefningar og forstöðumenn höfuðsafna sitji fundi safnaráðs stöðu sinnar vegna. Lögð er til sú breyting að ráðherra taki ákvörðun um úthlutun úr sjóðnum að fengnum tillögum ráðsins í samræmi við úthlutunarreglur þess.
Við endurskoðun þessara laga var höfð hliðsjón af nýlegri löggjöf ýmissa annarra landa á þessu sviði, einkum Danmerkur, Finnlands og Kanada auk Austurríkis og Frakklands. Vil ég sérstaklega í því samhengi nefna að í skýrslu sinni til Alþingis, Íslensk muna- og minjasöfn. Meðferð og nýting á ríkisfé, sem kom út í maí 2009 benti Ríkisendurskoðun m.a. á að þó að við værum með gildandi safnalög sem gerðu ráð fyrir tiltekinni aðferðafræði við úthlutun fjár til safnastarfsemi væri opinbert fé enn veitt í umtalsverðum mæli til safna og skyldrar starfsemi án faglegrar umfjöllunar. Ríkisendurskoðun setti fram alls níu ábendingar til Alþingis um hvernig mætti takast á við þennan vanda og þær ábendingar lúta m.a. að auknu forræði mennta- og menningarmálaráðuneytis í safnamálum, að einfalda þurfi styrkjakerfi safna, setja fastmótaðar reglur um styrkveitingar, auka þurfi eftirlit með styrkjum og samræma það. Ég tel að ákvæði þessa frumvarps komi til móts við margar af fyrrgreindum ábendingum en að sjálfsögðu þarf það að haldast í hendur við þá endurskoðun sem fjárlaganefnd stendur nú fyrir á vinnulagi við úthlutun á safnliðum og annað slíkt.
Í frumvarpi til nýrra safnalaga segir að kveða skuli á um starfsemi höfuðsafna í sérlögum. Í samræmi við þá stefnu kem ég að þriðja frumvarpinu sem er frumvarp til laga um Þjóðminjasafn Íslands, sem er eitt af höfuðsöfnunum þremur eins og ég nefndi hér áðan, og verða þá sett sérstök lög um starfsemi Þjóðminjasafnsins. Meðal nýmæla í frumvarpinu eru ákvæði um að Þjóðminjasafn Íslands skuli taka við og varðveita muni, sýni og önnur rannsóknargögn úr fornleifarannsóknum. Með því er verið að styrkja safnið sem miðstöð fornleifarannsókna í landinu þar sem til verður öflugur gagnabanki á þessu sviði á einum stað. Einnig er lagt til að sett verði ákveðin tímamörk vegna skila á gripum sem finnast við uppgröft og er þannig reynt að bregðast við vandamálum sem upp hafa komið þegar skil á slíkum gripum hafa dregist úr hömlu úr hendi þeirra sem fá leyfi til að stunda fornleifarannsóknir.
Staðfest er heimild handa Þjóðminjasafni Íslands til að taka aðgangseyri svo og gjald fyrir ýmiss konar þjónustu sem óskað er eftir að það veiti. Einnig er safninu veitt heimild til að fela viðurkenndu safni varðveislu gripa til langframa svo og að lána safngripi tímabundið vegna sýninga eða rannsókna. Loks er í frumvarpinu gerð tillaga um að ábyrgð á gripum í kirkjum landsins færist frá Fornleifavernd ríkisins til Þjóðminjasafns Íslands sem er í takt við þá skýru verkaskiptingu sem reynt er að ná fram, þ.e. að lausamunir séu á hendi Þjóðminjasafnsins en Minjastofnun Íslands muni hins vegar fara með eftirlit og umsjón minningarmarka í kirkjugörðum enda eru slík mörk jarðföst og teljast til fornleifa — þar horfum við annars vegar til lausamuna og hins vegar til jarðfastra muna.
Að lokum vil ég nefna fjórða frumvarpið sem er frumvarp til laga um skil menningarverðmæta til annarra landa. Gildandi lög nr. 105/2001, um flutning menningarverðmæta úr landi og um skil menningarverðmæta til annarra landa, voru sett til samræmis við tilskipun ráðs Evrópusambandsins, tilskipun nr. 93/7/EBE frá 15. mars 1993, með áorðnum breytingum, um skil menningarminja sem hafa verið fluttar ólöglega frá yfirráðasvæði aðildarríkis og íslenska ríkið er samkvæmt samningi um Evrópska efnahagssvæðið skuldbundið til að leiða í lög. Eins og heiti þessara gildandi laga gefur til kynna taka þau einnig til takmarkana á flutningi íslenskra menningarminja til annarra landa. Hér er lagt til að þessu verði ekki blandað saman í ljósi reynslunnar því að gildandi lög veita íslenskum menningarminjum ekki fullnægjandi vernd gegn óheftum útflutningi. Verðgildismörk menningarminja sem koma fram í tilskipuninni eru t.d. ekki í nokkru samræmi við verðlag menningarminja á íslenskum markaði og hefur ráðuneytinu borist athugasemd vegna þess. Því er talið nauðsynlegt að setja sérstakar reglur sem geta hindrað eftirlitslausan flutning menningarminja úr landinu en þær eru óskyldar efni fyrrgreindrar tilskipunar Evrópusambandsins. Svo að ég útskýri þetta þannig að það verði mjög skýrt þá er slíkar reglur að finna í þessari frumvarpafernu í sérstökum kafla þar að lútandi í frumvarpi til laga um menningarminjar en þessi löggjöf fjallar einvörðungu um skil á menningarverðmætum til annarra landa. Þetta er því aðskilið samkvæmt þeirri tillögu sem liggur hér fyrir í frumvarpi.
Virðulegi forseti. Þau lagafrumvörp sem mælt er fyrir eiga sér langan aðdraganda. Þáverandi menntamálaráðherra skipaði starfshóp árið 2005 til að endurskoða í heild gildandi löggjöf á þessu sviði í ljósi reynslunnar af þeim lögum sem sett voru 2001. Hópurinn skilaði tillögum sínum til ráðherra 30. apríl 2007 en frá þeim tíma hafa frumvarpsdrögin verið til frekari skoðunar hjá mennta- og menningarmálaráðuneyti. Þau voru kynnt opinberlega á vegum ráðuneytisins og leitað umsagna um þau haustið 2008. Frá þeim tíma hefur verið leitað til ýmissa sérfróðra aðila sem og hagsmunaaðila um ýmis efnisatriði við vinnslu þeirra og hefur það ferli verið í gangi allt frá því að ég tók við störfum sem ráðherra snemma árs 2009. Síðasta kynning á frumvarpinu fór fram nú í haust þar sem hagsmunaaðilum ýmsum var boðið til fundar og farið yfir frumvarpsdrögin. Við teljum því að vinnuferlið hafi verið nokkuð gagnsætt og þeir sem starfa í þessum geira hafi verið upplýstir um framgang mála. Endanleg útgáfa frumvarpanna sem liggja fyrir endurspeglar að sjálfsögðu ýmsar þær ábendingar og athugasemdir sem hafa komið fram í kynningarferlinu þar sem var auðvitað reynt að komast að sem bestri niðurstöðu.
Virðulegi forseti. Ég vænti þess að fyrirliggjandi frumvörpum verði að lokinni þessari umræðu vísað til hv. menntamálanefndar og hef ekki fleiri orð um þau að sinni.
