rannsóknarnefndir.
Hæstv. forseti. Við höldum nú áfram 3. umr. um frumvarp til laga um rannsóknarnefndir en hún hófst hér í gær og ætla ég að taka til við þar sem þeirri umræðu lauk. Hér er tvímælalaust um að ræða eitt af merkari en jafnframt vandmeðfarnari málum þessa þings. Áætlað er að setja almennan lagaramma um rannsóknarnefndir sem Alþingi ákveður að setja á fót til að rannsaka tiltekin mál sem varða mikilvæg opinber málefni.
Eins og við þekkjum hafa slíkar rannsóknarnefndir verið kjörnar af Alþingi á umliðnum árum. Frægasta dæmið er auðvitað rannsóknarnefndin vegna bankahrunsins en fyrir þann tíma má nefna rannsóknarnefnd vegna t.d. meintra brota gegn vistmönnum á vistheimilum, um hleranir og fleira þess háttar. Það hefur verið lítið notað úrræði en þekkist þó og má segja að lagaramminn mótist að nokkru leyti af þeirri reynslu sem komin er á framkvæmdina frá síðustu árum.
Eins og hv. þingmenn þekkja urðu allnokkrar breytingar á málinu milli 1. og 2. umr. Nefndin tók málið síðan aftur til sín milli 2. og 3. umr. og enn eru lagðar fram talsvert viðamiklar breytingar og raunar grundvallarbreytingar í ákveðnum atriðum. Segja má að breytingarnar lúti einkum að orðalagi þeirra ákvæða sem kveða á um gildissvið frumvarpsins annars vegar og hins vegar að rannsóknarheimildum og stöðu þeirra sem rannsókn beinist að. Það er rétt að geta þess að hvað þessi atriði varðar bárust athugasemdir og nefndin átti samræður við einstaklinga sem reynslu hafa af starfi rannsóknarnefnda frá umliðnum árum. Ábendingar þeirra hafa haft áhrif á þær tillögur sem hér eru lagðar fram til breytinga.
Ef við víkjum að gildissviðinu má segja að það sé víkkað út frá því orðalagi sem upphaflega var í frumvarpinu, þ.e. tekin er út tilvísun til þess að rannsókn skuli beinast að meðferð opinbers valds og var samstaða um það í nefndinni að þar kynni að vera of þröngt orðalag sem byði upp á of þrönga skilgreiningu þannig að hætt væri við að einhver atriði, einhverjar hugsanlegar rannsóknir gætu fallið utan gildissviðsins án þess að það væri endilega ætlunin. Í nefndarálitinu er ágætlega gerð grein fyrir þeim vangaveltum sem áttu sér stað um þetta efni. Eftir sem áður stendur, þar sem starf rannsóknarnefndar sem Alþingi velur, að þetta er þáttur í eftirliti Alþingis og eftirlit Alþingis beinist að framkvæmdarvaldinu. Alþingi er ekki almenn eftirlitsstofnun með samfélaginu heldur hefur það það sérstaklega skilgreinda hlutverk miðað við stjórnskipun okkar að hafa eftirlit með framkvæmd opinbers valds og með opinberum málefnum sem heyra undir verksvið framkvæmdarvaldsins. Rannsóknarnefndir eru fyrst og fremst til þess ætlaðar að fylgjast með því hvernig framkvæmdarvaldið hagar störfum sínum.
Inn í slíkt eftirlit geta auðvitað blandast aðrir aðilar og m.a. þess vegna var breyting gerð á orðalaginu til að landamærin yrðu ekki of skörp að þessu leyti því að auðvitað getur rannsókn á aðgerðum framkvæmdarvaldsins snert fleiri aðila, einkaaðila, stofnanir, samtök o.s.frv. Við teljum því ljóst að það sem sannarlega heyrir til meðferðar opinberra mála, þ.e. hinar eiginlegu athafnir framkvæmdarvaldsins sem lúta að reglusetningu, stjórnvaldsúrskurðum, meðferð opinberra fjármuna o.s.frv., falli þarna undir. Við teljum að sú niðurstaða sem þarna er sé ásættanleg í þessu.
Áfram er lögð grundvallaráhersla á það að rannsóknarnefndir eigi fyrst og fremst að setja á fót til þess að rannsaka mikilvæg mál, ekki smávægileg. Það er auðvitað undir mati komið hverju sinni hvað fellur undir þá skilgreiningu en í lagatextanum er áskilnaður um að mál séu mikilvæg og varði almannahagsmuni. Fram hjá því verður ekki komist að þegar einstakar tillögur koma til meðferðar á þingi samkvæmt efni frumvarpsins mun það áreiðanlega verða álitamál í mjög mörgum tilvikum hvort um mikilvæg mál og um almannahagsmuni sé að ræða. Stundum er það augljóst og óumdeilt, í öðrum tilvikum kann það að liggja á mörkunum.
Við frágang almennra laga af þessu tagi verður ekki svo fastlega frá málum gengið að ekki komi slík álitamál upp en tilvísanir til mikilvægra mála og almannahagsmuna eru hins vegar mikilvægar leiðbeiningar að þessu leyti auk þess sem rannsóknarnefndir eiga að vera þáttur í eftirliti Alþingis með framkvæmdarvaldinu.
Ég vísa að öðru leyti til umfjöllunar í nefndarálitinu, til að mynda á bls. 3, þar sem vikið er að sjónarmiðum um skipun rannsóknarnefndar og tiltekin nokkur atriði sem hafa ber í huga þegar tekin er afstaða til þess hvort fara eigi í rannsókn eða ekki. Ég hugsa að þau atriði í nefndarálitinu hljóti að verða mikilvæg leiðbeining þegar kemur að því að taka afstöðu til einstakra tillagna.
Ég ætla að lokum að nefna í þessu sambandi mikilvægi þess að þess sé gætt að rannsóknarnefndir séu því aðeins skipaðar ef ljóst er að önnur rannsóknarúrræði sem þegar eru fyrir hendi í kerfi okkar teljast ekki fullnægjandi. Eins og fram hefur komið margsinnis hafa fjölmargir aðilar á vegum hins opinbera rannsóknarhlutverk. Rannsókn á sakamálum lýtur sérstökum lögum og stofnunum ríkisvaldsins. Rannsókn á málum sem varða fjármálamarkaðinn er í mjög mörgum tilvikum undir Fjármálaeftirlit sett, samkeppnismál undir Samkeppniseftirlit og svo má lengi telja. Við höfum því þegar fjölmargar aðferðir til þess að rannsaka atriði sem eru rannsóknarverð í samfélaginu og við höfum líka aðrar leiðir til að fylgjast með hinu opinbera valdi eða meðferð þess. Þá hefur verið vísað á embætti umboðsmanns Alþingis og á Ríkisendurskoðun auk þess sem þingmenn hafa ýmsa möguleika í þinginu til þess að afla upplýsinga og í raun til að taka upp mál og rannsaka þau án þess að það fari endilega í þann farveg sem hér um ræðir.
Það er rétt að árétta, vegna þess að allir sem að málinu komu í starfi allsherjarnefndar eru sammála um það, hygg ég, að skipun rannsóknarnefnda samkvæmt ákvæðum þessara laga á að vera undantekning. Almennt má reikna með að mál sem upp koma og umdeild kunna að vera og krefjast rannsóknar fari í einhvern annan farveg. En við erum sammála um að það úrræði verður að vera fyrir hendi og við erum sammála um að það sé heppilegt að hafa um það almenn lög, almennar málsmeðferðarreglur, þannig að ekki þurfi að setja leikreglurnar í hvert einasta skipti sem tillaga kemur fram á þingi um að fara út í rannsókn. Það vildi ég almennt segja um þetta.
Hvað varðar rannsóknarheimildir rannsóknarnefnda og tækin sem rannsóknarnefndirnar hafa í störfum sínum er nauðsynlegt að það komi fram að með breytingartillögunum sem koma fram við 3. umr. er gengið lengra en gert var í fyrri útgáfu málsins. Ætlunin er að skýra ákveðna þætti en jafnframt er hert á, ef svo má segja, og eru fyrirmyndir einkum sóttar til lagarammans í kringum rannsóknarnefnd Alþingis vegna bankahrunsins. Um það var samstaða og sú var niðurstaðan í nefndinni að réttara væri að gera það jafnvel þó að það væri ekki sjálfgefið enda verða tilefnin til jafnalvarlegra rannsókna vonandi sjaldan fyrir hendi auk þess sem það þarf alltaf að gæta þess að rannsóknarnefndirnar hafi ekki það víðtækar heimildir eða það sterk vopn í höndunum, ef við getum sagt sem svo, að það feli í sér að gengið sé á rétt þeirra sem rannsókn beinist að. En eins og viðurkennt er hvarvetna í löggjöf okkar, þar á meðal í sakamálalöggjöfinni, eiga jafnvel þeir sem ásakaðir eru um alvarlegt athæfi rétt á því að málsmeðferð í málum þeirra fari fram eftir gildum, sanngjörnum leikreglum þar sem þeir hafa tækifæri og möguleika á að gæta réttar síns.
Hæstv. forseti. Ég ætla ekki að staldra lengi við þennan þátt að öðru leyti en því að ég ætla að nefna það sem hér er sagt um andmælarétt þeirra sem rannsókn beinist að, þ.e. þeirra sem mega búast við því að niðurstöður muni fjalla um þá eða fela í sér áfellisdóm yfir þeim með einum eða öðrum hætti. Ég held að slíkur andmælaréttur sé afar mikilvægur, það er mikilvægt að hann sé virkur. Það verður auðvitað undir rannsóknarnefndum komið hvernig það verður útfært nákvæmlega en ég vil leggja á það áherslu við þessa umræðu að sá andmælaréttur sé raunverulegur. Þeir sem fá andmælarétt hafi raunveruleg tækifæri til þess að leggja fram sjónarmið sín og að reynslan frá starfi rannsóknarnefndar Alþingis verði nýtt til þess að gera betur að þessu leyti en þar var gert. Ég verð að játa að þó að margt gott megi segja um skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis og störf nefndarinnar taldi ég og tel enn að taka hefði mátt meira mið af almennum sjónarmiðum um andmælarétt í þeim tilvikum þegar 11 einstaklingar, ef ég man rétt, fengu tækifæri til að koma að andmælum, en það var afar seint í ferlinu. Það er vandséð að tekið hafi verið tillit til þeirra sjónarmiða sem fram komu í andmælunum og það er auðvitað stór galli að andmælin skyldu ekki vera birt sem hluti af skýrslunni eins og hefði verið eðlilegt í þessum tilvikum. Það þarf að móta í hverju tilviki fyrir sig í framkvæmdinni en ég vil leggja áherslu á að andmælarétturinn er afar mikilvægur.
Ég ætlaði að lokum að nefna í ræðu minni, af því að það bar aðeins á góma í gær, að fyrir þinginu eru allmargar tillögur um rannsóknarnefndir af einu eða öðru tagi. Ég taldi saman níu slíkar tillögur og það er ljóst að þeirri nefnd þingsins, væntanlega allsherjarnefnd til að byrja með, verður mikill vandi á höndum þegar fjalla þarf um hverja tillögu fyrir sig. Ég er sannfærður um að flutningsmenn telja í öllum tilvikum alveg gríðarlega ríka ástæðu til að fara út í rannsóknir. En ég vil ljúka máli mínu, hæstv. forseti, með því að spyrja hv. þingmenn hvort við getum í raun fjárhagslega og miðað við mannafla og annað þess háttar (Forseti hringir.) gert ráð fyrir því að við séum með níu rannsóknir í gangi á þinginu (Forseti hringir.) á sama tíma samkvæmt þessum lagaramma.
