þjóðaratkvæðagreiðsla um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu.
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir tillögu til þingsályktunar um þjóðaratkvæðagreiðslu um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu. Flutningsmenn auk þeirrar sem hér stendur eru Ögmundur Jónasson, Svandís Svavarsdóttir, Björn Valur Gíslason, Lilja Rafney Magnúsdóttir, Álfheiður Ingadóttir, Þráinn Bertelsson, Þuríður Backman, Davíð Stefánsson, Árni Þór Sigurðsson, Birgitta Jónsdóttir og Atli Gíslason.
Tillagan hljóðar svo:
„Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu. Atkvæðagreiðslan fari fram eigi síðar en um mitt ár 2012.“
Nú er það svo, frú forseti, að tillaga um þjóðaratkvæðagreiðslu um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu er lögð fram til þess einfaldlega að kalla fram afstöðu þjóðarinnar til úrsagnar eða áframhaldandi veru Íslands í Atlantshafsbandalaginu.
Því fór fjarri, eins og allir vita, að einhugur væri um þá ákvörðun Alþingis að Íslandi skyldi ganga í Atlantshafsbandalagið árið 1949. Ákvörðunin leiddi á sínum tíma til fjöldamótmæla og í kjölfarið réttarhalda sem lengi drógu dilk á eftir sér. Ísland var þá sem nú herlaus þjóð en á tímum ólgu og óvissu var byr kalda stríðsins látinn ráða för. Í kjölfarið fylgdi samningur við Bandaríkin og uppbygging herstöðvarinnar á Miðnesheiði. Sú óeining sem þessar ráðstafanir sköpuðu setti svo sterkan svip á þjóðmálin næstu áratugi að aldrei hefur gróið um heilt.
Öldin er nú önnur, kalda stríðinu lokið og herinn á brott. Heimsmyndin er flóknari og þær hættur sem greina má að steðji nú að Íslandi og norðurslóðum eru þess eðlis að þær kalla eftir fjölbreyttari úrræðum og annars konar viðbúnaði en áður var og gildir þá einu hver afstaða manna var til aðildarinnar að Atlantshafsbandalaginu fyrr á tíð. Þessar áskoranir nútímans varða hluti eins og auðlindir og umhverfi, öryggi í samgöngum og samskiptum, þættir sem allir eiga það sameiginlegt að krefjast viðbúnaðar og samstarfs á borgaralegum grunni frekar en hernaðarlegum.
Við endalok kalda stríðsins byrjaði að fjara undan sögulegum grundvelli Atlantshafsbandalagsins, sem hefur alla tíð síðan verið í leit að nýjum tilefnum til að réttlæta tilvist sína. Þessi leit hefur í krafti forusturíkja Atlantshafsbandalagsins leitt það að hernaðarátökum fjarri upprunalegu áhrifasvæði bandalagsins við Norður-Atlantshaf og utan hins hefðbundna og yfirlýsta hlutverks þess sem bandalags um sameiginlegar varnir aðildarríkjanna. Á sama tíma hefur mjög dregið úr umsvifum bandalagsins og forusturíkja þess á Íslandi og nærliggjandi svæðum, eins og brotthvarf varnarliðsins er til vitnis um.
Útrás Atlantshafsbandalagsins og forusturíkja þess hefur á undanförnum árum sett þau í fremstu víglínu átaka í Írak, Afganistan og nú síðast Líbíu. Hvorki sér fyrir endann á þessum átökum né þessari útrás. Nauðsynlegt er að staldra við og gefa landsmönnum færi á að svara þeirri spurningu hvort þeir telji rétt að Ísland eigi aðild að slíkum hernaðaraðgerðum.
Um aðgerðagetu Íslands í hernaðarátökum í fjarlægum löndum og áhrifamátt innan Atlantshafsbandalagsins er ef til vill óþarfi að fjölyrða en það er mikil þörf á opinni og lýðræðislegri umræðu um samflot Íslands í fyrrnefndum hernaðaraðgerðum og hugsanlegum hernaðaraðgerðum framtíðarinnar. Þjóðin hafði ástæðu til að efast um réttmæti þess að Ísland gerðist aðili að Atlantshafsbandalaginu fyrir rúmum 60 árum en var ekki gefið færi á að móta heildstæða afstöðu til ákvörðunarinnar. Nú er fullt tilefni til að gefa þjóðinni nýtt tækifæri til að segja hug sinn um þróun bandalagsins og áframhaldandi þátttöku Íslands innan þess.
Á þessu ári hefur Alþingi ályktað um stefnu Íslands í málefnum norðurslóða. Einn af tólf meginþáttum þeirrar stefnu er að gætt verði öryggishagsmuna í víðu samhengi á norðurslóðum á borgaralegum forsendum og að unnið verði gegn hvers kyns hervæðingu norðurslóða. Efla beri samstarf Íslands við önnur ríki um viðbúnað til eftirlits, leitar, björgunar og mengunarvarna á norðurslóðum. Það er umhugsunarefni fyrir alla landsmenn óháð flokkapólitík hvort aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu þjóni þessum markmiðum eða hvort borgaralegt samstarf við nágrannaríki sé ekki vænlegri leið að gagnkvæmum árangri.
Alþingi hefur einnig ályktað um mótun þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland og þar með falið utanríkisráðherra að skipa nefnd tíu þingmanna til að vinna tillögur að slíkri stefnu, sem tryggi þjóðaröryggi Íslands á grundvelli her- og vopnleysis. Við mótun stefnunnar ber nefndinni að taka mið af áhættumatsskýrslu fyrir Ísland frá árinu 2009, stofnsáttmála Sameinuðu þjóðanna og öðrum alþjóðlegum skuldbindingum Íslands, m.a. um bann við kjarnorkuvopnum, samþykktum Alþingis um stefnu Íslands í afvopnunarmálum og frumvarpi til laga um friðlýsingu Íslands fyrir kjarnorkuvopnum og bann við umferð kjarnorkuknúinna farartækja. Er nefndinni ætlað að skila tillögu til utanríkisráðherra svo fljótt sem verða má og eigi síðar en í júní 2012, en ráðherra skal að því búnu leggja tillögu að þjóðaröryggisstefnu Íslands fyrir Alþingi.
Á komandi mánuðum og fram yfir mitt ár 2012 verður í ljósi framangreinds að gera ráð fyrir að öryggismál og staða Íslands í alþjóðlegu samstarfi þar að lútandi verði í brennidepli, m.a. fyrir tilstuðlan þverpólitískrar umræðu og stefnumótunarstarfs á vettvangi Alþingis. Ef rétt er að málum staðið felst í þessu tækifæri til að ýta undir opna og öfluga umræðu um áhrifavalda og áskoranir í öryggisumhverfi Íslands og eðlilegri stefnu landsins í alþjóðlegu samstarfi þar að lútandi. Mikilvægt er að fyllsta gagnsæis sé gætt í störfum þingsins er lúta að þessum efnum svo umræðan verði sem best upplýst.
Það væri rökréttur hluti af mótun þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland að þjóðinni yrði gefinn kostur á að taka afstöðu til aðildar Íslands að Atlantshafsbandalaginu á meðan málið er enn þá til afgreiðslu hjá Alþingi. Yfirlýst markmið af því þverpólitíska starfi sem er fram undan er m.a. að skapa sátt um framtíðarstefnu Íslands í öryggismálum. Sú sátt verður best tryggð með beinni aðkomu þjóðarinnar að helstu álitamálum svo úr því fáist skorið með lýðræðislegum hætti hvert leggja beri leið.
Mig langar, frú forseti, rétt í lokin að velta upp nokkrum spurningum um raunverulega lýðræðisást stjórnmálaflokka og þingmanna á Alþingi. Nú er það svo að við Íslendingar stöndum í gríðarlega flóknu, afdrifaríku og miklu ferli, aðildarviðræðuferli við Evrópusambandið, sem kostar mikla peninga, mikla orku, mikinn tíma og mikinn mannafla. Hvernig er þetta ferli réttlætt af þeim sem segjast vera á móti Evrópusambandsaðild? Jú, það er fyrst og fremst réttlætt með því að segja: Þjóðin á rétt á að fá að kjósa.
Við erum að leggja út í þetta gríðarmikla ferli og erum búin að standa í því undanfarin ár og verðum áfram, kostnaðarsamt, mannaflafrekt, orkumikið, tímafrekt ferli og hefur ýmsar afleiðingar í sjálfu sér burt séð frá því hvernig þjóðaratkvæðagreiðsla, ef til hennar kemur, burt séð frá því hvernig hún fer vegna þess að þarna er Ísland að taka samningsafstöðu til gríðarmargra mála. Þetta er varið með ákalli til lýðræðisástar okkar sem stöndum í þingsal.
Annað mál, Icesave — og ég tek það fram að ég er mjög áköf þjóðaratkvæðagreiðslumanneskja almennt, enda studdi ég það heils hugar alltaf að Icesave færi í þjóðaratkvæði. Þar vaknaði lýðræðisást ýmissa þingmanna, jafnvel stjórnmálaflokka sem hafa ekki endilega verið mikið í því að tala fyrir beinu lýðræði eða þjóðaratkvæðagreiðslum. Þetta er vel. Við eigum jú að vera fulltrúar fólksins og það er skoðun mín að beint lýðræði og þróun í átt að því sé af hinu góða. En ég spyr: Hvar eru allir hinir lýðræðiselskandi þegar kemur að þessu máli? Er það kannski svo að þjóðin má greiða atkvæði þegar það hentar en hún má það ekki þegar það hentar ekki?
Þetta mál er tiltölulega einfalt. Við þurfum ekki að fara í neitt margra ára samningaferli með tilheyrandi kostnaði og orku og mannafla og tíma, hvað þá að semja um afstöðu Íslands í mjög afdrifaríkum málum fyrir fram. Nei, við þurfum bara að gefa þjóðinni færi á að kjósa hvað hún vill. Hún þekkir málið og getur og við öll lagt þar hönd á plóginn, orðið enn upplýstari um alla þætti málsins einmitt ef hún fær færi á að kjósa. Það er að mínu viti einmitt ein af sterkustu röksemdunum, við höfum margar sterkar, en ein sterk röksemd fyrir beinu lýðræði er einmitt að það eflir alla umræðu úti í samfélaginu. Það eflir það að upplýsingum og þekkingu sé komið á framfæri og hinn almenni borgari, segi ég, tekur þá ábyrgð sína mjög alvarlega. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að margir úti í samfélaginu sem fengu að kjósa um Icesave hafi í reynd hugsað mun meira um það en þeir sem strax sögðu já við því í upphafi.
Ég ætla reyndar líka að leyfa mér að fullyrða, og þess vegna eru til Evrópusambandssinnar og Evrópusambandsandstæðingar, að það sé hægt strax á morgun að taka afstöðu til þess hvort við viljum ganga í Evrópusambandið eða ekki. Það þarf bara að koma upplýsingunum og þekkingunni um hvað Evrópusambandið er og hvert það stefnir og hvað aðild þess hefði í för með sér til skila.
Það sama gildir hér, og eins og ég segi þykir mér afar miður að ekki skyldu fleiri sem talað hafa fyrir opnu beinu lýðræði séð sér fært að vera á þessari tillögu til þingsályktunar en enn er von, það er enn þá hægt að greiða fyrir málinu innan þessara veggja. Fólk getur er enn sagt, ef það er fylgjandi því að Ísland sé í NATO, sem ég er ekki, ég vil að Ísland fari úr NATO, en þá fólk getur sagt: Já, er ekki akkúrat rétt að þjóðin taki þessa afdrifaríku ákvörðun, þessa stóru ákvörðun sem hefur klofið hana og klauf hana svo lengi á sínum tíma? Það talar einmitt beint inn í það samhengi sem við erum að fara að takast á við núna sem er mótun þjóðaröryggisstefnu Íslands í breyttri heimsmynd á breyttum nýjum forsendum.
Þá hljómar að sjálfsögðu ein lykilspurning líka í hugum fólks: Viljum við að Ísland sem herlaust, vopnlaust land sé áfram aðili að hernaðarátökum í fjarlægum löndum, alveg burt séð frá því hvaða afstöðu fólk tekur til þeirra hernaðarátaka, en viljum við að Íslandi sé aðili að því? Þetta er ein af þessum lykilspurningum sem mér finnst rétt að þjóðin sjálf fái að ákveða og gera upp hug sinn eftir vonandi upplýsta og öfluga umræðu.
Eitt er víst og það er að þjóðaratkvæði í sjálfu sér, bara það að koma á þjóðaratkvæðagreiðslu, það eitt í sjálfu sér eflir alltaf umræðuna, eflir alltaf þekkinguna og upplýsingarnar sem eru á ferðinni um samfélagið.
Ég hef lokið máli mínu, frú forseti.
