144. löggjafarþing — 34. fundur,  18. nóv. 2014.

þingsköp Alþingis.

56. mál
[15:20]
Horfa

Flm. (Valgerður Bjarnadóttir) (Sf):

Forseti. Þetta er í sjötta sinn sem ég er 1. flutningsmaður að frumvarpi um að þingmenn sem verða ráðherrar geti tekið sér leyfi frá þingstörfum eða sagt af sér þingmennsku á meðan þeir gegna ráðherradómi. Þetta er þó einungis í fjórða sinn sem mér gefst tækifæri til að mæla fyrir því. Á tveimur þingum komst það ekki á dagskrá til 1. umr. og aldrei hefur það verið afgreitt úr nefnd. Ég held í raun að áhugi fólks hér í þinghúsinu sé mun minni á þessu máli en fólks utan þinghússins og ég tel reyndar að það eigi líka við um fleiri atriði sem snerta stjórnskipunina.

Nái frumvarpið fram að ganga getur þingmaður sem skipaður er ráðherra látið af þingmennsku og varamaður tekið sæti hans á þingi meðan hann gegnir ráðherraembætti.

Í 2. gr. stjórnarskrárinnar er kveðið á um þrískiptingu ríkisvaldsins og þar segir, með leyfi forseta:

„Alþingi og forseti Íslands fara saman með löggjafarvaldið. Forseti og önnur stjórnarvöld samkvæmt stjórnarskrá þessari og öðrum landslögum fara með framkvæmdarvaldið. Dómendur fara með dómsvaldið.“

Skilin á milli valdþáttanna eru þó allóskýr þar sem kjörnir alþingismenn skipa einnig ríkisstjórn sem er æðsti handhafi framkvæmdarvaldsins. Það hallar mjög á völd löggjafans í því kerfi sem við búum við.

Hv. þáverandi þingmaður, Siv Friðleifsdóttir, lýsti þessu ágætlega þegar hún mælti fyrir breytingu á stjórnarskipunarlögum á 140. löggjafarþingi. Breytingin sem hún mælti fyrir orðast þannig, með leyfi forseta:

„Sé þingmaður skipaður ráðherra skal hann víkja úr þingsæti á meðan hann gegnir ráðherradómi og tekur varamaður hans sætið á meðan.“

Hv. þm. Siv Friðleifsdóttir sagði í ræðu sinni þegar hún flutti þetta mál að þegar ráðherrar hefðu fengið kynningu á frumvörpum annarra ráðherra í ríkisstjórn og ekki gert athugasemd við þau væri mikil tilhneiging hjá þeim að koma frumvörpunum einnig í gegnum þingflokka sína sem gerði þingmönnum erfitt að stöðva mál eða koma fram verulegum breytingum. Hv. fyrrverandi þingmaður, Siv Friðleifsdóttir, talaði af eigin reynslu hafandi setið í ríkisstjórn um árabil.

Ég tel að þetta eigi ekki eingöngu við um frumvörp sem ráðherrar úr samstarfsflokki í ríkisstjórn leggja fram heldur einnig um samstarf þingmanna og ráðherra í sama flokki.

Það þarf að vera viss fjarlægð á milli valdþátta. Löggjafi og framkvæmdarvald eru tveir ólíkir valþættir. Við verðum að líta til þess að ráðherrar koma fram fyrir framkvæmdarvaldið og þingmenn fyrir löggjafarvaldið og þingmenn eiga að hafa eftirlit með framkvæmdarvaldinu. Þess vegna má sambandið á milli löggjafans og framkvæmdarvalds ekki vera of náið.

Í dag er það þannig að ráðherra lætur semja frumvarpið, hann rekur málið í gegnum þingflokk, hann flytur málið í þingsal og greiðir loks atkvæði. Það er óhætt að segja að ráðherraræði ríki. Það hefur verið mjög ríkjandi hér og ég held að enginn efist um að mjög mikið foringjaræði og ráðherraræði hefur einkennt íslensk stjórnmál á undanförnum árum og áratugum. Á því er meðal annars tekið í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um fall bankanna og efnahagshrunið á Íslandi.

Virðulegi forseti. Það er ekki eingöngu við lagasetningu sem áhrif framkvæmdavaldsins geta verið fullmikil þegar ráðherrar sitja beggja vegna borðsins á Alþingi og keyra mál sín í gegnum þingflokka. Menn ættu kannski frekar að velta fyrir sér hvort dragi ekki úr möguleikum þingsins til að gegna eftirlitshlutverki sínu gagnvart stjórnsýslu ráðherra þegar ráðherrar eru beinlínis hluti þingflokks.

Við getum velt þessu fyrir okkur í sambandi við lekamálið svokallaða sem sífellt tekur á sig nýjar myndir. Við getum velt þessu fyrir okkur í samhengi við tilkynningu ráðherra um flutning Fiskistofu. Í því máli virðist ráðherra hafa gleymt því að atbeina Alþingis þarf til þess gjörnings. Við eigum líka eftir að fá botn í stjórnsýsluna og ákvörðun um byssukaup.

Af öðrum toga eru svo viðbrögð iðnaðar- og atvinnumálaráðherra við athugasemdum um framlög til Framkvæmdasjóðs ferðamannastaða á fjáraukalögum. Innihald þess sem hæstv. ráðherra sagði var að ríkisstjórnin væri sammála um þetta, en það er auðvitað lítilsvirðing gagnvart þinginu og fjárveitingavaldinu. Ég velti fyrir mér hvort virðingin væri meiri ef ráðherrann væri ekki hluti af þinginu og því finnist henni minna til hlutverks þess koma en því að gegna ráðherradómi. Mundi hæstv. forsætisráðherra ekki hafa setið fund um stærsta mál ríkisstjórnarinnar ef hann liti ekki á þingið sem hálfgert aukaatriði? Þessu velti ég fyrir mér, virðulegi forseti.

Enn eitt dæmið er hæstv. félags- og húsnæðismálaráðherra sem setur ekki reglugerð um hvernig meta eigi fjárhagsstöðu skuldara sem kjósa að fara í gjaldþrot þó að henni beri að gera það samkvæmt lögum sem samþykkt voru á Alþingi í byrjun árs.

Þetta eru bara nokkur dæmi sem blasa við okkur þessa dagana. Mér finnst benda til þess, virðulegi forseti, að ráðherra líti á þingmennsku sem aukaatriði í störfum sínum og það setur þingið niður að þannig sé litið á. Mér finnst það viðbótarrök fyrir því að valdþættirnir skarast augljóslega þegar málum er þannig háttað.

Í niðurstöðum þingmannanefndarinnar sem fjallaði um skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis má meðal annars finna eftirfarandi, með leyfi forseta:

„Þingmannanefndin telur brýnt að Alþingi taki starfshætti sína til endurskoðunar, verji og styrki sjálfstæði sitt og marki skýr skil á milli löggjafarvaldsins og framkvæmdarvaldsins. Alþingi á ekki vera verkfæri í höndum framkvæmdarvalds og oddvitaræðis.“

Þetta er eitt af því sem var samþykkt með öllum greiddum atkvæðum í þingsal fyrir nokkrum árum síðan.

Í tillögum stjórnlagaráðs að nýrri stjórnarskrá er lagt til að ráðherra láti af þingmennsku. Um það segir í skýringum stjórnlagaráðsins, með leyfi forseta:

„Með þessu er löggjafar- og framkvæmdarvaldið aðskilið frekar, enda eru ráðherrar þá ekki lengur í þingflokkum og taka að jafnaði aðeins þátt í umræðu í þinginu ef þeir eru til þess kallaðir. Þinginu er þannig gert auðveldara að fylgjast með og gagnrýna frammistöðu ríkisstjórnar með sjálfstæðum hætti.“

Þetta eru athugasemdir við tillögu stjórnlagaráðs að nýrri stjórnarskrá.

Virðulegi forseti. Auðvitað er það bara skref í áttina að auknu sjálfstæði þingsins að ráðherra láti af þingmennsku, en hvert skref skiptir máli. Mér hefur því miður virst nokkuð bera á því undanfarið að okkur finnist við kannski ekki þurfa að laga eða læra svo mikið af þeim óförum og ósköpum sem gengu yfir þjóðfélagið fyrir sex árum. Ég er algjörlega á öndverðri skoðun. Okkur hefur vissulega ekki auðnast að taka stór skref til breytinga, en því fremur eigum við að taka þau litlu skref sem við höfum möguleika á og gera ekki lítið úr þeim.

Auðvitað er ekki hægt að gera ráðherrum skylt að láta af þingmennsku þegar þeir gegna ráðherradómi nema stjórnarskránni verði breytt. Eins og við vitum er ekki einfalt að breyta henni. Þess vegna er þetta frumvarp lagt fram til þess að gera þeim sem það kjósa mögulegt að segja af sér þingmennsku ef þeir eða þær eru skipuð ráðherrar. Vilji einhver sem skipuð eða skipaður er ráðherra í dag láta af þingmennsku verður sú hin sama eða sá hinn sami að segja af sér þingmennsku og getur þá ekki snúið aftur til þings á sama kjörtímabili ef aðstæður eða hagir breytast á kjörtímabilinu, hvort heldur þeir sem eru persónulegir eða pólitískir. Það er ekki hægt að ætlast til þess af nokkurri manneskju að gera það, a.m.k. ekki að mínu viti. Verði frumvarp þetta samþykkt er það hverjum og einum í sjálfsvald sett hvað hún eða hann gerir í þessum efnum.

Virðulegi forseti. Það er bjargföst skoðun mín að það muni leiða til betri stjórnarhátta að aðskilnaður valdþáttanna yrði skýrari en hann er. Ég mæli því fyrir þessu frumvarp og æski þess að það verði sent til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar að lokinni þessari umræðu.