stefnuræða forsætisráðherra og umræður um hana.

Virðulegi forseti. Kæru landsmenn. Stjórnmálamenn eru stundum sakaðir um skammtímahugsun, að hagsmunir augnabliksins ráði meiru um gjörðir þeirra en hagsmunir almennings til lengri tíma. Þetta er kunnuglegt stef í opinberri umræðu sem og sú krafa almennings að langtímasjónarmið séu höfð að leiðarljósi.

Það er mörgum sem finnst að hrunið hafi ekki kennt okkur neitt en ég held að það hafi kennt okkur margt, m.a. það að stjórnmálamenn geta ekki lengur hunsað eðlilega kröfu íslensks almennings um að við höfum langtímasjónarmið að leiðarljósi í öllum okkar störfum, kröfu um að við höfum sjálfbæra þróun að leiðarljósi í öllum okkar störfum. Sú hefur því miður ekki orðið raunin á þessu kjörtímabili því að núverandi ríkisstjórn hefur lagt ofurkapp á að snúa öllu því við sem sú síðasta gerði án sérstakrar hugsunar um langtímasjónarmið. Ef síðasta ríkisstjórn gerði eitthvað hlýtur það að vera vont. Svo rammt kveður að þessu að ekki mátti heyra annað á hæstv. forsætisráðherra, sem hér talaði áðan, en að íslenskt tímatal hafi í raun hafist þegar ríkisstjórn hans tók við. Hér var ginnungagap vorið 2013 en síðan þá hefur allt gengið vel ef marka má hæstv. ráðherra.

Ég held satt að segja að margir séu orðnir leiðir á því þegar stjórnmálamenn, sama hvar í flokki þeir standa, tala eins og þeir séu upphaf og endir alls og kannski er það skýringin á bágu gengi sitjandi ríkisstjórnar sem og flestra flokka í stjórnarandstöðunni. Við hljótum flest að geta viðurkennt að frá hruni hafa flestir lagst á árarnar við að byggja hér upp efnahag og samfélag. Líklega hefði það aldrei tekist nema vegna þessa samstillta átaks. Það er slík samstaða sem skilar árangri en ekki þau kollsteypustjórnmál sem hæstv. forsætisráðherra virðist aðhyllast.

Kæru landsmenn. Ég heimsótti eitt af fámennustu sveitarfélögum landsins, Árneshrepp á Ströndum, nú á dögunum. Meðal annars heimsótti ég Finnbogastaðaskóla þar sem nemendur sögðu mér frá hugðarefnum sínum. Einn nemandi á unglingsaldri dró fram gamla útgáfu af Íslendingasögunum á þröngu bókasafni og sagði mér að hann langaði ekkert meir en að rannsaka Íslandssögu og íslenskar bókmenntir síðar meir. Við eigum öll okkar drauma og okkar væntingar. Sonur minn sagði mér um daginn að hann langaði ekkert meira en að verða ráðuneytisstarfsmaður þegar hann yrði stór. Ég sjálf, samkvæmt bókinni Bekkurinn minn frá árinu 1984, ætlaði að verða poppstjarna en til vara ætlaði ég að verða skurðlæknir. Hvorugur draumurinn hefur ræst en það var þó ekki vegna þess að ég fengi ekki tækifæri. Nú á dögum horfum við daglega á börn og fullorðna sem ekki fá tækifæri til að láta drauma sína rætast. Það er enginn munur á börnunum í Reykjavík, í Árneshreppi eða í Sýrlandi. Þau langar að lifa og gleðjast og þroskast, en tækifærin eru ekki þau sömu.

Nægur er aðstöðumunurinn milli Reykjavíkur og Árneshrepps þar sem íbúar eru oft innilokaðir heilu mánuðina vegna lokaðra vega og illrar veðráttu. Mikill er munurinn á tækifærum í Reykjavík þar sem sum börn hafa efni á því að stunda tónlistarnám eða íþróttir og aðrar tómstundir. Sum börn vita hvar þau munu búa næstu mánuði. Önnur búa við þær aðstæður að fjölskyldan nær ekki endum saman um mánaðamót þó að engu sé eytt nema í brýnustu nauðsynjar.

Hvað getum við þá sagt um aðstæður barnanna sem nú hafa flúið heimaland sitt Sýrland sem leggja af stað yfir Miðjarðarhafið á litlum kænum oft í höndum óprúttinna smyglara; og komist þau á leiðarenda bíða þeirra oftroðnar flóttamannabúðir, fullkomin óvissa. Sum komast aldrei þangað, sumra bíður að drukkna á leiðinni og reka upp í fjöru á sólarströnd eins og Alyan Kurdi sem var þriggja ára. Kannski dreymdi hann einungis um að geta haldið áfram að vakna á morgnana í faðmi fjölskyldu sinnar og fá að lifa því lífi sem svo mörg okkar ganga að sem vísu. Og einhverjir kunna að vilja afgreiða þetta mál þannig að það megi ekki einungis hugsa um þá sem birtast á fréttamyndum, en gleymum því ekki, kæru landsmenn, að fólkið á þessum myndum er af holdi og blóði. Veruleiki þess er lýsandi fyrir veruleika margra og við eigum ekki að brynja okkur fyrir slíkum myndum heldur sýna samkennd í verki. Við megum ekki líta undan. Ef við viljum í raun að meðbræður okkar fái að láta drauma sína rætast, þá verðum við að hugsa stöðu okkar í samfélagi þjóðanna, beita okkur fyrir friðsamlegum lausnum hvar sem því verður við komið að reyna að tryggja þannig að sem fæstir þurfi að leggja á flótta. Munum að það leggur enginn á flótta að gamni sínu. Gleymum því ekki heldur, þegar við ræðum stöðuna nú, að Vesturlönd bera sína ábyrgð á stöðunni í Miðausturlöndum og sú ábyrgð leggur okkur ríkar skyldur á herðar. Við getum gert betur og við eigum að taka á móti miklu fleira fólki í neyð.

Staðreyndin er sú að ekki hafa allir tækifæri á því að láta drauma sína rætast. Við búum við ójöfnuð á þessari jörð, ójöfnuð innan okkar litla samfélags milli stétta, milli landshluta, enn meiri ójöfnuð milli heimshluta. En um leið og við búum við ójöfnuðinn vitum við að til eru peningar, til eru tækifæri.

Tímamótaverki franska hagfræðingsins Thomas Piketty, sem hefur verið mjög til umræðu síðustu missirin, lýkur á orðunum: „Allir borgarar ættu að kynna sér peninga, hvaða mælikvarðar séu nýttir á peninga, hvaða staðreyndir tengist peningum. Sagan sýnir okkur að þeir sem eigi peninga bregðist aldrei í því að verja hagsmuni sína.“ Að neita að eiga við tölurnar þjóni hins vegar sjaldnast hagsmuni hinna tekjuminni og tölurnar þarf að setja í samhengi. Ríkasta 0,1% á 20% af öllum auði heimsins, auðugasta 1% á um 50% af öllum auði heimsins. Ef það á að hafa einhverja merkingu að allir eigi rétt á jöfnum tækifærum ber okkur að grípa til aðgerða til að tryggja þau tækifæri. Það þarf að endurskoða það hvernig við skiptum þessari köku. Til þess þarf róttækar aðgerðir og breytta hugsun. Og við þurfum að átta okkur á því að fjármálakerfið er mannanna verk og lýtur engum náttúrulögmálum. Kerfið á að þjóna fólkinu en ekki sjálfu sér. Þess vega þarf breytta hugsun, t.d. hjá ráðandi öflum innan Evrópusambandsins, sem lagt hafa ofuráherslu á að Grikkir borgi sínar skuldir, á meðan meira að segja Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hefur viðurkennt að sumar skuldir er ekki hægt að greiða án þess að fórnarkostnaðurinn verði of mikill fyrir fólkið, fyrir almenning.

Virðulegi forseti. Það er tilfinning margra vinstri manna að hægri öflunum hafi verið leyft að stjórna umræðunni um efnahagsmál síðustu þrjá til fjóra áratugi. Til þess er engin ástæða. Ef leiðarljós okkar er það að kerfið eigi að þjóna fólkinu en ekki fólkið kerfinu þá breytum við þessari umræðu. Ég tel að Íslendingar vilji breytingar á þessu sviði og sú krafa endurspeglast ekki síst í kröfunni um lýðræðisumbætur.

Eins og kunnugt er var unnin mikil vinna á síðasta kjörtímabili til að Íslendingar gætu fengið nýja stjórnarskrá. Þeirri vinnu lauk ekki eins og margir vonuðust eftir en ég vona svo sannarlega að á þessu þingi náist samstaða um að auðlindirnar verði sameign þjóðarinnar, að nýtt umhverfis- og náttúruverndarákvæði í stjórnarskrá verði samþykkt og að tiltekinn hluti þjóðar og þings geti krafist þjóðaratkvæðagreiðslu um tiltekin mál; sem og að betur verði búið um framsal valdheimilda ríkisins. Ég tel að verði slík ákvæði samþykkt munum við vinna mikinn áfangasigur.

Þar með er breytingum á stjórnarskrá ekki lokið því okkur ber að vinna samkvæmt þeim vilja þjóðarinnar sem hefur þegar birst í þjóðaratkvæðagreiðslu. En við getum unnið að honum í áföngum ef það er það sem þarf fremur en að leggja allt málið að veði fyrir árangur sem ekki reynist varanlegur. Ef ekki næst samstaða um neinar breytingar á þessu kjörtímabili þá ættu línurnar hins vegar að liggja skýrar fyrir næstu kosningar milli þeirra sem vilja fylgja vilja þjóðarinnar í þessum málum og hinna sem leggja allt kapp á að hagga ekki valdajafnvæginu í landinu. Stjórnarskrármálið hefur frá upphafi snúist um völd, og hver heldur um þau völd?

Góðir Íslendingar. Það vakti athygli mína að hæstv. forsætisráðherra minntist ekki á eitt stærsta viðfangsefni samtímans sem eru loftlagsmál. Hann lét að því liggja að alræmdar hugmyndir um fleiri virkjanir, sem sigldu í strand hér í vor, snerust um orkuskipti í samgöngum en ekki ný kísilver. Hæstv. ráðherra veit betur og ætti fremur að efna til samstöðu um að við Íslendingar nýtum orku okkar til að Ísland geti orðið í fararbroddi í loftslagsmálum, orðið kolefnishlutlaust land helst fyrir árið 2050. Það ættu að vera skilaboð Íslendinga á loftslagsráðstefnunni í París í desember, fundur sem kann að ráða úrslitum um framtíð okkar og barnanna okkar. Draumar barna um allan heim kalla á að við hugsum til lengri tíma en næstu missira þegar við tökum ákvarðanir. Draumar barna um allan heim kalla á að Íslendingar hugsi sig vel um áður en þeir taka ákvarðanir sem taka toll af náttúru landsins með óafturkræfum hætti. Draumar barna um allan heim kalla á að fólkið í landinu fái meira vald yfir eigin örlögum, að við styrkjum beint lýðræði en líka fulltrúalýðræðið þannig að samfélagi okkar sé stjórnað með gagnsæjum og lýðræðislegum hætti og raddir allra heyrist. Draumar barna um allan heim kalla á að við þorum að grípa til róttækra aðgerða til að endurskoða skiptingu kökunnar. Það er ekki sjálfgefið að þeir sem eigi mest fyrir hafi mest tækifæri til að safna sér enn meiri auði. Það eru engin náttúrulögmál á bak við það fyrirkomulag þó að talsmenn óbreytts ástands tali stundum þannig. Þetta er mannanna verk og mennirnir geta breytt því.

Það er undirstaða lýðræðisins og góðs samfélags að við fjárfestum í menntun, rannsóknum og nýsköpun og við eigum að leyfa skólum að þróast þannig að fjölbreytni verði sem mest, að sem flestir geti nýtt hæfileika sína til að þroskast og vaxa og verða öflugir borgarar í öflugu samfélagi. Skólarnir þurfa að endurspegla þær hröðu breytingar sem hafa orðið á samfélaginu en þeir geta líka orðið aflvaki breytinga og það gerist með fjölbreytninni.

Fjárfesting í rannsóknum og nýsköpun mun skila aukinni hagsæld fyrir almenning allan og það er undirstaða samfélagsins að við fjárfestum í innviðum, samgöngum og fjarskiptum þannig að óháð búsetu geti sem flestir nýtt hugmyndir og þor til að láta draumana rætast, hvort sem það er að byggja upp sushi-stað á Seyðisfirði eða ferðaþjónustu í Djúpavík. Það á að fjárfesta í heilbrigðisþjónustu þannig að fólk um land allt geti notið öryggis og velferðar. Umfram allt er okkar auður í fólki og þess vegna á að tryggja öllum grunnframfærslu, þar með talið öryrkjum og eldri borgurum sem hafa setið eftir þó að þeir eigi allan rétt á sömu tækifærum og aðrir. Og þar skiptir líka miklu að tryggja gjaldfrelsi grunnþjónustu á sem flestum sviðum, draga úr greiðsluþátttöku almennings þegar kemur að heilbrigðisþjónustu og annarri grunnþjónustu.

Góðir Íslendingar. Með auknum jöfnuði, nýrri hugsun í atvinnu- og umhverfismálum, auknu lýðræði og þeirri skýru sýn að arðurinn, arðurinn af auðlindunum okkar, arðurinn af eigum okkar, eigi heima hjá fólkinu getur framtíðin orðið frábær. Þá skiptir máli að stjórnmálamenn horfi til lengri tíma, miði ekki allt við sjálfa sig og sinn skamma líftíma í langri sögu því að það er langtímahugsun sem skilar árangri, hvort sem er í knattspyrnu, listum eða stjórnmálum. Tími kollsteypustjórnmála, þar sem skammtímahagsmunir hinna fáu ráða á kostnað langtímahagsmuna hinna mörgu, er liðinn. Því fyrr sem við hér í þessum sal áttum okkur á því, þeim mun betra.