verslun með áfengi og tóbak o.fl.
Virðulegi forseti. Við ræðum frumvarp til laga um breytingu á lögum um verslun með áfengi og tóbak. Verði það að lögum mun sala á áfengi færast frá ÁTVR til matvöruverslana.
Ef gerð væri könnun meðal landsmanna og spurt „Vilt þú geta keypt áfengi í matvöruverslunum?“ mundu eflaust margir svara því játandi. En hverju mundu þeir sömu svara ef spurningin væri orðuð með eftirfarandi hætti:
„Vilt þú geta keypt áfengi í matvöruverslunum ef fjöldi rannsókna sýnir með óyggjandi hætti að það mun leiða til aukinnar áfengisneyslu í landinu? Neysla áfengis auki tíðni alvarlegra sjúkdóma eins og krabbameins, lifrarsjúkdóma og sykursýki? Rannsóknir sýna einnig að aukinni neyslu áfengis fylgir aukin tíðni umferðarslysa og aukin tíðni ofbeldis, m.a. gegn konum og börnum.“
Hverju mundu menn svara þá? Ég hygg að flestir mundu telja afleiðingarnar of neikvæðar og leggjast gegn því að áfengi færi í matvöruverslanir. En er það alveg víst að aukið aðgengi að áfengi leiði til aukinnar neyslu? Það er lykilspurning. Svo vill til að svarið við spurningunni er mjög vel þekkt og byggir á fjölmörgum rannsóknum á því hvernig þessi breyting hefur komið út því að sú breyting hefur verið gerð víða um heim að færa sölu áfengis úr sérstökum vínbúðum í matvöruverslanir og jafnvel sú breyting að færa söluna aftur til baka í sérstakar áfengisverslanir. Niðurstaðan er alltaf sú sama, þegar opnað er á sölu áfengis í matvöruverslunum eykst áfengisneysla, ekki síst hjá unglingum. Það eru engar forsendur til þess að ætla að hér verði reynslan önnur.
En hvernig er staðan á Íslandi í dag í alþjóðlegu samhengi? Samkvæmt gögnum ESOAD neyta íslensk ungmenni einna minnsts áfengis af ungmennum í Evrópu. Í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi, þar sem ríkið sér einnig um áfengissölu, er drykkja ungmenna almennt lítil en í Danmörku, þar sem áfengi er selt í matvörubúðum, er neysla ungmenna með því mesta sem gerist í Evrópu. Við getum lært af reynslu Svía. Svíar hættu að selja miðlungssterkan bjór í matvöruverslunum árið 1977. Þá dróst áfengissala saman um 8%. Dauðsföll og veikindi af völdum áfengisneyslu minnkuðu næstu sex ár, sérstaklega hjá ungmennum. Umferðarslysum fækkaði um 15% á meðal 10–19 ára eftir 1977.
Árið 2010 var gerð skýrsla um mögulegar afleiðingar þess að selja áfengi í sænskum matvöruverslunum. Áætlað var að áfengisneysla mundi aukast um 37% með verulega neikvæðum afleiðingum fyrir lýðheilsu, aukinni dánartíðni sem og fjölgun ofbeldisbrota og veikindadaga.
Svipað má læra af Finnum. Árið 1969 hófst sala á miðlungssterkum bjór í 17.400 matvörubúðum í Finnlandi. Afleiðingin varð sú að sala á vínanda jókst um 46%, allir hópar juku neyslu sína. Samanburðarskýrsla frá The Community Guide frá 2011 sem byggir á niðurstöðum frá 17 löndum, m.a. frá Bandaríkjunum, Kanada, Svíþjóð og Finnlandi, gefur til kynna að með einkavæðingu áfengissölu hafi aukning á neyslu orðið 44% að miðgildi.
Allar þessar alþjóðlegu rannsóknir byggja á raunverulegri reynslu og því er erfitt að líta fram hjá þeim. Á Íslandi er neysla vínanda með því lægsta sem gerist meðal þeirra þjóða sem við berum okkur saman við. Það er því mikið svigrúm til aukningar neyslu en lítið svigrúm til að draga úr neyslunni.
Á heimasíðu landlæknisembættisins segir að allar alþjóðlegar rannsóknir bendi til þess að afnám einkasölu á áfengi muni leiða til aukinnar heildarneyslu. Enn fremur sýni rannsóknir að samhliða aukinni áfengisneyslu aukist samfélagslegur kostnaður vegna áfengistengdra vandamála. Minnt er á að aukið aðgengi að áfengi, sem leiðir til aukinnar áfengisneyslu, sé líklegt til að auka tíðni ofbeldis og annarra samfélagslegra vandamála sem geta tvöfaldað samfélagslegan kostnað vegna áfengisneyslu frá því sem nú er. Það er lítill vafi á því að verði frumvarpið að lögum mun það leiða til aukins aðgengis að áfengi, aukinnar neyslu og að afleiðingarnar verði verulega neikvæðar fyrir samfélagið.
Fyrir mitt leyti er þetta næg ástæða til að taka afstöðu gegn frumvarpinu.
Kannski eru einhverjir sem vilja sætta sig við aukna áfengisneyslu og lakari lýðheilsu í landinu ef hægt er að sýna fram á einhvern ávinning fyrir neytendur. En er ávinningur fyrir neytendur? Hagsmunir neytenda felast væntanlega í því að geta keypt gott úrval af áfengi með hóflegri álagningu og hvorugt virðist vera vandamál í dag. Þjónusta ÁTVR hefur batnað gríðarlega frá því sem þekktist í gamla daga. ÁTVR fær góða dóma í viðhorfskönnunum, vart lakari en einkareknar matvöruverslanir, enda er vöruvalið í ÁTVR almennt gott og í stóru vínbúðunum er það frábært. Viðskiptavinir geta leitað ráða hjá starfsfólki sem er almennt vel inni í því vöruvali sem er í boði. ÁTVR hefur þannig lagt sitt af mörkum til að bæta vínmenningu í landinu. Það er vandséð að matvöruverslanir geti boðið upp á jafn fjölbreytt úrval og jafn góða þjónustu.
Varðandi verðið bendir fátt til þess að álagning á áfengi verði minni fari það í matvörubúðir. Ríkið mun eftir sem áður leggja á áfengisgjald. Smásöluálagning ÁTVR er ekki nema 12–18%, sem er líklega töluvert lægra en flestar matvöruverslanir gætu sætt sig við. Ágætt dæmi um þetta má lesa í frétt í Morgunblaðinu frá 2. október í fyrra, en þar kom fram að Hagkaup seldi áfengislaust hvítvín á 1.300 kr. flöskuna en þetta sama vín kostaði þá 870 kr. í ÁTVR. Reikna má út að álagning Hagkaupa hafi verið hátt í 80% en ekki 18% eins og er lögbundið hjá ÁTVR.
Á síðasta þingi barst allsherjar- og menntamálanefnd fjöldi umsagna um málið, sem er mjög fróðleg lesning. Flestar þessara umsagna vara við og leggjast gegn frumvarpinu. Með leyfi forseta vil ég vitna í nokkrar þessara umsagna. Í umsögn Læknafélags Íslands kemur fram, með leyfi forseta, að félagið leggist „eindregið gegn því að frumvarp þetta verði að lögum. Allar rannsóknir sýna að aukið aðgengi að áfengi eykur áfengisneyslu og þar með vanda sem leiðir af aukinni neyslu. Engin skynsamleg rök mæla með því að breyta núverandi fyrirkomulagi áfengissölu, þ.e. í sérverslunum.“
Í umsögn Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga segir, með leyfi forseta:
„Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga er því mótfallið þeirri breytingu að færa sölu áfengis yfir í matvöruverslanir þar sem aukinn aðgangur að áfengi mun leiða til aukinnar heildarneyslu sem er andstætt bættri lýðheilsu þjóðarinnar.“
„Félag lýðheilsufræðinga lýsir yfir andstöðu við frumvarpið í heild sinni. Félagið telur það vera stórt skref aftur á bak, í forvörnum, að veita aukið aðgengi að áfengi með því að færa sölu áfengis frá ríki í matvöruverslanir með þeim hætti sem frumvarpið leggur til.“
Í umsögn landlæknisembættisins segir meðal annars, með leyfi forseta:
„Á grundvelli bestu fáanlegra gagna og við skoðun á niðurstöðum rannsókna og ráðlegginga frá m.a. Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni um aðgerðir í áfengismálum er takmarkað aðgengi að áfengi ein skilvirkasta leiðin til að sporna við aukinni áfengisneyslu og um leið að draga úr þeim skaða sem getur hlotist af áfengisneyslu. Endurspeglast þessi afstaða stofnunarinnar m.a. í stefnumörkun hennar til ársins 2020 undir heitinu Health 2020: A European policy framework and strategy for the 21st century og Global strategy to reduce the harmful use of alcohol.“
Leggst landlæknisembættið því gegn því að frumvarpið verði að lögum.
Í umsögn Barnaheilla segir, með leyfi forseta:
„Sýnt hefur verið fram á með rannsóknum að aukið aðgengi að áfengi leiði til aukinnar neyslu þess. Aukin áfengisneysla er líkleg til að hafa slæm áhrif á líf barna. Ekki bara barna sem verða fyrir neikvæðum áhrifum af áfengisneyslu foreldra sinna eða forsjáraðila, heldur líka barna og ungmenna sem freistast til áfengisdrykkju vegna auðveldara aðgengis. Þeim mikla árangri sem náðst hefur með forvarnastarfi liðinna ára og birtist í minnkandi áfengisneyslu á meðal unglinga, er stefnt í hættu ef frumvarpið verður að lögum.“
Í umsögn Félags áfengis- og vímuefnaráðgjafa segir, með leyfi forseta:
„Vísindasamfélagið (fræðasamfélag félagsvísinda og heilbrigðisvísinda) hefur haft kenningar sem bæði eru studdar rannsóknum og reynslu sem sýna á órækan hátt að aukið framboð leiðir til aukinnar neyslu. Einnig að aukin neysla veldur afleiðingum sem falla á kostnaðarsaman hátt á samfélagið, sjúkrastofnanir og fangelsi. Engar rannsóknir finnast sem hrekja þetta.“
Í umsögn Jafnréttisstofu segir, með leyfi forseta:
„Í IV. viðauka [skýrslu Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar] er jafnframt fjallað um hvernig tengsl séu á milli áfengisneyslu og heimilisofbeldis gegn konum og börnum.“ — Það eru neikvæð tengsl, sem sagt meiri neysla, meira heimilisofbeldi gegn konum og börnum.
Maður hlýtur að spyrja sig: Eru hv. flutningsmenn þessa frumvarps sáttir við það að hér verði aukning á neyslu og aukning á því böli sem af því leiðir? Eða ætla þeir að standa og segja að vísindin eigi sér enga stoð, að þetta sé allt saman hjóm eitt, að allar þessar rannsóknir séu rangar og vona það besta, að engin börn verði fyrir ofbeldi og engar fjölskyldur verði fyrir auknu ofbeldi sem annars hefði ekki orðið ef þetta frumvarp hefði ekki komið fram?
Fleiri málsmetandi samtök vara við og leggjast eindregið gegn því að sala áfengis fari í matvörubúðir, þar á meðal Barnaverndarstofa, samtökin Fræðsla og forvarnir, Rannsóknastofnun í barna- og fjölskylduvernd, og 23 aðildarsamtök Samstarfsráðs um forvarnir.
Virðulegi forseti. Áfengi er engin venjuleg vara. Áfengi veldur fíkn, það er orsakaþáttur í slysum, alvarlegum sjúkdómum og líkamsárásum. Fjöldi alþjóðlegra rannsókna staðfestir svo algerlega er hafið yfir vafa að ef áfengi er selt í matvöruverslunum leiðir það til verulega aukinnar neyslu og að lýðheilsuvandamál aukast. Ég er fylgjandi frelsi, þar með talið verslunarfrelsi, og vil ekki frekar en aðrir að ríkið sinni verkefnum sem einkaaðilar geta leyst betur af hendi. Í samfélagi okkar eru hins vegar margvíslegar reglur sem takmarka frelsi einstaklinga í því skyni að vernda rétt þriðja aðila eða forða samfélaginu frá tjóni. Við föllumst flest á slíkar takmarkanir. Við spennum beltin, við keyrum ekki yfir á rauðu ljósi og þar fram eftir götunum. Þannig er dregið úr hættu á slysum og örorku sem annars gæti orðið byrði á samfélaginu öllu. Bílar gætu verið miklu ódýrari ef ekki væri skylt að hafa í þeim bílbelti, líknarbelgi og margvíslegan annan öryggisbúnað sem við sættum okkur við. Við látum þetta ófrelsi yfir okkur ganga með glöðu geði enda eru afleiðingar bílslysa öllum ljósar. Og nú má okkur öllum einnig vera ljóst hverjar afleiðingar yrðu af því að auka aðgengi að áfengi. Það mun leiða til aukinnar neyslu vínanda, það mun leiða til aukinna langvinnra sjúkdóma, aukinnar slysatíðni, aukins ofbeldis gegn konum og börnum.
Er öllu þessu fórnandi til að stórkaupmenn geti aukið gróða sinn um nokkra milljarða á ári? Er öllu þessu fórnandi svo ég geti skutlað Bónusbjór eða Krónu-/Hagkaupsrauðvíni í körfuna þegar ég fer út í matvörubúð? Það verður hver að eiga við sig, en ég segi: Nei, ég sé ekki neitt vandamál í því að koma við í sérverslun ÁTVR þegar ég vil kaupa vín enda er úrvalið ljómandi gott, álagningin hófleg og þjónustan góð.
