vextir og verðtrygging.

Frú forseti. Ég mæli hér fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum nr. 38/2001, um vexti og verðtryggingu. Meðflutningsmenn mínir eru hv. þm. Karl Gauti Hjaltason, Inga Sæland, Jónína Björk Óskarsdóttir, Anna Kolbrún Árnadóttir, Bergþór Ólason, Birgir Þórarinsson, Gunnar Bragi Sveinsson, Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, Sigurður Páll Jónsson og Þorsteinn Sæmundsson.

Í þessu frumvarpi er gert ráð fyrir breytingu á 14. gr. laganna þannig að við 1. mgr. bætast þrír nýir málsliðir, svohljóðandi: „Heimild til verðtryggingar láns með veði í íbúðarhúsnæði er bundin því skilyrði að við útreikning verðbóta séu felld brott áhrif breytinga á óbeinum sköttum og húsnæðisliðar vísitölu neysluverðs og að ákvæðisvextir nemi eigi hærri hlutfallstölu en 2% á ári. Hagstofa Íslands skal gefa út mánaðarlega vísitölu þar sem óbeinir skattar og húsnæðisliður hafa verið felld brott. Heimilt er að verðtryggt jafngreiðslulán með veði í íbúðarhúsnæði hafi allt að 25 ára lánstíma.“

Frú forseti. Markmið með þessu frumvarpi og með þeim breytingum sem hér eru lagðar til á lögum nr. 38/2001, um vexti og verðtryggingu, er að leitast við að jafna stöðu samningsaðila um verðtryggð lán til kaupa á íbúðarhúsnæði og tryggja fjölskyldum sanngjarnari lánakjör til fjármögnunar á sínum heimilum en til þessa hafa boðist.

Nú er það svo að helst vildi maður sjá á bak þessu fyrirkomulagi verðtryggingar sem verið hefur hér við lýði allt of lengi, en ég geri mér grein fyrir stöðunni hér á Alþingi þar sem augljóslega er ekki meirihlutavilji fyrir afnámi þess fyrirkomulags og er þess vegna leitað eftir því að gera það bærilegra fyrir þá sem eru veikari í samningssambandinu, þ.e. einstaklingar og heimili.

Engum þarf að blandast hugur um, frú forseti, að samningsaðilar í lánaviðskiptum vegna húsnæðiskaupa hafa ójafna stöðu, ekki síst vegna ólíkra fjárhagslegra burða þar sem aflsmunur á milli aðila er verulegur en ekki síður þegar kemur að þekkingu á fjárhagslegum efnum. Verðtryggt lán er ekki einfalt í eðli sínu. Bankar og lánastofnanir hafa mun meiri þekkingu á fjármálamarkaði og þeim þáttum sem geta haft áhrif á þróun verðlags og kaupgjalds og þar með á greiðslubyrði lána en allur almenningur. Gengisfall krónunnar og verðbólguhrinan á eftir í efnahagshruninu 2008 er flestum í fersku minni sem og áhrifin sem þessir atburðir höfðu á verðtryggð lán heimilanna með geigvænlegum afleiðingum fyrir heimili landsmanna og hag fjölskyldna.

Það eru þess vegna full efni til að stíga markverð skref til að jafna hinn mikla aðstöðumun sem ríkt hefur milli aðila slíkra lánasamninga. Þessu frumvarpi er ætlað að gegna hlutverki í þessu skyni.

Efnisatriði frumvarpsins eru í meginatriðum fjögur. Ég mun taka þau hér fyrir eitt af öðru.

Í fyrsta lagi að verðtrygging feli í sér úrræði til að mæta áhrifum almennra verðlagsbreytinga sem rót eiga að rekja til verðfalls krónunnar þegar svo ber undir. Menn skyldu átta sig á að slíkar verðlagsbreytingar eru allt annars eðlis en verðbreytingar sem stafa af sértækum aðgerðum stjórnvalda sem hafa í för með sér breytingu á vöruverði. Hinar sértæku aðgerðir sem þannig eru til að mynda ákveðnar á vettvangi stjórnvalda falla ekki undir hina almennu skilgreiningu á verðbólgu sem felur náttúrlega í sér verðfall á peningum og þess vegna almennar verðhækkanir.

Það sem helst á við hér eru ákvarðanir stjórnvalda sem snúa að tekjuöflun ríkissjóðs, það eru áhrif af breytingum á óbeinum sköttum og sértækar álögur á einstaka vöruflokka eins og eldsneyti, áfengi og tóbak.

Frú forseti. Það eru engin efni til að lántakar verðtryggðra lána bæti lánveitendum upp skattahækkanir sem gerðar eru með það að markmiði að standa undir verkefnum í almannaþágu og eðli málsins samkvæmt eiga að leggjast jafnt á alla eftir því hvernig þeir haga innkaupum sínum. Sama á einnig við um skattaálögur sem ætlað er ná tilteknum markmiðum í þjóðfélagsmálum, t.d. með álögum á tiltekna flokka matvæla með heilbrigði og hollustu að markmiði og á eldsneyti til að rækja markmið vegna alþjóðlegra skuldbindinga í loftslagsmálum með svonefndu kolefnisgjaldi. Engin efni eru til þess að álögur af þessu tagi séu lagðar aukalega á lántakendur verðtryggðra íbúðalána með því að hækka höfuðstól þessara lána og þyngja greiðslubyrði þeirra, og það eru heldur engin efni til að fjármálastofnanir eignist fyrir atbeina stjórnvalda, sem eru að rækja einhver markmið í þjóðfélagsmálum, fjármagna einhverjar aðgerðir með hækkunum á óbeinum sköttum eða með sérstökum sköttum sem er ætlað að hafa áhrif á neyslumynstur fólks, nýjar kröfur á heimilin og að þær hafi í því sambandi eins og staðreyndin er allt afl réttarkerfisins að baki sér þegar kemur að innheimtu.

Í öðru lagi hefur komið fram, frú forseti, að svonefndur húsnæðisliður vísitölu neysluverðs, sem ekki styðst við neitt samræmt alþjóðlegt viðmið, hafi á liðnum árum haft í för með sér mun meiri hækkanir á höfuðstól og greiðslum af verðtryggðum lánum en almennar verðhækkanir í landinu hafa gert. Þannig hefur fjármála- og efnahagsráðherra upplýst í svari við fyrirspurn frá þeim sem hér stendur, að á fimm ára tímabili, 2012–2017 hafi verðbætur á íbúðalán vegna almennra verðlagshækkana numið 15 milljörðum kr. en á sama tíma hafi lagst 118 milljarðar kr. ofan á verðtryggð íbúðalán vegna áhrifa húsnæðisliðar vísitölunnar. Ég ítreka þessa tölu, frú forseti. Almennar verðhækkanir leiddu af sér 15 milljarða hækkun á íbúðalánum, en húsnæðisliður vísitölunnar 118 milljarða. Hlutur húsnæðisverðsins í verðbótunum er 88,7%, svo því sé haldið til haga.

Það má fullyrða að samsvarandi eignatilfærsla frá lántakendum til fjármálastofnana yrði hvergi þoluð eða liðin í nágrannalöndum Íslendinga.

Munur á vísitölu neysluverðs með og án húsnæðisliðar var hlutfallslega minnstur árið 2013 en mestur 2017 þegar verðbætur miðað við vísitölu neysluverðs án húsnæðis voru verulega neikvæðar, enda hefur verið verðhjöðnun á Íslandi frá miðju ári 2016 ef húsnæðisliður vísitölunnar er undanskilinn. Í þeirri verðhjöðnun sem hér hefur staðið yfir síðustu ár þá hafa greiðendur af verðtryggðum lánum ekki notið þeirrar verðlagsþróunar heldur hefur húsnæðisliðurinn orðið til þess að þeir hafa þurft að axla ofurbyrðar, leyfi ég mér að orða það.

Hv. þm. Þorsteinn Sæmundsson og fleiri hv. alþingismenn lögðu fram á 148. löggjafarþingi tillögu um brottfall húsnæðisliðar vísitölunnar við útreikning á verðtryggðum lánum, en hún náði ekki fram að ganga. Þó ber að geta þess að samþykkt var þingsályktun nr. 17/148 um skipan starfshóps sem hafi það hlutverk að meta forsendur verðtryggingar, þar á meðal hvað varðar samsetningu vísitölunnar.

Með þessu frumvarpi sem hér er mælt fyrir er kveðið á um að vegna þeirra þátta sem hér hafa verið taldir, óbeinna skatta og húsnæðisliðar vísitölunnar, verði Hagstofu Íslands falið að birta vísitölu neysluverðs þar sem áhrif þeirra hafa verið felld brott. Skal þá nota þá vísitölu við útreikning greiðslna af verðtryggðum íbúðalánum.

Í þriðja lagi, frú forseti, er í frumvarpinu kveðið á um að þegar íbúðalán er í formi verðtryggðs jafngreiðsluláns þess sem á erlendum málum og að sínu leyti á íslensku eru kölluð annúítet, megi lánstíminn ekki vera lengri en 25 ár. Sams konar tillaga var gerð með stjórnarfrumvarpi á 145. löggjafarþingi 2015–2016, sbr. 817. mál, þskj. 1537. Það frumvarp var samið í fjármála- og efnahagsráðuneytinu í samvinnu við forsætisráðuneyti og tók mið af þeim sjónarmiðum sem komu fram í skýrslu sérfræðingahóps um afnám verðtryggingar af neytendalánum frá janúar 2014. Með frumvarpinu var lagt til að almennt yrði óheimilt að veita neytendum verðtryggð jafngreiðslulán til lengri tíma en 25 ára, með undanþágum fyrir ungt fólk, lántaka með lægri tekjur og lántaka með lágt veðsetningarhlutfall. Rökin fyrir þeim breytingum sem lagðar voru til í frumvarpinu felast fyrst og fremst í þeim ókostum verðtryggðra jafngreiðslulána til langs tíma að verðbótum er velt á höfuðstól lánsins og greiðslum þeirra frestað. Með þessu verður eignamyndun hægari en ella og líkur á neikvæðu eigin fé lántaka aukast. Lán sem fela ekki í sér afborgun af höfuðstól, svo sem lán þar sem aðeins vextir eru greiddir, eða lán með neikvæðri höfuðstólsafborgun sem svo eru kölluð, þykja almennt óæskileg með tilliti til hagsmuna neytenda. Fram kemur í greinargerð með umræddu stjórnarfrumvarpi að fullyrða megi að neytendur séu ekki nægilega meðvitaðir um þá áhættu sem verðtryggð jafngreiðslulán bera með sér.

Svo haldið sé áfram með vísan til umrædds stjórnarfrumvarps um að takmarka lánstíma á verðtryggðum jafngreiðslulánum við 25 ár segir að á undanförnum áratugum hafi rutt sér til rúms verðtryggð jafngreiðslulán til 40 ára, svokölluð Íslandslán. Þessi nafngift hefur mér alltaf fundist eilítið sérkennileg. Það á betur við það orðalag sem var notað um þetta þegar þessi skýrsla var helst til umræðu hér um árið, að þetta er eitraður kokteill, jafngreiðslulán til 40 ára, vegna þess að a.m.k. fyrstu 20 árin af lánstímanum greiðist ekkert niður af höfuðstól lánsins. Það er víst síst ofmælt að slíkur kokteill sé eitraður og þann kaleik beri að taka frá venjulegu fólki.

Í greinargerð með því stjórnarfrumvarpi sem hér er vitnað til segir að þessi lán, sem þar eru kölluð Íslandslán, 40 ára jafngreiðslulán, séu langalgengustu íbúðalán til íslenskra heimila. Enn fremur segir þar að greiðslubyrði af þessum lánum sé lægri en á öðrum lánsformum en þar sem verðbætur leggist við höfuðstól hækki höfuðstóll lánsins stóran hluta lánstímans og því meira sem verðbólga er meiri. Eðli þessara lána geri að verkum að þrátt fyrir að allar afborganir séu greiddar fyrstu tvo áratugi lánstímans hækki höfuðstóllinn engu að síður ef verðlag hækkar. Ég leyfi mér að taka undir þau sjónarmið sem hér hafa verið rakin og greinir í umræddu stjórnarfrumvarpi.

Í því stjórnarfrumvarpi sem hér er vísað til segir að ákvæði frumvarpsins samræmist stjórnarskrá lýðveldisins Íslands og alþjóðlegum skuldbindingum á borð við mannréttindasáttmála Evrópu. Segir þar að sú takmörkun á samningsfrelsi sem frumvarpið hefur að geyma sé hluti af viðleitni til að stuðla að bættri umgjörð fasteignalána og draga úr vægi verðtryggingar á fasteignalánamarkaði. Felst nú í þessum orðum athyglisverð viðurkenning á því að eðli verðtryggingar á fasteignalánamarkaði sé með þeim hætti að frá sjónarmiði bættrar umgjörðar fasteignalána séu efni til þess að draga úr þessu vægi.

Í frumvarpinu sem hér er vísað til segir enn fremur að unnið hafi verið að ýmsum þeim mótvægisaðgerðum sem sérfræðingahópurinn lagði til og þyki aðstæður vera fyrir hendi í hagkerfinu til að fara að tillögum hans og stemma þannig stigu við verðtryggðum langtímajafngreiðslulánum. Ég tel óhætt að taka upp þessa tillögu í þessu frumvarpi, herra forseti, því ekki verður séð að þær aðstæður séu nú svo breyttar í hagkerfinu frá því sem var fyrir örfáum árum að sömu sjónarmið eigi ekki við eins og hér voru rakin rétt í þessu.

Í fjórða lagi, herra forseti, kveður það frumvarp sem hér er lagt fram, og er ætlað að jafna hina mjög svo ójöfnu stöðu sem ríkir á milli lántakenda og neytenda þegar kemur að fjármögnun íbúðalána, á um það að vextir af verðtryggðum íbúðalánum megi ekki fara yfir 2% á ári. Vextir á verðtryggðum samningum — og þetta ber að athugast mjög gaumgæfilega, herra forseti — hafa til þessa verið ákveðnir við markaðsskilyrði sem sýnast oftlega frekar einkennast af fákeppni en samkeppni. Þá einkennir þessar ákvarðanir um vexti í slíkum samningum að þær styðjast ekki við viðhlítandi erlendan samanburð, enda sams konar skuldbindingar ekki að finna í nágrannalöndum Íslendinga.

Samandregið hafa ákvarðanir um þessa vexti á þessum lánaskuldbindingum, þ.e. fjármögnun á íbúðalánum heimilanna, ekki aðhald af samkeppni á fjármálamarkaði og þær hafa ekki aðhald af erlendri viðmiðun. Hún er einfaldlega ekki fyrir hendi.

Það má geta þess að öðru máli gegnir um vexti af óverðtryggðum skuldbindingum sem bera má saman hér á landi við það sem gengur og gerist í nágrannalöndunum þó að kannski megi bæta við að samkeppnin á þeim markaði mætti eflaust vera meiri.

Þá er þess að geta að vextir á verðtryggðum skuldbindingum leggjast á höfuðstól með hlaupandi krónuverðmæti, herra forseti, þ.e. þeir leggjast á höfuðstól sem er ekki fastur, hann er sífellt að breytast, hann er reyndar sífellt að hækka. Þessi aðstaða sker sig frá venjubundnum lánaskuldbindingum þar sem höfuðstóll er föst stærð allan lánstímann að frátöldum afborgunum.

Svo vikið sé að skiptingu áhættu á milli samningsaðila þegar ræðir um verðtryggt lán, þá er hún með þeim hætti að lántaki axlar alla ábyrgð á verðhækkunum á samningstímabilinu, alla ábyrgð á verðhækkunum af hvaða toga sem þær kunna að vera spunnar eða sprottnar. Í þessu felst trygging sem telja má hafa í sér umtalsvert hagræði fyrir lánveitenda enda leggur lántaki eignir sínar og aflahæfi undir til að standa undir þessari skuldbindingu sinni sem annars er óþekkt í nágrannalöndunum þegar kemur að íbúðalánum til einstaklinga. Skuldbinding lántaka hrekkur svo langt í þessu tilliti að hún felur einnig í sér sérstakar aukagreiðslur umfram verðbreytingar, aukagreiðslur sem stafa af kerfisbundinni mæliskekkju, sem kallað hefur verið vísitölubjagi.

Í fræðunum er vandinn við hættu á ofmati í verðbólgumælingum vel þekktur. Í kennslubókum í hagfræði er lögð áhersla á nánar tilgreindar ólíkar ástæður þess að vísitala neysluverðs ofmeti almennar verðlagshækkanir. Ef miðað er við að verðtryggðar skuldir heimila nemi um 1.700 milljörðum kr. þá þýðir slíkur vísitölubjagi á bilinu 0,3% upp í ef til vill 1,5%, eins og niðurstöður fræðimanna gefa til kynna, að vísitala neysluverðs felur í sér árlegt ofmat, bara af þessum tæknilegu ástæðum, á bilinu frá 5 milljörðum kr. upp í 25 milljarða kr. Verður að líta á slíkar fjárhæðir sem eignatilfærslur milli aðila, rétt eins og tilfærslurnar vegna húsnæðisliðarins sem áður er getið, auk tilfærslna vegna þess að lántakendum er ætlað að bæta lánveitendum upp skattahækkanir. Þá er á það að líta að lántakar verðtryggðra lána bera alla áhættu af hversu mikil skekkjan kann að reynast.

Loks ber að geta þess að verðtryggð lán með veði í íbúðarhúsnæði hljóta að teljast meðal öruggustu eigna í sérhverju eignasafni ef skuldabréf með ábyrgð opinberra aðila eru undanskilin. Viðtekin viðmið um áhættu og ávöxtun ættu að leiða til þess að slík lán beri lægri vexti en almennt gerist í ljósi hinnar miklu tryggingar sem lánveitandi nýtur um verðgildi höfuðstóls á mælikvarða verðlagsþróunar og öryggis sem hann sömuleiðis nýtur um endurheimt höfuðstóls í ljósi þess að lán eru yfirleitt ekki veitt nema fyrir hluta af verðmæti íbúðarhúsnæðis við upphaf lánstíma. Hafa lánveitendur þar borð fyrir báru og vörn gegn verðlækkun húsnæðis sem sett hefur verið að veði fyrir lánveitingunni. Auk veðs í íbúðarhúsnæði leggur lántakandi eins og áður er getið aflahæfi sitt að veði dugi húsnæðisveð ekki og munu þess fjölmörg dæmi að reynt hafi á þessa tryggingu með því að lántaki hafi mátt greiða af láni eftir að hafa þurft að yfirgefa íbúðarhúsnæði sitt. Trygging lánveitenda sem nær svo langt sem hér hefur verið rakið, og er þó ekki allt talið, hlýtur að bera vexti til samræmis sem liggja undir því sem almennt gerist og þar sem slíkar tryggingar eru ekki fyrir hendi.

Herra forseti. Reynslan hér á landi virðist ekki gefa til kynna að framangreind atriði hafi vegið þungt við ákvörðun um vexti verðtryggðra lána eða að sjónarmið um meðalhóf hafi alltaf verið sérstaklega höfð í heiðri. Eru af þessum ástæðum full efni til að binda vexti af slíkum lánum með veð í íbúðarhúsnæði við hámark sem hér er lagt til að verði 2% á ári. Styðst sú tala, herra forseti, við algengar viðmiðanir um framleiðniaukningu og hagvöxt þegar litið er til langs tíma.

Nú eru liðin nær 40 ár frá því að verðtrygging varð almenn í lánaviðskiptum einstaklinga hér á landi. Hún kom til þegar glíman við verðbólguna var sem hörðust og þegar landslag peninga- og lánamála var með allt öðrum hætti en síðar hefur orðið. Skipulegur markaður fyrir skuldabréf hafði vart slitið barnsskónum, hlutabréfamarkaður heyrði framtíðinni til, fjármálaviðskipti við útlönd voru takmörkuð og viðskipti milli landa með verðbréf óþekkt. Fjármálastofnanir af því tagi sem nú þekkjast sem bjóða fjölbreytta þjónustu við ávöxtun fjár og miðlun voru ekki komnar til sögunnar. Þrautaráð við þessar aðstæður þar sem ekki voru forsendur á mörkuðum eða fjármálastofnunum fyrir beitingu hefðbundinna peningalegra aðgerða gegn verðbólgu var að binda hagstærðir við vísitölur. Má telja að slík aðferð feli frekast í sér verkfræðilega nálgun af vélrænu tagi. En þá er á það að líta, herra forseti, að efnahagslífið er síkvikt og breytilegt og er gætt lífrænni eiginleikum en trissur og tannhjól verkfræðinga þar sem allt er í föstum skorðum. Þegar allt aðrar forsendur hafa skapast eins og nú hefur gerst um beitingu peningalegra aðgerða og þess vegna aðgerða á sviði ríkisfjármála til að takast á við viðfangsefni eins og verðbólgu og önnur slík hlýtur neyðarúrræði á borð við verðtryggingu sem hvergi hefur þrifist í okkar heimshluta að víkja.

Herra forseti. Hér er lagt til að staða aðila í samningum af því tagi sem hér hafa verið gerðar að umtalsefni verði jöfnuð eilítið. Vitaskuld mætti hugsa sér að ganga mun lengra í þessu. Hér er leitast við að leggja fram tillögu sem vonir standa til að gæti notið víðtækara stuðnings heldur en afnám verðtryggingar að fullu myndi njóta hér í þingsölum.

Ég leyfi mér að lokum að leggja til að máli þessu verði vísað til hv. efnahags- og viðskiptanefndar.