náttúrustofur.

Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um náttúrustofur. Tillagan hljóðar svo:

„Alþingi ályktar að fela umhverfis- og auðlindaráðherra að koma á fót starfshópi til að meta reynsluna af starfi náttúrustofa og kanna hvort hagkvæmt sé að náttúrustofur taki formlega að sér fleiri svæðisbundin verkefni en þær hafa nú með höndum. Starfshópnum verði falið að móta leiðir til að styrkja samstarf náttúrustofa og stofnana ríkisins í þeim tilgangi að nýta fjármagn til þekkingaröflunar og vöktunar á náttúru landsins sem best og til að auka skilvirkni í samstarfi um náttúruvernd.“

Sú sem hér stendur er fyrsti flutningsmaður tillögunnar en meðflutningsmenn eru hv. þm. Ari Trausti Guðmundsson, Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir, Lilja Rafney Magnúsdóttir, Albertína Friðbjörg Elíasdóttir, Halla Signý Kristjánsdóttir, Silja Dögg Gunnarsdóttir, Willum Þór Þórsson, Þórunn Egilsdóttir, Njáll Trausti Friðbertsson, Vilhjálmur Árnason, Karl Gauti Hjaltason og Bergþór Ólason.

Tillaga þessi var áður flutt á 145. og 146. löggjafarþingi en hlaut ekki afgreiðslu.

Á 145. þingi bárust fimm umsagnir um málið. Allir umsagnaraðilar fögnuðu tillögunni og tóku undir markmið hennar ásamt því að koma með gagnlegar ábendingar, einkum varðandi vinnu starfshópsins sem tillagan gerir ráð fyrir að settur verði á fót.

Tilefni tillögunnar er m.a. að mikil deigla er í náttúru- og umhverfisvernd á Íslandi vegna vinnu að loftslagsmarkmiðum, vegna vaxandi ferðamennsku og breytinga á landnýtingu. Því er mikilvægt að fara yfir hvernig fjármagni á því sviði er varið og hvernig fagþekking og fjármagn getur nýst íslensku samfélagi sem best.

Náttúrustofur gegna mikilvægu hlutverki samkvæmt lögum hvað varðar náttúrurannsóknir og framkvæmd náttúruverndar í samstarfi við stofnanir umhverfis- og auðlindaráðuneytisins.

Nú eru rúm 40 ár síðan fyrstu hugmyndir um náttúrustofur landshlutanna komu fram og meira en 20 ár síðan fyrsta stofan hóf starfsemi. Hugmyndir um stofnun náttúrustofa má rekja aftur til 8. áratugarins, til nefndar sem vann tillögur um tengsl náttúrugripasafna Náttúrufræðistofnunar Íslands og náttúrufarsrannsókna. Hugmyndirnar þróuðust síðan í meira en 20 ár þar til þær urðu að lögum, nr. 60/1992, um Náttúrufræðistofnun Íslands og náttúrustofur.

Í framhaldinu var Náttúrustofa Austurlands stofnuð árið 1995, þá fyrst náttúrustofa, en síðan voru stofurnar stofnaðar ein af annarri og eru nú átta talsins.

Fyrstu árin voru stofurnar reknar með beinni aðild ríkisins sem skipaði einn stjórnarmanna. Með lagabreytingu árið 2002 dró ríkið sig út úr beinni aðild að stofunum en gerðir voru samningar um fjárframlög ríkisins til stofanna við sveitarfélögin sem eiga þær og reka. Þessa dagana er einmitt unnið að endurnýjun samninga milli ríkis og sveitarfélaga.

Frá árinu 2002 hefur smátt og smátt dregið úr tengslum náttúrustofa við umhverfis- og auðlindaráðuneytið þrátt fyrir að lesa megi úr umræðunni frá tíma lagabreytinganna að ætlunin hafi ekki verið að draga úr samvinnu við stofnanir ríkisins heldur að skýra rekstrarlega ábyrgð.

Nú eru, eins og áður sagði, starfandi átta náttúrustofur en jafnframt hafa í sumum landshlutum byggst upp þekkingarsetur sem starfa á sviði náttúrufræða með stuðningi ríkis og sveitarfélaganna.

Það er því lagt til að í vinnu starfshópsins verði horft til þess hvernig samstarf náttúrustofa og -setra í sama landshluta geti styrkt starf beggja. Einnig er rétt að horfa til ábendinga sem komu frá Stofnun rannsóknasetra Háskóla Íslands í umsögn um tillöguna á 145. þingi. Með leyfi forseta, segir þar:

„Miklir möguleikar búa þó í enn frekari starfsemi náttúrustofanna, rannsóknasetranna sem og annarra þekkingarstarfsemi á landsbyggðinni. Og ekki síður í auknu samstarfi þeirra.“

Þá bendir stofnunin á að ekki sé síður mikilvægt að fram fari heildarúttekt á rannsóknarstarfi á landsbyggðinni, og segir:

„Til enn frekar eflingar samstarfsins þarf að styrkja þá aðila sem að þekkingarstarfsemi á landsbyggðinni standa og tengist það þá um leið byggðastefnu og vilja stjórnvalda til að byggja upp þekkingarstarfsemi af ólíkum toga utan þéttbýlissvæða. Í þessum efnum má benda á vinnuna sem fór af stað í kringum 2009 varðandi úttekt á þekkingarsetrum á landsbyggðinni. Sú vinna skilaði sér í áfangaskýrslu 2010, en aldrei varð neitt framhald af þeirri vinnu …“

Það hefur sýnt sig að auk lagalegs hlutverks gegna náttúrustofurnar mikilvægu samfélagslegu hlutverki þar sem starfsemi þeirra styrkir innviði, hækkar menntunarstig og eykur þekkingu í þeim samfélögum þar sem þær starfa. Ávinningur samfélaganna er því margvíslegur. Hjá stofunum starfar fólk sem ólíklegt er að byggi á landsbyggðinni ef þessi starfsemi væri ekki til staðar. Þá eru háskólanemar oft ráðnir í sumarstörf en það er einmitt það sem oft skortir, að sumarstörf tengd háskólanámi séu til staðar á landsbyggðinni.

Náttúrustofur eru reknar með stuðningi ríkisins og leggja aðildarsveitarfélög að lágmarki fram 30% á móti framlagi ríkisins. Náttúrustofurnar eru svo sjálfar ötular við öflun sértekna á sínu fræðasviði með útseldum verkefnum og styrkjum. Þannig draga þær fjármagn til landsbyggðarinnar og auka fjárhagsleg umsvif í sveitarfélögunum þar sem þær starfa með viðskiptum við þjónustuaðila. Þar með aukast útsvarstekjur beint og óbeint.

Þekking á náttúrufræði gagnast líka beint við ýmis verkefni í samfélaginu, svo sem skipulag sveitarfélaga og uppbyggingu ferðaþjónustu og ýmsa aðra atvinnustarfsemi. Þær stuðla þar með að sjálfbærri nýtingu náttúruauðlinda. Jafnframt nýtist þessi þekking við fræðslu til almennings og í skólastarfi. Þá gagnast þekking á náttúrufari einnig óbeint í samfélaginu. Starfsemi náttúrustofa krefst vel menntaðs starfsfólks sem er mikilvægt þar sem stefnt er að fjölbreyttu og öflugu samfélagi. Störf á vegum stofanna geta dregið að fólk sem síðan ílengist, þótt það snúi sér að öðrum verkefnum á svæðinu. Þannig vinnur starfsemin gegn spekileka af landsbyggðinni og styrkir árangursríka byggðastefnu.

Fjölbreytt og öflugt samfélag byggir á þeim störfum sem sinnt er í samfélaginu en ekki síður á því að íbúar með mismunandi bakgrunn og þekkingu séu til staðar til að sinna verkefnum sem flokkast undir tómstundir. Ávinningur þess að í boði séu störf fyrir náttúrufræðinga er því margvíslegur þótt erfitt geti reynst að meta þann ávinning sem fylgir því að náttúrufræðingar starfi í foreldrafélaginu eða mæti á íbúafundi.

Þegar náttúrustofum eru falin verkefni er það kjörin leið til að flytja opinber störf á landsbyggðina. Þótt mikilvægt sé að stofnanir sem starfa á landsvísu hafi yfirsýn yfir vöktun og rannsóknir getur það verið hagkvæmara fyrir samfélagið í heild að verkefnin séu unnin af svæðisbundnum stofnunum. Ferðakostnaður verður minni, hægt er að bregðast við óvæntum aðstæðum í náttúrunni og mögulegt er að samþætta fjölbreytt verkefni á svæðinu. Þannig felst mikill styrkleiki í landfræðilegri dreifingu stofnana sem sinna verkefnum á sviði umhverfisráðuneytisins.

Að fela náttúrustofum aukin verkefni við vöktun og rannsóknir á íslenskri náttúru, svo sem á gróðurfari, fuglalífi og á náttúruverndarsvæðum, er því vænleg leið til að tryggja fjölbreyttari störf sem dreift er um landið og hámarka nýtingu þekkingar og fjármagns.

Einnig er brýnt að yfirfara hlutverk náttúrustofa við náttúruvernd, sem alltaf hefur verið óskýrt. Samhliða aukinni landvörslu og endurskoðun á skipulagi stofnana sem sinna náttúruverndarsvæðum verður að skoða alla bitana í púslinu og hvort eða hvernig náttúrustofur koma að vinnu við náttúruvernd.

Ef vilji er til þess að fela náttúrustofunum fleiri verkefni á vegum ríkisins eru nokkrar leiðir mögulegar, svo sem að fela stofunum verkefni með lögum, að fela þeim verkefni með sérstökum samningum við ráðuneytið, annaðhvort ný verkefni eða verkefni sem nú þegar eru lögbundin. Þá er mögulegt að fela stofunum verkefni með sérstökum ráðuneytisbréfum eða með sérstökum samningum milli stofanna og þeirra stofnana sem bera ábyrgð á verkefnum á landsvísu.

Eins og áður sagði var lögum um stofurnar breytt árið 2002. Þá dró ríkið sig út úr beinni aðild en gerðir voru samningar við sveitarfélögin sem eiga þær og reka. Þrátt fyrir að ætlunin hafi verið að halda áfram sterku sambandi við umhverfis- og auðlindaráðuneytið hefur smátt og smátt dregið úr tengslunum. Vilji löggjafans á árinu 2002 á 127. löggjafarþingi, þegar lagabreytingin var samþykkt, kemur samt sem áður fram í nefndaráliti meiri hluta umhverfisnefndar Alþingis. Þar segir, með leyfi forseta:

„Meiri hlutinn leggur áherslu á að í þeim samningum sem ráðherra mun gera við náttúrustofur, á grundvelli 2. gr. frumvarpsins, verði kveðið á um að umhverfisráðuneytið fundi reglubundið með Náttúrufræðistofnun Íslands og Náttúruvernd ríkisins þar sem farið skuli yfir þau verkefni sem stofnanirnar hafa falið náttúrustofum …“

Á náttúrustofuþingi 2005 staðfesti þáverandi hæstv. umhverfisráðherra, Sigríður Anna Þórðardóttir, þennan skilning. Þrátt fyrir þetta hafa fyrirætlanir um reglulegt samráð ekki gengið eftir. Auk þess að dregið hafi úr samstarfinu var á árunum 2008–2012 verulegur samdráttur í fjárframlögum ríkisins til stofanna. Síðan 2012 hafa fjárveitingar haldist í horfinu en heildarframlög ríkisins eru þó mun lægri að verðgildi en fyrir hrun.

Á næstu árum eru í fjármálaáætlun áætlaðir meiri fjármunir í rannsóknir og vöktun á náttúru Íslands en verið hefur síðustu ár og mikilvægt að nýta þá fjármuni sem best í samstarfi þeirra stofnana sem best geta sinnt hverju verkefni fyrir sig. Í samstarfi stofnana felast mikil tækifæri.

Það er því álit þeirrar sem hér stendur að nú sé gott tækifæri fyrir umhverfis- og auðlindaráðherra og sveitarfélögin að staldra við og meta reynsluna af starfi náttúrustofanna síðustu 20 árin. Liður í slíkri vinnu gæti verið að fara yfir hvort hagkvæmt geti reynst að náttúrustofur tækju formlega að sér fleiri svæðisbundin verkefni en þær hafa nú á höndum og að halda áfram að styrkja samstarf náttúrustofanna og stofnana ríkisins, sem eru einkum Náttúrufræðistofnun Íslands og Umhverfisstofnun. Samhliða gætu sveitarfélögin metið hvort skynsamlegt væri að fleiri sveitarfélög ættu aðild að þeim náttúrustofum sem nú starfa og hvort hækkun framlags sveitarfélaga til starfsins gæti haft margfeldisáhrif í samfélögunum.

Hæstv. forseti. Eins og áður sagði er mikil deigla í náttúru- og umhverfisvernd á Íslandi og því mikilvægt að fara yfir þessi mál núna, m.a. vegna skuldbindinga í loftslagsmálum og breyttrar landnýtingar.

Ég hef nú lokið við að rekja helstu staðreyndir varðandi tillöguna og legg til að hún gangi til umhverfis- og samgöngunefndar til frekari umfjöllunar og afgreiðslu.