vistvæn opinber innkaup á matvöru.
Hæstv. forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um vistvæn opinber innkaup á matvöru. Auk þeirrar sem stendur hér eru meðflutningsmenn mínir hv. þingmenn Silja Dögg Gunnarsdóttir, Halla Signý Kristjánsdóttir og Líneik Anna Sævarsdóttir. Ég ætla að fá að grípa niður í greinargerð:
„Þingsályktunartillaga þessi var áður flutt á 148. þingi en náði ekki fram að ganga. Hún er nú flutt í óbreyttri mynd.
Miklu varðar að lágmarka losun gróðurhúsalofttegunda, notkun skaðlegra hormóna og eiturefna, ofnotkun sýklalyfja sem leiðir af sér fjölónæmar bakteríur og önnur skaðleg áhrif á umhverfið og velferð dýra við framleiðslu og flutning matvöru. Ríki og sveitarfélög geta haft veruleg áhrif þar á með því að hafa umhverfisvernd og dýravelferð að leiðarljósi við innkaup á matvöru. Til dæmis má ætla að hátt í 150.000 manns — nemendur, starfsfólk hjá hinu opinbera, vistmenn á dvalar- og öldrunarheimilum og fleiri — eigi reglulega kost á að borða í mötuneytum á vegum hins opinbera. Ef miðað er við að tveir þriðju þeirra neyti þess kosts er um 100.000 manns að ræða.
Íslensk lög um opinber innkaup, nr. 120/2016, byggjast á evrópskri tilskipun 2014/24/ESB um opinber innkaup. Í tilskipuninni er viðurkennt að nýta megi opinber innkaup til að vinna að umhverfisvernd og velferð dýra. Lög um opinber innkaup beinast þó einkum að því að tryggja að innkaup séu hagkvæm og gera opinberum aðilum almennt aðeins heimilt, en ekki skylt, að taka tillit til umhverfisverndar við innkaup. Með tillögu þessari er lagt til grundvallar að ávallt verði tekið tillit til umhverfisverndar og dýravelferðar við opinber innkaup á matvöru. Ríki og sveitarfélög leggi þannig þungt lóð á vogarskálar vistvænnar matvælaframleiðsu.“
Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur hefur nú þegar sett sér metnaðarfull markmið í loftslagsmálum sem ná lengra en Parísarsamkomulagið gerir ráð fyrir. Markmiðið um kolefnishlutlaust Ísland árið 2040 kallar á breiðan stuðning við sveitarfélög, stofnanir, fyrirtæki og atvinnugreinar í viðleitni þeirra til að setja sér markmið í loftslagsmálum. Allar stærri opinberar áætlanir þarf nú að meta út frá loftslagsmarkmiðum. Hjá því verður ekki komist ef við ætlum að ná árangri í loftslagsmálum og standast alþjóðlegar skuldbindingar.
Hæstv. forseti. Í tillögum Alþingis um hvernig efla megi græna hagkerfið er lögð áhersla á að ríkið verði jákvæð fyrirmynd. Þar er fjallað um hvernig samþætta megi sjónarmið um umhverfisvernd við góða innkaupahætti. Í stefnunni um vistvæn innkaup og grænan ríkisrekstur, sem stjórnvöld undirrituðu 9. apríl 2013, er tekið mið af báðum þessum þáttum. Hún hefur náð að festa sig í sessi í allri opinberri umræðu og þykir nánast sjálfsögð í dag. Sú stefna nær þó ekki yfir opinber innkaup á matvöru eins og hér hefur verið fjallað um. Þannig hefur reynslan sýnt að opinber innkaup eru öflugt tæki til að efla samfélagslega ábyrgð og ná þannig fram jákvæðum markmiðum. Þau eru órjúfanlegur hluti af hagkerfinu og mikilvægt stjórntæki í opinberum rekstri.
Markmið laga um opinber innkaup er að tryggja jafnræði fyrirtækja og stuðla að hagkvæmni í opinberum rekstri með virkri samkeppni og efla nýsköpun og þróun við innkaup hins opinbera á vörum, verkum og þjónustu, samanber 1. gr. laganna. Því kann að vera flókið í framkvæmd að finna raunhæfa leið sem tekur bæði tillit til umhverfisverndar og dýravelferðar við opinber innkaup á matvöru. Ekki er hægt að skylda stofnanir og sveitarfélög til að velja íslenska matvöru þótt vissulega megi færa rök fyrir því að velja ætti íslenska matvöru fremur og efla íslenska matvælaframleiðslu vegna gæða hennar og hreinleika.
Niðurstaða skýrslu um kolefnisspor garðyrkjunnar, sem unnin var fyrir samband garðyrkjubænda, sýnir, svo dæmi sé nefnt, að íslensk garðyrkja hefur mest forskot þegar afurð er flutt inn með flugi. Það að flytja salat til landsins kostar rúmlega þrefalt meira kolefni en allt ferlið á Íslandi og er hlutfall íslenska kolefnissporsins um 26% af því innflutta. Allt skiptir þetta máli í stóra samhenginu þegar talið berst að umhverfismálum. Til gamans langar mig til að benda á að Danir, sem eru framarlega í þessum málum, eru svo hrifnir af íslenska grænmetinu að þeir vilja það helst af því að ræktunaraðferðirnar hér á landi og hreinleiki vatnsins er langt umfram það sem þekkist annars staðar. Við búum hér yfir gríðarlegum gæðum.
Undanfarin ár hefur orðið mikil vakning í Danmörku um hreinleika matvæla. Danir segja íslenska vatnið einstaklega hreint og þar sem mikið vatn sé í grænmeti skiptir hreinleiki þess gríðarlegu máli þegar kemur að bragðgæðum og það var meira að segja valið í forsetaveislu. Á þessum tímum verður varla komist hjá því að opinber innkaup taki í meira mæli mið af þeim áskorunum sem við stöndum frammi fyrir í málum er varða umhverfisvernd. Mig langar í því sambandi að draga fram nokkur atriði úr neytendastefnu íslenskra sauðfjárbænda sem mér finnst vert að nefna í þessu sambandi. Þar er lögð áhersla á að íslenskir neytendur fái sem mestar upplýsingar um þær afurðir sem bændur framleiða í sátt við náttúru og samfélag.
Bæta á upplýsingagjöf til neytenda þannig að umhverfisfótspor matvöru komi skýrt fram með tilliti til kolefnislosunar, áburðarnotkunar, erfðabreytts fóðurs, sýklalyfjanotkunar, hormónanotkunar o.s.frv. Taka á sérstaklega fram ef ekki er með öllu ljóst að afurðir séu af dýrum sem alin eru við sambærilegar dýravelferðarreglur og gilda hérlendis. Þar er fjallað sérstaklega um fordæmi hins opinbera að neytendavernd með siðlegri innkaupastefnu en þar segir orðrétt, með leyfi forseta:
„Gerð verði skýlaus krafa um að fyrir liggi upplýsingar um uppruna, dýravelferð, umhverfisfótspor, hormóna-, lyfja- og eiturefnainnihald við öll opinber innkaup með tilliti til þeirra þátta sem greinir í lið 1–4. Það sé forsenda innkaupa bæði ríkis og sveitarfélaga að matvörur standist ströngustu gæðakröfur í þessu tilliti.
Hollusta, hreinleiki og umhverfisfótspor með tilliti til sýklalyfjanotkunar, dýravelferðar, hormóna-, lyfja- og eiturefnanotkunar verði metin að minnsta kosti jafn þýðingarmikil við opinber útboð og innkaup á matvælum og verð eða hæfi bjóðenda. Þetta gildi um ríki, sveitarfélög og allar opinberar stofnanir og félög.“
Við þetta má svo bæta að í neytendastefnu sauðfjárbænda til 2027 er gert ráð fyrir að búið verði að kolefnisjafna íslenska sauðfjárrækt fyrir þann tíma og að allar íslenskar sauðfjárafurðir verði vottaðar með lágmarksumhverfisspori fyrir 2027.
Íslenskt sauðfé er nú þegar alið án hormóna og vaxtarhvetjandi lyfja og erfðabreytt fóður hefur verið bannað. Notkun á sýklalyfjum er með því minnsta sem þekkist í heiminum. Við erum svo heppin að búa við hagstæð veður- og loftslagsskilyrði svo að ekki er sérstök þörf á eitur- og hjálparefnum í íslenskri sauðfjárrækt og áburðarnotkun er lítil í alþjóðlegum samanburði. Allt eru þetta mikilvæg atriði er lúta að umhverfisvernd, dýravelferð og neytendavernd. Er ekki sjálfsögð krafa að neytendur fái skýrar upplýsingar um þessi atriði svo að þeir geti haft upplýst val við kaup á vöru?
Hæstv. forseti. Hv. varaþingmaður Þórarinn Ingi Pétursson sendi fyrirspurn á 148. þingi til allra ráðuneyta um hlutfall íslenskra matvæla við innkaup ráðuneyta. Mig langar til að grípa hér niður í svarið, með leyfi forseta:
„Ekki eru fyrirliggjandi í forsætisráðuneytinu upplýsingar um upprunaland matvæla sem keypt voru inn á því tímabili sem spurt er um.
Fyrirspurnin gefur tilefni til að vekja athygli á því að á vegum atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins er nú rekið verkefnið Matarauður Íslands. Hlutverk þess er annars vegar að draga fram sérstöðu íslensks hráefnis og matarmenningar til að auka hlutdeild hennar í heildarímynd Íslands og auka með því þekkingu á íslenskum matvörum og afurðum og ásókn í þær og hins vegar að styrkja matartengd verkefni sem efla heildarhagsmuni byggða og verðmætasköpun í sátt við sjálfbæra þróun.
Opinber innkaup ríkisins eru umtalsverður hluti af hagkerfinu og því skiptir máli hvernig þeim er hagað. Með hlutdeild sinni á matvælamarkaði getur ríkið haft áhrif á þróun á markaði og verið drifkraftur nýsköpunar og lagt mikið af mörkum til sjálfbærrar þróunar. Metnaður hins opinbera á að felast í því að gefa börnum, öldruðum og öðrum þeim er hið opinbera matreiðir fyrir, lystuga og heilnæma máltíð.
Ný lög um opinber innkaup tóku gildi haustið 2016 en þau taka mið af tilskipun Evrópuþingsins og ráðsins um innkaup opinberra aðila á vörum, verkum og þjónustu.“
Hér hafa verið stigin jákvæð skref og það er gott að ríkið gangi á undan. Áform ríkisstjórnarinnar, um að efla þetta og stíga þarna inn, eru mjög góð. Það er kominn af stað vinnuhópur í þessu. Það var fyrir tilstuðlan hæstv. sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra sem því var komið af stað og er það vel. Þetta mál mun einungis styðja það og koma inn í það. Ég vil einnig fá að geta þess að í skýrslu til Alþingis frá Ríkisendurskoðun kemur fram að við erum líklega komin skemmst á veg varðandi vistvæn innkaup þegar kemur að matvælum. Mestum árangri höfum við náð í innkaupum á pappír og hreinlætisvörum. Það er mjög einfalt. Þar hafa menn náð gríðarlega góðum árangri og það er vel. Þar fara menn bara eftir svansmerktum vörum. Það eru skýrar leiðbeiningar með ákveðnum merkingum á vörum. Mikið hefur áunnist en það er verk að vinna þegar kemur að matvælum. Það er miklu snúnara og flóknara viðfangsefni.
Yfirleitt er verkefnum útvistað til verktaka við innkaup. Kannski þarf að skýra reglurnar þegar kemur að þeim lið þegar útboðin fara fram og menn gangast inn í þau. Þetta þyrfti að laga. Það er verk að vinna og ég vona að við berum gæfu til að stíga þau skref áfram. Í raun ber okkur skylda til að fara eftir þeirri stefnu sem hefur verið í gildi frá 1998 en sú stefna, um vistvæn innkaup og grænan ríkisrekstur, var endurskoðuð árið 2013. Við erum á réttri braut en þurfum að bretta upp ermar og ná betri árangri. Með þessum hætti getum við líka styrkt innlenda matvælaframleiðslu. Ég er hvergi feimin við það því að hún stenst fyllilega samanburð við framleiðslu annars staðar. Við erum hér með mikil gæði og við þurfum að þekkja hvernig allir ferlar eru allt frá því að varan verður til og þar til hún kemur á borð neytandans. Þar stöndum við sterk.
Íslenskur landbúnaður og íslensk landbúnaðarframleiðsla stendur mjög framarlega og það hefur verið mikið kappsmál hjá mínum flokki, Framsóknarflokknum, okkur Framsóknarmönnum, að fylgja þessum málum eftir. Ég hef trú á því að við stöndum með pálmann í höndunum ef við byggjum á þessum grunni. Ríkisstjórnin hefur stigið góð skref með því að setja á stofn hóp til að móta matvælastefnu fyrir Ísland og ætla ég að vitna hér í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar.
Þar kemur fram að Ísland eigi að vera leiðandi í framleiðslu á heilnæmum landbúnaðarafurðum og tryggja eigi áframhaldandi samkeppnishæfni sjávarútvegs á alþjóðamörkuðum. Einnig kemur fram að nýta beri tækifæri sem byggjast á áhuga á matarmenningu með sjálfbærni og gæði að leiðarljósi, þróa lífhagkerfið enn frekar og stuðla að nýsköpun og vöruþróun til að auka virði afurða og byggðafestu. Það er gríðarlega mikið og stórt mál í öllum byggðamálum, að við séum með öflugt atvinnulíf um allt land og við séum að nýta auðlindina okkar, landið, til að framleiða heilnæm matvæli.
Það er búið að skipa þennan ráðherrahóp, verkefnisstjórn, til að móta matvælastefnu fyrir Ísland, eins og ég kom að áðan. Meðal þeirra þátta sem hafðir hafa verið að leiðarljósi við mótun stefnunnar er sjálfbær framleiðsla, bætt aðgengi að hollum matvælum, nýsköpun og upprunamerkingar og aðgengi að upplýsingum. Þá er lögð áhersla á að draga úr matarsóun og auka samkeppnishæfni á alþjóðlegum mörkuðum. Með þessu er komið inn á þætti sem snerta fæðuöryggi en hafa verður í huga að segja má að viðfangsefni sem lúta að fæðuöryggi sé á málefnasviði fleiri ráðherra.
Gert er ráð fyrir að þessi stefna líti dagsins ljós nú í lok árs og þetta þykir mér mjög jákvætt af því að hér er ríkið að stíga á undan og það á að vera fyrirmynd í siðlegum innkaupum og regluverki í kringum það. Þetta mál, sem ég legg hér fram í annað sinn, gengur út frá því að við horfum alltaf á öll innkaup frá vistvænu sjónarhorni. Það leiðir svo að því, finnst mér, að við hljótum að velja það sem við getum framleitt hér næst okkur, byggt upp umhverfið og eflt okkur hér á þessu góða landi og í kringum okkur. Það er ekkert sjálfgefið að við eigum að flytja matvæli yfir hálfan hnöttinn allt árið. Eigum við ekki að reyna að vera frekar árstíðabundin í neyslu matvæla? Ég held að það hljóti að vera eðlilegt. Ég vona bara að þetta mál nái hér fram að ganga.
