fjármálaáætlun 2020--2024.

Herra forseti. Ég ætla að byrja hér að fjalla um tillögu til þingsályktunar um breytingu á þingsályktun nr. 10/148, um fjármálastefnu fyrir árin 2018–2022. Lögum um opinber fjármál, nr. 123/2015, sem tóku gildi 1. janúar 2016 er ætlað að bæta lagaumhverfi opinberra fjármála þar sem dreginn er lærdómur af reynslu undanfarinna áratuga og reynslu annarra ríkja. Lagt er upp úr mikilvægi þess að hlutlægt mat sjálfstæðra sérfræðinga, fjármálaráðs, liggi fyrir á framkvæmd fjármálastefnunnar og kveðið er á um það í 13 gr. laganna. Lögin mynda heildstæða umgjörð um opinber fjármál. Alþingi og Stjórnarráðið hafa leitast við að tileinka sér þau nýju vinnubrögð sem birtast í lögunum. Því má segja að ákveðinn reynslutími hafi ríkt í framkvæmd laganna fram að þessu. Á þeim skamma tíma sem lögin hafa verið sú reglufesta sem fylgja ber þegar kemur að opinberum fjármálum má segja að nú fyrst reyni á lögin er lýtur að endurskoðun stefnumótunar þegar lengsta hagvaxtarskeiði í sögu þjóðarinnar er lokið og við tekur niðursveifla sem óvíst er hversu djúp eða langvinn verður.

Það verður að teljast óheppilegt að við þessar aðstæður skuli fyrstu viðbrögð ríkisstjórnarinnar vera þau að grípa til þess að endurskoða nýsamþykkta fjármálastefnu. Óneitanlega veldur þetta áhyggjum af því að í framtíðinni verði það regla fremur en undantekning að við aðstæður sem þessar verði viðbrögðin á þann veg að endurskoða stefnuna. Á þetta bendir Alþýðusamband Íslands í umsögn sinni en það telur að of fljótt hafi verið gripið til þess að endurskoða stefnuna, það geti skapað óheppilegt fordæmi um viðbrögð í framtíðinni.

Samkvæmt 10. gr laga um opinber fjármál þurfa ríkar ástæður að vera fyrir hendi svo að heimilt sé að endurskoða gildandi fjármálastefnu. Lögin nefna í því sambandi að aðstæður séu óviðráðanlegar, um sé að ræða efnahagsáfall og þjóðarvá sem fullgilt tilefni til endurskoðunar. Rétt er að benda á í þessu sambandi að í greinargerð með frumvarpi því sem varð að lögum um opinber fjármál segir m.a. um 10. gr. að fjármálastefna verði „á hinn bóginn ekki endurskoðuð af þeirri ástæðu að markmið hennar náist ekki vegna almennra veikleika í fjármálastjórn hins opinbera við framkvæmd gildandi stefnu“. Sá sem hér stendur telur nauðsynlegt að það sé vel skilgreint hvað teljist áföll af þessu tagi. Til greina kemur að skilgreina slíkar aðstæður með tilgreindum stærðum settum fram sem hlutfall af landsframleiðslu og öðrum mikilvægum þjóðhagsstærðum til að þau teljist raska gildandi fjármálastefnu. Þessi viðmið hafa ekki verið skilgreind og hljóta því alltaf að verða matskennd. Með því dregur úr getu Alþingis til að sinna lögbundnu eftirlitshlutverki sínu við framkvæmd fjármálastefnu og fjármálaáætlunar.

Nauðsynlegt er að stjórnvöld geri grein fyrir því hvaða hlutföll og stærðir það eru sem gætu haft áhrif til að fjármálastefnu yrði breytt. Greiningar þurfa að liggja fyrir um hversu stórt heildaráfallið þarf að vera til að það kalli á endurskoðun fjármálastefnu. Ég tel að þetta sé of matskennt eins og það birtist okkur í dag. Þannig sagði fjármála- og efnahagsráðherra við fyrri umr. málsins að skynsamlegt væri að endurskoða stefnuna en það eitt og sér er ekki nægilegt og telst andstætt markmiðum laga um opinber fjármál. Í þeim kemur fram að tilgangurinn sé að setja almenn markmið um þróun opinberra fjármála sem breið sátt ríkir um. Því eru markmið fjármálastefnu einungis endurskoðuð ef aðstæður eru óviðráðanlegar, svo sem vegna þjóðarvár eða alvarlegs efnahagsáfalls eins og áður segir. Þannig er stuðlað að efnahagslegu jafnvægi til lengri tíma og skapaðar forsendur fyrir nýtingu mannafla, fjármagns og auðlinda. Þau orð fjármála- og efnahagsráðherra að endurskoða þurfi stefnuna vegna almennra skynsemissjónarmiða skjóta því skökku við. Fagleg greining ráðuneytisins verður að liggja fyrir á því hvenær þörf sé á endurskoðun stefnunnar og niðurstaðan eða leyfð frávik þurfa að vera innan þeirra marka sem Alþingi hefur ákveðið um hvar vikmörkin eiga að liggja. Við hvaða aðstæður er miðað, hversu stór þurfa áföllin að vera til þess að ráðast þurfi í endurskoðun? Nauðsynlegt er að fara yfir greiningar og sviðsmyndir sem hjálpi Alþingi að meta hvenær efnahagsáföll sem hlutfall af efnahagsstærðum eru orðin það stór, hvert fyrir sig og síðan samanlagt, að ástæða sé til að leggja fram nýja fjármálastefnu. Eðlilegt hefði verið að leggja fram sérstakan kafla í þingsályktunartillögunni þar sem farið er yfir þessa þætti. Síðan er það fjármálaráð sem veitir lögum samkvæmt Alþingi umsögn sína um það hvort tilefnið til endurskoðunar á gildandi stefnu hafi verið réttmætt, samanber 10. gr. laganna. Áhrifin á almenning, fjölskyldur og fyrirtæki eiga að birtast í sviðsmyndum. Það væri vandaðri og eðlilegri framsetning og myndi styrkja umræðuna um málið verulega.

Ríkisstjórnin hefur á sínum stutta líftíma sett sér fjármálastefnu og fjármálaáætlun sem ekki reyndust nægilega varfærnar og eru ekki í anda laganna um opinber fjármál enda sátu stjórnvöld föst í eigin heimatilbúnu spennitreyju ef svo má að orði komast, sem fjármálaráð hafði varað við, sem og sá sem hér stendur fyrir hönd Miðflokksins. Hafa ber í huga að fjármálastefnan er rétt rúmlega árs gömul og tók það ríkisstjórnina því ekki lengri tíma að gera sjálfa sig afturreka með eigin stefnu. Ljóst má vera að málið átti ekki að koma ríkisstjórninni á óvart þar sem umsagnaraðilar á borð við fjármálaráð, Viðskiptaráð, Samtök atvinnulífsins og Samtök iðnaðarins, að ónefndum Miðflokknum, vöruðu við því að góðærið gæti ekki haldið endalaust áfram og því ástæða til mun meiri varkárni í gerð fjármálastefnu en gert var af hálfu ríkisstjórnarinnar. Ríkisstjórnin kaus að horfa fram hjá því sem hún hafði verið vöruð við af þeim sem best til þekkja. Ljóst má vera að ríkisstjórnin bjó ekki nægilega vel í haginn heldur kaus að trúa því að lengsta hagvaxtarskeið Íslandssögunnar myndi aldrei taka enda. Viðskiptaráð Íslands kveður fast að orði í umsögn sinni um breytingar á núgildandi fjármálastefnu. Ráðið telur hana vera afleiðingu óhóflegrar bjartsýni við gerð síðustu stefnu. Undir þetta tekur Alþýðusamband Íslands og telur að það sé slæmt fyrir trúverðugleika fjármálastefnunnar til framtíðar hvernig stjórnvöld héldu á málum við gerð gildandi stefnu. Það er óheppilegt að í fyrsta skipti sem reynir á þetta fyrirkomulag sem búið er að koma á í opinberum fjármálum, sem á að gefa aukinn fyrirsjáanleika og festu, skuli strax þurfa að fara í að endurskoða stefnuna.

Ég tel ekki, herra forseti, og er ekki bjartsýnn, að ríkisstjórninni takist betur upp að þessu sinni við breytingu á gildandi fjármálastefnu, enda bendir margt til þess að enn sé ríkisstjórnin ekki meðvituð um stöðuna, a.m.k. ekki hvað varðar stöðu ferðaþjónustunnar. Þannig gerir spá Hagstofu Íslands ráð fyrir 11% samdrætti í ferðaþjónustu en forsvarsmenn ferðaþjónustunnar gera hins vegar ráð fyrir að samdrátturinn geti orðið allt að 20% milli ára, fram undan sé því mun skarpari niðursveifla í ferðaþjónustunni en áður var talið. Í maímánuði fækkaði komum erlendra ferðamanna til landsins um 24% miðað við sama mánuð í fyrra og er það mesti samdráttur frá því að talningar hófust.

Í áliti meiri hluta fjárlaganefndar um gildandi fjármálastefnu, frá því í mars 2018, er bent á að yfirgnæfandi fjöldi flugsæta sem er í boði til Íslands sé á hendi tveggja flugfélaga og það auki áhættu í ferðaþjónustunni. Allir vita síðan hvernig fór fyrir öðru þessara tveggja flugfélaga, flugfélaginu WOW, og er gjaldþrot félagsins í raun önnur af tveimur meginástæðum þess að hér er lögð fram endurskoðuð fjármálastefna. Segja má því að ríkisstjórnin hafi í raun verið meðvituð um áhættuna sem var til staðar en kosið að horfa fram hjá því og þar með brotið eitt af grunngildum stefnunnar, sem er varfærni. Meiri hlutinn hafði áhyggjur af aukinni áhættu í ferðaþjónustunni við gerð fjármálastefnu ríkisstjórnarinnar en gerði ekkert með þær áhyggjur. 3. minni hluti benti á það í áliti sínu um gildandi fjármálastefnu að í ljósi þess að hér var um stóran áhættuþátt að ræða átti meiri hluti fjárlaganefndar að leggja mat á hann í fráviksspá. Slíkt var ekki gert.

Í ljósi þeirrar stöðu sem er komin upp er mikilvægt að ráðherra leggi áherslu á frekari fráviksspár við framlagningu fjármálastefnu og fjármálaáætlunar sem og vegna annarra mikilvægra þjóðhagsmála. Auk þess þarf að rökstyðja á grundvelli þessa þær ákvarðanir sem stjórnvöld hafa tekið ákvörðun um að fylgja.

Í umsögn fjármálaráðs um tillögu þessa um breytingu á þingsályktun nr. 10/148, um fjármálastefnu fyrir árin 2018–2022, kveður á um að þær breytingar á hagþróun eða sú niðursveifla sem nú er hafin í efnahagslífinu og birtist í nýjustu spá Hagstofu Íslands sé ekki fullgilt tilefni til endurskoðunar á gildandi fjármálastefnu. Þetta er athyglisvert í ljósi þess að ríkisstjórnin hefur í sínum málflutningi og rökstuðningi fyrir endurskoðun fjármálastefnunnar einkum lagt áherslu á tvennt sem réttlæti nauðsyn endurskoðunar. Það er annars vegar samdráttur í ferðaþjónustu vegna gjaldþrots flugfélagsins WOW og hins vegar loðnubrestur. Fjármálaráð telur að það sem bætist ofan á og um leið knýi á um endurskoðunina sé veikleikum í fjármálastjórn um að kenna og merki um að samdrátturinn gæti orðið enn skarpari og lengri en nýjasta hagspáin gerir ráð fyrir. Ráðið telur grundvallarveikleika í fjármálastjórn ríkisstjórnarinnar, það sé sá vandi sem birtist í endurskoðun fjármálastefnu hennar en ekki veikum efnahagsforsendum. Hagvaxtarþróun er lakari en ríkisstjórnin gerði ráð fyrir og þess vegna þurfi að endurskoða stefnuna. Ríkisstjórnin hefur ekki gert ráð fyrir þessu í útgjalda- og tekjuáformum sínum. Fjármálaráð bendir á að verði það ekki gert gæti farið svo að endurskoða þurfi fjármálastefnuna aftur innan skamms tíma. Ljóst má vera að stjórnvöld hafa hunsað ábendingar fjármálaráðs um að gefnar forsendur í fjármálastefnu væru of jákvæðar. Auk þess er rétt að benda á það sem kemur fram í áliti fjármálaráðs að stjórnvöld hafa ekki alltaf gefið grunngildum tilhlýðilegt vægi í verklagi og umfjöllun.

Fjármálaráð hefur bent á að fjármálastefnan kallar á að pólitískar áherslur birtist þar með markvissum hætti þegar þær fela í sér þjóðhagsleg markmið og hafa áhrif á efnahagsframvinduna. Þetta á sérstaklega við nú þegar fjallað er um aðhaldsaðgerðir og væntanlegar fjárhæðir þeirra. Lítið er þó um stefnumörkun í sambandi við hverju verði breytt og hvaða stefnu stjórnvöld ætla að fylgja. Hér er því aftur lagt af stað með veikleika í stefnumótun þó að ætlunin hafi verið að styrkja stefnumótunina. Við endurskoðun á fjármálastefnunni á að fjalla með skýrum hætti um fyrirheit stjórnvalda, greiningu nýrrar stefnumörkunar og væntanlega ráðstöfun tekna og útgjalda. Fjármálastefnan á þannig að standa ein og óstudd og vera nægilega ítarleg. Ljóst er að fjármálastefnan stendur engan veginn undir þeim væntingum sem til hennar ber að gera um að hún sé nægilega skýr og ítarleg. Þó að stjórnvöld auki gagnsæi stefnumörkunar og varpi ljósi á vandamálin sem fram undan eru og reyni þannig að bæta verklag og ákvarðanatöku birtast hér engu að síður veikleikar sem nauðsynlegt hefði verið að taka á.

Alþýðusamband Íslands bendir í umsögn sinni á að viðbrögð ríkisstjórnarinnar við ábendingum fjármálaráðs hafi verið takmörkuð, teflt sé á tæpasta vað. Þó að í þessari tillögu sé gerð ákveðin aðlögun sé hagspáin sem stuðst er við fullbjartsýn, það sé skammsýni að gera ráð fyrir því að niðursveiflan verði skammvinn og hagkerfið komið á fullt á næsta ári.

Rétt er að vekja athygli á því að ríkisstjórnin ákvað einhliða og án alls samráðs að skerða framlög til Jöfnunarsjóð sveitarfélaga. Kom sú ákvörðun sveitarfélögunum í opna skjöldu enda höfðu þau gert ráð fyrir samstarfi ríkis og sveitarfélaga um þessi málefni í lögunum um opinber fjármál. Ríkisstjórnin hefur nú með breytingartillögu sinni dregið þessi áform til baka í kjölfar harðra mótmæla sveitarstjórnarmanna. 3. minni hluti vonar að framvegis verði samskipti ríkis og sveitarfélaga í formi samráðs, eins og áskilið er í lögum um opinber fjármál.

Stóra spurningin við endurskoðun fjármálastefnu ríkisstjórnarinnar er trúverðugleiki þeirrar hagspár sem byggt er á. Ríkisstjórnin lagði til grundvallar við gerð núgildandi fjármálastefnu þjóðhagsspá Hagstofunnar, eins og henni ber að gera. Hins vegar tel ég að ríkisstjórnin hafi ekki gætt nægilegrar varúðar við beitingu þeirrar spár, sérstaklega þegar litið er til þess hversu lengi hagvaxtarskeiðið hefur varað og er að mati sérfræðinga lengsta hagvaxatarskeið í efnahagssögu landsins.

Spá Hagstofunnar er töluvert bjartsýnni en t.d. spár greiningardeilda Íslandsbanka og Arion banka. Setja má spurningarmerki við það hversu lítil áhrif ferðamannafækkun hefur í spá Hagstofunnar. Einkaneysluspá Hagstofunnar er auk þess bjartsýn í ljósi aukins atvinnuleysis og samdráttar í útflutningsgreinum. Síðan gerir Hagstofan ráð fyrir 2,4% vexti einkaneyslu í ár sem verður að teljast nokkuð bratt miðað við allar vísbendingar. Haustið gæti orðið þungbært og veturinn gæti að sama skapi orðið nokkuð þungur. Ekki er að sjá mjúka snertilendingu í haust og vetur, þetta kemur m.a. fram í hagspá greiningardeildar Arion banka.

Skýr merki kólnunar á fasteignamarkaði eru að koma fram. Þann 1. apríl sl. seldust 84% íbúða undir ásettu verði og í byggingu eru um 4.000 íbúðir. Ekki verður séð að spá Hagstofunnar horfi nægilega til afleiddra áhrifa samdráttar í ferðaþjónustu, t.d. áhrifa á fjárfestingar. Mikilvægt er að fylgjast vel með fasteignamarkaðnum á komandi mánuðum. Viðbúið er að lækkun verði á verði fasteigna næstu 12–18 mánuðina. Áhrifin hvað aðra fjárfestingu varðar munu birtast á næsta ári og telur greiningardeild Arion banka að á næsta ári verði áframhaldandi samdráttur, að fjárfesting komi til með að hafa meiri áhrif inn í framtíðina. Bankinn spáir meiri stíganda í atvinnuleysi og verðbólgu.

Greiningardeild Íslandsbanka telur einnig að Hagstofan sé of bjartsýn í sinni hagspá. Nefnir bankinn sérstaklega hin afleiddu áhrif og telur að enn eigi eftir að harðna á dalnum. Ef allar vísbendingar og spár eru lesnar saman óttast greiningardeildin það sama og fjármálaráð, að enn sé verið að byggja á of bjartsýnum spám. Niðurstaðan er sú að allir stóru viðskiptabankarnir þrír mála dekkri mynd af stöðu mála en Hagstofan gerir og er lögð til grundvallar fjármálastefnunni.

Viðskiptaráð segir í umsögn sinni að fjármálastefna sem byggð er á bjartsýnustu spám gangi gegn grunngildum um varfærni í opinberum fjármálum. Meiri hluti fjárlaganefndar hefur brugðist við þessu að einhverju leyti með því að hækka óvissusvigrúmið úr 0,4% af landsframleiðslu í 0,8%. Skynsamlegt er að auka svigrúm fyrir óvissu í fjármálastefnunni þar sem óvissa hefur aukist frá því að þjóðhagsspá Hagstofunnar var gefin út. Ef efnahagsástandið versnar er gengið á óvissusvigrúmið enda verði ekki gengið á það af öðrum ástæðum en lakari framvindu efnahagsmála. Að sama skapi hefur verið felldur inn í stefnuna ásetningur um að ef efnahagsframvindan verði hagfelldari en nú er spáð verði afgangur af afkomu aukinn í samræmi við auknar tekjur af hagvexti. 3. minni hluta virðist ljóst að hér sé miðað við spár Hagstofunnar en jafnframt þurfi að skýra betur með hvaða hætti slíkur afgangur verði reiknaður út og hvernig eigi að meta að hvaða marki tekjuauki stafi af hagvexti og öðrum breytingum. 3. minni hluti telur að með framsetningunni hafi stjórnvöld meira sjálfdæmi eða fullkomið svigrúm til að meta á eigin forsendum hver afgangurinn er en þar sem Alþingi er gert ábyrgt fyrir stefnumótuninni hefði meiri hluti fjárlaganefndar átt að setja reglur um hvernig skuli farið með, að öðrum kosti er illmögulegt fyrir Alþingi að sinna eftirlitshlutverki sínu.

Með fyrirframákvörðuðu óvissusvigrúmi, sem meiri hluti fjárlaganefndar leggur til að verði hækkað eins og að ofan greinir gagnvart markmiðum í árlegum fjármálaáætlunum, felst ásetningur og skuldbinding stjórnvalda um að markmið í árlegum fjármálaáætlunum verði að skila betri afkomu en í stefnunni sem þessu nemur. Reynist forsendur hagspár lakari en gert er ráð fyrir í spá Hagstofunnar geta stjórnvöld nýtt þetta svigrúm til að laga afkomu hins opinbera í sama mæli. Þetta skilgreinda óvissusvigrúm er eingöngu ætlað í þessu skyni. Nánari reglur er ekki að finna í breytingartillögunni við þingsályktunina af hálfu ríkisstjórnarinnar. Því telur 3. minni hluti að meiri hluti fjárlaganefndar ætti að skýra þetta ákvæði betur og setja reglur um beitingu þess í nefndaráliti sínu þannig að ríkisstjórnin geti ekki túlkað breytingar á einstaka hagstærðum eða efnahagsforsendum eftir eigin höfði. Ekki verður séð að Alþingi geti sinnt eftirlitshlutverki sínu ef sá sem eftirlitið beinist að, sem í þessu tilfelli er ríkisstjórnin, getur ein og upp á sitt einsdæmi ákveðið eftirlitsreglurnar. 3. minni hluti hvetur meiri hluta nefndarinnar til að ganga frá þessu í samræmi við stefnumörkun Alþingis þannig að faglegar forsendur liggi fyrir. Ég vil árétta að svo er litið á að stefnumörkun sé lögð fram á Alþingi og á ábyrgð Alþingis og því gengur það ekki upp að stefna Alþingis sé framkvæmd án eftirlitsreglna og skilyrða sem Alþingi setur.

Útgjöld ríkisins hafa að undanförnu aukist ár frá ári samfara miklum uppgangi og vaxandi skatttekjum. Stjórnvöld treystu því einfaldlega að tekjur myndu vaxa samfellt á líftíma gildandi fjármálastefnu. Það var of mikil bjartsýni eins og nú kemur á daginn. Þetta kemur m.a. fram í umsögn Samtaka atvinnulífsins. Þrátt fyrir uppgang og auknar skatttekjur var ríkissjóður rekinn með lágmarksafgangi. Það getur varla talist skynsamleg fjármálastjórn. Nýta átti góðærið til að búa í haginn fyrir niðursveifluna. Nú lítur út fyrir að tekjur ríkissjóðs dragist umtalsvert saman og gætu lækkað um allt að 35–40 milljarða kr. á ári, þ.e. um 256 milljarða á tímabilinu án mótvægisaðgerða, ríkissjóður verði því rekinn með halla næstu árin. Það eru mikil vonbrigði að um leið og hagvaxtarforsendur bresta þurfi skyndilega að leggja fram nýja fjármálastefnu. Þó er jákvætt að stjórnvöld hafa nýtt uppsveifluna í að greiða niður skuldir, sem bæði styrkir stöðu ríkissjóðs og dregur úr vaxtakostnaði. Taka ber undir með Samtökum atvinnulífsins um að afkomuviðmið ríkissjóðs eigi að taka mið af hagsveiflunni. Gallinn við afkomuregluna er að hún tekur ekki mið af hagsveiflunni hverju sinni þannig að þegar mikil uppsveifla er í efnahagslífinu og skatttekjur vaxa er mjög einfalt að uppfylla afkomuviðmið, jafnvel samfara miklum útgjaldavexti eins og við höfum séð síðustu ár. Á móti kemur að það er þeim mun erfiðara að uppfylla regluna þegar hagvaxtarforsendur breytast og slaki myndast í efnahagslífinu, líkt og nú er að gerast. Ef afkomuviðmiðin hefðu tekið mið af hagsveiflunni hefði verið meira svigrúm hjá stjórnvöldum til að skila minni afkomu í dag út af breyttum efnahagsforsendum.

Ríkissjóður hefur hlutverki að gegna þegar dregur saman í efnahagslífinu. Að auka við opinbera fjárfestingu er jákvætt í samdrætti. Að sama skapi á ríkissjóður að halda að sér höndum þegar vel gengur í efnahagslífinu. Á toppi hagsveiflunnar var hins vegar ekkert lát á útgjöldum hins opinbera. Fyrir rétt rúmu ári, þegar við ræddum fjármálastefnu ríkisstjórnarinnar til fimm ára, gætti mikillar bjartsýni á ríkisstjórnarheimilinu. Lögð var áhersla á áframhaldandi uppsveiflu, áframhaldandi útgjaldastefnu og að ríkissjóður yrði áfram rekinn með afgangi. Rúmu ári síðar blasir raunveruleikinn síðan við ríkisstjórninni. Niðurstaðan er sú að tekjur dragast verulega saman og ríkissjóður verður rekinn með halla næstu fjögur árin. Það sem vekur mesta athygli við þessa endurskoðuðu fjármálastefnu er að strax á næsta ári á allt að vera komið í lag að mati ríkisstjórnarinnar sem byggir á forsendum þjóðhagsspár Hagstofunnar, að mati þessarar sömu ríkisstjórnar og hlustaði ekki á varnaðarorð sérfræðinga fyrir ári.

Á þenslutímum á að koma í veg fyrir að útgjöld aukist í takt við vaxandi skatttekjur vegna meiri efnahagsumsvifa. Þannig myndast meiri afgangur hjá hinu opinbera með því að taka hann til hliðar úr hagkerfinu og draga úr heildareftirspurn. Þannig er hægt að snúa dæminu við á samdráttartímum eins og nú. Skatttekjur dragast þá saman en hægt er að halda útgjöldum föstum og með þeim hætti skapast halli sem vinnur á móti samdrætti í eftirspurninni. Miðflokkurinn hefur lagt áherslu á nauðsyn þess að lækka álögur á fólk og fyrirtæki enda telst Ísland vera háskattaríki.

Við blasir að stjórnvöld þurfa að huga að því hvernig unnt sé að nýta betur það fjármagn sem úr er að spila. Breyttar efnahagshorfur kalla fram auknar áherslur á forgangsröðun, skilvirkni og hagræðingar í opinberum rekstri. Mikilvægt er að fyrirhugaðar breytingar verði ekki til þess að draga úr getu ríkissjóðs til að standa undir nauðsynlegum útgjöldum til velferðar- og innviðauppbyggingar. Stjórnvöld verða að standa við gefin loforð í tengslum við kjarasamninga. Ekki má hrófla við þeim eða hinum félagslega stöðugleika þegar farið verður í aðlögunaraðgerðir. Alþýðusamband Íslands bendir á að fari kaupmáttarþróun hjá ríkinu umfram 0,5% á ári næstu þrjú árin, sem er mun minna en að jafnaði, muni stofnanir þurfa að mæta því með aðhaldi. Þetta kemur verst niður á velferðarþjónustunni og heilbrigðisþjónustu þar sem launakostnaður er hár.

Þriðji minni hluti bendir á að fara verður vandlega yfir tekjuöflun ríkisins nú þegar aðhald er fram undan í ríkisfjármálum. Fagna ber því að ríkisstjórnin hafi ákveðið að fresta lækkun bankaskattsins. Stjórnvöld gegna mikilvægu hlutverki í að milda áhrif niðursveiflunnar. Þess vegna mega stjórnvöld ekki víkja frá áformum sínum um skattalækkanir. Þá eru áform um auknar opinberar framkvæmdir sem er jákvætt á þessum tímapunkti. Ríkisstjórnin hefur þanið út ríkisbáknið frá því að hún tók við völdum. Miðflokkurinn hefur gagnrýnt þessa stefnu og nú er tækifæri til þess að hverfa frá henni. Samtök atvinnulífsins benda á að nú sé gott svigrúm til að draga úr útgjöldum án þess að til niðurskurðar komi. Það þarf að horfa til nágrannaríkja í auknum mæli, straumlínulaga stjórnsýsluna og nýta önnur rekstrarform til að auka skilvirkni, eins og á sviði heilbrigðis- og menntamála. Jafnframt benda samtökin á mikilvægi þess að draga lærdóm af síðustu niðursveiflu en á árunum 2009–2011 voru skattar hækkaðir og opinberum framkvæmdum frestað. Nú, tíu árum síðar, eru skattar enn háir og uppsöfnuð fjárfestingarþörf hins opinbera hleypur á hundruðum milljarða.

Að lokum hvað varðar stefnuna, herra forseti, vil ég segja að ríkisstjórnin leggur af stað í þá vegferð að endurskoða fjármálastefnu sína sem einungis hefur verið við lýði í rétt rúmt ár. Tilgangurinn virðist hafa verið að viðhalda áframhaldandi útgjaldastefnu þrátt fyrir fyrirsjáanlegan samdrátt á tekjum ríkisins. Það kemur fram í umsögn fjármálaráðs að erfitt sé að sjá að sá samdráttur sem fyrir lá við endurskoðun stefnunnar svaraði ekki til þess alvarleika sem lagaákvæði um umfang efnahagsáfalla kveður á um. Ráðið ályktar að hér leggist á eitt skellur í efnahagsstarfseminni og veikleikar í fjármálastjórn ríkisstjórnarinnar. Fjármálaráð hefur staðfest að þegar ríkisstjórnin tók ákvörðun um að endurskoða fjármálastefnuna var ekki tilefni til þess. Hins vegar hefur síðan komið í ljós að líkur benda til að samdrátturinn verði enn meiri en þá lá fyrir og því geti skapast þær aðstæður að réttlætanlegt sé að endurskoða stefnuna.

Fram hefur komið í umfjöllun um fyrri fjármálastefnur að stjórnvöld hafa ekki gefið grunngildum nægilegt vægi við verklag sitt og umfjöllun um þau. Í því sambandi má benda á að í nýlegri heimsókn framkvæmdastjóra NATO til landsins kom skýrt fram sú skoðun hans, fyrir hönd bandalagsins, um mikilvægi þess að halda sig við grunngildi, sérstaklega þegar á bjátar. Hér veitir eitt stærsta og flóknasta bandalag heims mikilvæga leiðsögn í því hvernig slíkum skipulagsheildum er stýrt faglega og hvernig þau ná sínum árangri. Vonandi munu stjórnvöld því framvegis skipa grunngildum laganna um opinber fjármál þann sess sem þeim ber til þess að hægt sé að ná þeim árangri sem stefnt er að hverju sinni.

Herra forseti. Ég hef nú lokið umfjöllun minni um fjármálastefnuna og ætla þá næst að víkja að tillögu til þingsályktunar um fjármálaáætlun fyrir árin 2020–2024.

Fjármálaáætlun sú sem ríkisstjórnin lagði fram í marsmánuði reyndist ekki langlíf og segja má að forsendur hennar hafi brostið um það leyti sem hún var lögð fram. Spáin var ekki í takt við raunveruleikann. Áætlunin var lögð fram á tímum óvissuþátta í efnahagslífinu. Flugsamgöngur voru í mikilli óvissu og aðeins fáeinum dögum eftir að áætlunin var lögð fram varð annað af tveimur íslensku millilandaflugfélögunum, WOW, gjaldþrota en teikn voru á lofti um að svo myndi fara. Kjarasamningar voru lausir og minni hagvöxtur í alþjóðahagkerfinu sem hefur áhrif á eftirspurn eftir íslenskum útflutningsvörum. Undir þessum kringumstæðum hefði ríkisstjórnin átt að leggja fram varfærni í áætlun í ljósi vaxandi óvissu í efnahagsumhverfinu. Í henni hefðu átt að koma fram fleiri sviðsmyndir sem hefðu teiknað upp mismunandi aðstæður ásamt rökstuðningi fyrir þeirri leið sem ríkisstjórnin valdi að fara. Alþingi hefði þar með haft betri sýn á aðstæður og þar með átt auðveldara með að taka afstöðu til framlagðrar fjármálaáætlunar. Fjármálastjórn ríkisstjórnarinnar er vissulega umhugsunarefni í ljósi þessa. Hún hefur þurft að endurskoða fjármálastefnu sína og lagt fram fjármálaáætlun sem varð úrelt fáeinum dögum eftir að hún var lögð fram. Fjármálaráð hefur m.a. bent á veikleika í fjármálastjórn ríkisins, að verklag við stefnumótun í opinberum fjármálum hafi ekki verið nógu vandað. Fjármála- og efnahagsráðherra sagði, þegar hann lagði fram fjármálaáætlun í mars sl., að hann gerði sér grein fyrir því að forsendur áætlunarinnar gætu breyst. Þetta bendir til þess að ríkisstjórnin hafi verið meðvituð um veikleika í áætluninni en engu síður lagt hana fram.

Ég vil næst lýsa því sem ég kalla hér áföll í ferðaþjónustu og mikil áhrif á þjóðarbúskapinn. Í nýrri og uppfærðri þjóðhagsspá Hagstofu Íslands kemur fram að áður áætlaður hagvöxtur á árinu 2019 þurrkist út og þess í stað sé búist við 0,2% samdrætti, aðallega vegna 2,5% minnkunar á útflutningi. Hafa ber í huga að það hefur verið tilhneiging til að vanspá niðursveiflu. Þannig eru líkur til þess að samdrátturinn verði meiri. Nauðsynlegt er að fyrir liggi fráviksspár fyrir aðrar atvinnugreinar, t.d. verslun og þjónustu og áhrif á aðrar greinar í þeim efnum. Í tengslum við áætlunina vantar sviðsmyndir hvað þetta varðar. Á undraskömmum tíma hefur ferðaþjónustan farið úr því að vera smá í sniðum yfir í stærstu útflutningsgrein landsins. Sá viðsnúningur sem nú hefur orðið í efnahagslífinu sýnir svart á hvítu hvað áföll í ferðaþjónustu hafa mikil áhrif á þjóðarbúskapinn. Í slíku árferði er óskynsamlegt að draga úr útgjöldum til málefnasviðs ferðaþjónustu og veikja þannig stoðkerfi greinarinnar þegar nauðsynlegt er að styrkja það. Fjármálaáætlunin gerir ráð fyrir 18% niðurskurði á fjárveitingum til ferðaþjónustunnar á tímbilinu. Vega þar framlög til flugþróunarsjóðs þyngst. Sjóðurinn hefur það markmið að styðja við uppbyggingu nýrra flugleiða til Íslands þannig að koma megi á reglulegu millilandaflugi um alþjóðaflugvellina á Akureyri og Egilsstöðum. Með því er stuðlað að dreifingu ferðamanna um landið. Þetta er sérstaklega mikilvægt verkefni nú þegar dregur saman í ferðaþjónustunni og afkoma greinarinnar er slök á landsbyggðinni. Ég tel að hér sé um óskynsamlega ráðstöfun að ræða. Það vantar nánari útfærslu og upplýsingar frá meiri hluta nefndarinnar um þennan lið.

Forsvarsmenn ferðaþjónustunnar telja að fram undan sé mun skarpari niðursveifla í ferðaþjónustunni en áður var talið; hún verði allt að 20% og enn meiri á landsbyggðinni. Í maímánuði fækkaði komum erlendra ferðamanna til landsins um 24% miðað við sama mánuð í fyrra og er það mesti samdráttur frá því að talningar hófust. Viðbrögð ríkisstjórnarinnar hvað þessa grundvallaratvinnugrein varðar geta seint talist framsýn stefnumótun. Ferðaþjónustan stóð og stendur undir 40% gjaldeyrisöflunar þjóðarbúsins árið 2018 og hefur það aukist um ein 2%, held ég, og hefur skapað stóran hluta nýrra starfa um allt land. Ríkisstjórnin hefur gælt við hugmyndir um að færa ferðaþjónustuna úr lægra þrepi virðisaukaskatts, 11%, í efra þrep skattsins, 24%. Ljóst má vera að slíkar hugmyndir eru óskynsamlegar og myndu draga enn frekar úr samkeppnishæfni greinarinnar. Í Danmörku var virðisaukaskattur á ferðaþjónustuna hækkaður og tók það dönsku ferðaþjónustuna tíu ár að ná sér á strik eftir það. Ísland er dýrt ferðamannaland, dýrasti áfangastaður í Evrópu og annar til þriðji dýrasti á heimsvísu. Allar hugmyndir um aukna gjaldtöku á ferðaþjónustuna munu hafa slæm áhrif fyrir greinina og gera henni enn frekar erfitt fyrir. Fyrir þjóðarbúið í heild sinni fer neysluhegðun ferðamanna að skipta meira máli en áður þar sem ekki er lengur hægt að treysta á að tekjuvöxtur ferðaþjónustunnar komi í gegnum aukinn fjölda ferðamanna.

Ríkisstjórnin hefur ekki sett fram skýra framtíðarsýn fyrir ferðamál. Aukin fjárframlög til greinarinnar eru nauðsynleg. Það er þó jákvætt skref að aukning upp á 25 millj. kr. árlega skuli hafa komið inn frá eldri tillögu frá því í mars sl. Betur má þó ef duga skal. Minnkandi framlög til málefnasviðsins eru slök framtíðarsýn. Gríðarlegur vöxtur greinarinnar kallar á framtíðarsýn og stefnumörkun. Hefja þarf þá vegferð nú þegar. Nauðsynlegt er að ráðast í gagnaöflun og rannsóknir sem getur þá undirbyggt alla stefnumörkun til framtíðar. Ákvarðanir sem varða svo stóra atvinnugrein sem ferðaþjónustan er orðin kalla á gagnaöflun og rannsóknir. Auk þess kallar greinin á aukinn kraft í markaðssetningu á tímabili áætlunarinnar.

Lengsta hagvaxtarskeiði í sögu þjóðarinnar er lokið og við tekur niðursveifla sem óvíst er hversu djúp verður eða langvinn. Útgjöld ríkisins hafa að undanförnu aukist ár frá ári samfara miklum uppgangi og vaxandi skatttekjum. Stjórnvöld virðast hafa treyst því að tekjur myndu áfram vaxa. Þrátt fyrir uppgang og auknar skatttekjur var ríkissjóður rekinn með lágmarksafgangi. Nýta átti góðærið til að búa betur í haginn fyrir niðursveifluna. Lítur nú út fyrir að tekjur ríkissjóðs dragist umtalsvert saman, þ.e. um tæplega 139 milljarða á tímabilinu með mótvægisaðgerðum. Ríkisstjórnin hefur ekki rekið sveiflujafnandi útgjaldastefnu á kjörtímabilinu heldur þvert á móti. Útgjöld voru aukin mest þegar hagvöxtur var sem mestur og nú er lagt upp með minni útgjöld af hálfu ríkisins í minnkandi hagvexti. Þetta er umhugsunarefni. Almennt er talið skynsamlegt að beita útgjaldastefnu hins opinbera til sveiflujöfnunar, þvert á hagsveifluna, til að tryggja efnahagslegan stöðugleika.

Ég ætla aðeins að víkja næst að skattahækkunum á almenning undir formerkjum umhverfisverndar og loftslagsmála sem birtist í þessari áætlun. Með leyfi forseta: „Það á ekki að hækka skatta á almenning í landinu, það á að hliðra til í skattkerfinu. Við viljum frekar horfa til þess að skattleggja þá efnamestu,“ sagði Katrín Jakobsdóttir, formaður Vinstri grænna, skömmu fyrir kosningar í október 2017. Eitt af fyrstu verkum ríkisstjórnar Katrínar Jakobsdóttur var síðan að hækka umtalsvert kolefnisgjald. Gjaldið skilar á þessu ári 5,9 milljörðum kr. í ríkissjóð og er enn fyrirhugað að hækka gjaldið. Bifreiðaeigendur bera aðeins ábyrgð á um 6% losunar gróðurhúsalofttegunda á Íslandi en eru látnir greiða tæp 90% þeirra losunartengdu skatta sem hér eru innheimtir.

Í fjármálaáætlun er boðaður nýr skattur sem réttlættur er með vísan til umhverfisverndar. Hér ræðir um sérstakt sorpgjald vegna urðunar sem leggst á öll heimili og fyrirtæki í landinu. Auk þess er nýtt gjald á gróðurhúsalofttegundir í frystitækjum. Þessir nýju skattar eiga að skila ríkissjóði 11,5 milljörðum á tímabilinu. Engar skýringar eru gefnar á því hvað réttlætir þessa nýju skatta og hvers vegna heimilum landsmanna og atvinnufyrirtækjum er ætlað að bera þessar þungu skattbyrðar. Skattstefna þessarar ríkisstjórnar gengur þvert á stefnu Miðflokksins um að gæta hófs við skattlagningu og haga henni með þeim hætti að skilvirkni og jafnræði sitji í fyrirrúmi. Þá verður ekki séð á hvern hátt þessir nýju skattar geti haft jákvæð áhrif á efnahagslífið í þeirri niðursveiflu sem nú blasir við. Slíkir skattar gætu stuðlað að því að lama þrótt atvinnufyrirtækja og með því magnað þá erfiðleika sem fyrirtækin standa frammi fyrir. Skattar af þessu tagi stuðla ekki að því að fyrirtæki ráði til sín nýtt starfsfólk, auki fjárfestingar sínar eða séu í færum til að bæta kjör starfsmanna sinna.

Í nefndaráliti meiri hlutans kemur fram að ríkisstarfsmönnum hefur fjölgað hratt frá árinu 2016 þar sem aukningin er rúm 7% í heild og 8% aukning á sl. þremur árum. Þegar litið er yfir tímabilið frá 2011 kemur fram að öll fjölgun starfa hjá ríkinu átti sér stað á tímabilinu 2016–2018. Sé litið sérstaklega til Stjórnarráðsins má sjá að starfsmönnum forsætisráðuneytisins fjölgaði um tæp 30% frá janúar 2016 til apríl 2019. Þetta kemur fram í svari forsætisráðherra, Katrínar Jakobsdóttur, við nýlegri fyrirspurn Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar um starfsmenn á launaskrá forsætisráðuneytisins.

Miðflokkurinn hefur gagnrýnt óhóflega fjölgun ríkisstarfsmanna og ekki að ófyrirsynju þegar litið er til þróunar í forsætisráðuneytinu á undanförnum árum. Í þessu samhengi er vert að geta þess að ákvarðanir ríkisstjórnarinnar um sameiningu Seðlabanka Íslands og Fjármálaeftirlitsins eru ekki reistar á neinum forsendum um hagræðingu þegar kemur að kostnaði við að reka umræddar stofnanir. Ekki er heldur gert ráð fyrir neinni hagræðingu þegar kemur að fjölda starfsmanna í þessum stofnunum. Ég tel að hér gæti metnaðarleysis og virðist sem gamalt kjörorð Sjálfstæðisflokksins um báknið burt hafi látið undan síga með áberandi hætti.

Veigamikill hluti í aðgerðum ríkisstjórnarinnar gagnvart breyttum forsendum í efnahagsmálum birtist á útgjaldahlið ríkisfjármálanna. Sumar ákvarðanir meiri hlutans í þessum efnum vekja alvarlegar spurningar um forgangsröðun ríkisstjórnarinnar. Nægir að nefna hér fjögur dæmi þótt þau séu fleiri:

1. Ríkisstjórnin ákveður að hægja á fyrirhugaðri aukningu útgjalda til málaflokks öryrkja frá því sem áður var áformað. Nema þessar aðgerðir í fjárhæðum talið á tímabilinu samtals um 4,5 milljörðum kr. Í þessu sambandi er vert að benda á bréf formanns Öryrkjabandalagsins til þingmanna. Í bréfinu lýsir formaðurinn áhyggjum af málaflokkum sem varða fatlað fólk í endurskoðaðri fjármálaáætlun. Lýsir hún skorti á samráði og upplýsingum um hvert stjórnvöld stefna í málaflokknum. Telur formaðurinn að það stangist á við 3. mgr. 4. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks sem kveður á um að náið samráð skuli haft við fatlað fólk og hagsmunasamtök þess í allri ákvarðanatöku. Formaðurinn hefur miklar áhyggjur af því að stjórnvöld hækki ekki örorkulífeyri og að skerðingar verði ekki afnumdar, að fatlað fólk muni áfram búa við allt of lága framfærslu sem skapar því sannarlega ekki aðgang að samfélaginu, og verður ekki til að valdefla fatlað fólk. Formaður Öryrkjabandalagsins hefur áhyggjur af því að fatlað fólk verði enn fátækara en það er nú þegar og að stjórnvöld skilji fatlað fólk eftir í vegferð sinni til að spara ríkinu örorkulífeyri.

Bréfinu til þingmanna lýkur formaðurinn á þessum nótum, með leyfi forseta:

„Brýnt er að tryggja að fatlað fólk hafi mannsæmandi framfærslu, til að það hafi raunveruleg tækifæri til að taka þátt í samfélaginu, það hlýtur að vera eitt aðalverkefni stjórnvalda, til þess ætlast ég sem fötluð manneskja að orð séu virt, að enginn sé skilinn eftir.“

2. Málefnasvið 23 Sjúkrahúsþjónusta fær 2 milljörðum minna en áður var áætlað. Um er að ræða framlög til byggingar nýs Landspítala. Fram kemur í nefndaráliti meiri hlutans að þau framlög eiga að hækka árið 2025 en þá hefur ný ríkisstjórn tekið við völdum og því ekki á færi þessarar ríkisstjórnar að taka ákvörðun fyrir næstu ríkisstjórn. Í eðli sínu er þessi frestun af hálfu ríkisstjórnarinnar því varanleg. Verður ekki betur séð en að ríkisstjórnin hafi tekið ákvörðun um að fresta enn byggingu þjóðarsjúkrahússins, nýs Landspítala. Einnig má benda á að heilsugæslan og sérfræðiaðstoð fá um 1,5 milljörðum minna en áður var áætlað. Afleiðingin af þessum áformum getur ekki orðið önnur en skert þjónusta sjúkrahúsa og heilsugæslustöðva við almenning frá því sem áður var áætlað.

Með Íslendingum ríkir sterk tilfinning fyrir því að hér á landi eigi að vera öflugt heilbrigðiskerfi sem getur mætt þörfum fólks sem þarf á þjónustu að halda í heilbrigðismálum. Málefni aldraðra verða einnig fyrir lækkun miðað við það sem áður var áformað og nemur sú lækkun um 600 millj. kr. Ekki hefur verið skýrt með fullnægjandi hætti hvar þessi lækkun kemur helst niður. Hér er um að ræða mjög mikilvægan og viðkvæman málaflokk, hvort sem litið er til afkomu eldri borgara eða til dvalar- og hjúkrunarheimila sem verða að vera fyrir hendi í fullnægjandi mæli þegar fólk getur ekki búið lengur heima hjá sér.

3. Nefna má dæmi um að dregið sé úr hækkunum til framhaldsskólanna sem nemur 1,2 milljörðum kr. Vanrækslan á framhaldsskólastiginu stefnir í að verða alvarlegt vandamál í íslensku skólakerfi. Umrædd lækkun ofan í styttingu framhaldsskólans í þrjú ár, gegn ráði færustu skólamanna, felur í sér veikingu á þessu mikilvæga skólastigi sem ekki verður við unað. Gengur þetta gegn yfirlýstri stefnumótun ríkisstjórnarinnar og er ekki í samræmi við þær fyrirætlanir sem menntamálaráðherra hefur lýst.

4. Á næstu fimm árum verður dregið úr áformuðum hækkunum til samgöngumála um sem nemur 17%. Við blasir stórfelld þörf á endurbótum á samgöngumannvirkjum víðs vegar um landið. Brýn nauðsyn er að tryggt verði fé til slíkra framkvæmda til að mæta áhrifum hinnar efnahagslegu niðursveiflu sem nú gætir. Til þessara framkvæmda þarf að renna fé sem áður var áformað að rynni til hins fyrirhugaða Þjóðarsjóðs sem nú hefur verið slegið á frest um óákveðinn tíma. Umræddar fjárhæðir eru umtalsverðar og gætu átt þátt í því að draga verulega úr neikvæðum áhrifum niðursveiflunnar og stuðla að nýju uppbyggingar- og hagsældarskeiði til hagsbóta fyrir landsmenn. Fælist um leið í slíku átaki að lagður væri grunnur að frekari uppbyggingu og framþróun í ferðaþjónustu sem gæti gert þeirri mikilvægu atvinnugrein kleift að skila auknum tekjum og gjaldeyri í þjóðarbúið.

Herra forseti. Ég sé að tíminn er á þrotum. Ég óska hér með eftir að verða settur aftur á mælendaskrá og mun þar víkja að áliti fjármálaráðs sérstaklega, markmiðum um afkomu og efnahag hins opinbera, vinnumarkaðinum og auknu eftirliti með bættum skattskilum. Ég mun einnig fjalla um ófjármagnaðar aðgerðir, þ.e. mótvægisaðgerðir, vegna innflutnings á hráu kjöti sem og lækkun á framlögum til alþjóðlegrar þróunarsamvinnu.