mótun stefnu Íslands um málefni hafsins.
Virðulegi forseti. „Þú bregður stórum svip yfir dálítið hverfi,“ sagði Einar Benediktsson í sínu stóra og mikla kvæði Útsæ. Er óhætt að segja að hann hafi oft ýkt meira því að hafið er sjálf forsenda tilveru okkar Íslendinga. Það umlykur okkar litla samfélag. Það er matarkista fyrir það þjóðarkríli sem hér býr, enda eru einstök fiskimið hér sem helgast af því að hér mætast kaldir straumar úr norðri og hlýir straumar úr suðri með þeim afleiðingum að við landið hafa fundist 340 fisktegundir. Þetta einstæða lífríki laðaði menn hingað til veiða og hér hafa verið verstöðvar lengur en land hefur verið byggt, hvenær svo sem það hefur verið.
Frá 14. öld hafa Íslendingar selt fisk á alþjóðamörkuðum svo vitað sé og haft af því umtalsverðar tekjur sem að vísu hafa gegnum aldirnar nýst misvel. Mikilvægi hafsins fyrir íslenska þjóð verður aldrei nógsamlega undirstrikað. Nú er það svo, og skal ekki lítið gert úr því, að þau þrjú ráðuneyti sem eru nefnd í þessari þingsályktunartillögu hafa þegar með sér nokkurt samstarf undir forystu utanríkisráðuneytis, starfshópa, fyrst árið 2017 sem hafði með höndum að samræma það hvernig Íslendingar kæmu fram á alþjóðavettvangi í málefnum hafsins. Þar voru eingöngu fulltrúar viðkomandi ráðuneyta. Svo árin 2018 og 2019 hafa þessi ráðuneyti haft með sér samstarfshóp sem í hafa líka setið fulltrúar frá samtökum í sjávarútvegi. Sá hópur hefur haft með höndum að móta stefnu Íslands í svonefndum BBNJ-samningaviðræðum sem snúast um verndun og sjálfbæra nýtingu líffræðilegrar fjölbreytni og gerð samnings þar um undir hafréttarsáttmála Sameinuðu þjóðanna. Árið 2004 var sett fram samræmd stefnumörkun í málefnum hafsins af hálfu þáverandi ríkisstjórnar sem var mikilvægt skref á sínum tíma en ber líka mark síns tíma, t.d. í því að afstaða stjórnsýslunnar til frjálsra félagasamtaka var neikvæð á þeim árum. Það er óhætt að segja að mikið vatn hafi runnið til sjávar síðan og að almenn þekking á þeim ógnum sem stafa af loftslagsbreytingum sé orðin meiri en þá var, t.d. súrnun sjávar og plastmengun, auk þess sem þeim fer fækkandi sem líta á náttúruverndara sem nokkurs konar boðflennur þegar kemur að stefnumörkun í nýtingu sjávarauðlinda.
Það er fyllilega tímabært að endurskoða þessa stefnumörkun og það er eðlilegt að Alþingi eigi þar hlut að máli. Þingsályktunartillagan hér er tilraun til að nálgast þetta mikilsverða málefni á víðari hátt en stjórnsýslan gerir í því augnamiði að festa í sessi grundvallaratriði sem Íslendingar ættu að halda í heiðri í stefnu sinni og tryggja aðkomu fleiri sjónarmiða að því starfi, ekki síst sjónarmiðs náttúruverndar. Tillagan er líka tilraun til að árétta að hafréttarstefna Íslendinga skuli taka mið af því að við erum strandveiðiþjóð fyrst og fremst og að við eigum ævinlega að skipa okkur þar í flokk. Þetta er tilraun til að horfa á málefni hafsins út frá nýjustu upplýsingum sem við höfum og ekki bara til að halda til haga rétti okkar til veiða og kröfugerð þar að lútandi heldur líka verndarsjónarmiðum í þessu stærsta vistkerfi heims sem hafið er sem til lengri tíma eru hagsmunir okkar allra.
Meðal þess sem mætti hafa í huga í því starfi eru eftirfarandi atriði: Að Ísland vinni gegn hnignun líffræðilegs fjölbreytileika með Aichi-markmiðin að leiðarljósi og taki forystu í fyrrgreindum samningaviðræðum á vettvangi Sameinuðu þjóðanna um verndun og sjálfbæra nýtingu líffræðilegrar fjölbreytni í hafinu utan lögsögu ríkja, BBNJ; að fylgt sé fast eftir stefnu Íslands um afnám ríkisstyrkja í sjávarútvegi; að nýtt séu þau tækifæri sem felast í 14. sjálfbærnimarkmiði Sameinuðu þjóðanna um vernd og sjálfbæra nýtingu hafsins, einkum aðgerðir gegn mengun sjávar, þar með talið súrnun vegna aukinnar losunar á koltvísýringi sem eru markmið 14.1 og 14.3, um verndun vistkerfa hafsins og eflingu viðnámsþróttar þeirra sem er markmið 14.2, um verndun fiskstofna sem eru markmið 14.4 og 14.6 og svo að tryggja möguleika fátækari þjóða til efnahagslegrar þróunar sem er markmið 14.7; að Ísland beiti sér fyrir því á vettvangi Alþjóðasiglingamálastofnunarinnar, IMO, að bruni svartolíu sem eldsneytis fyrir skip og flutningur olíu á norðurslóðum verði bannaður líkt og IMO hefur samþykkt við suðurheimskautið, þ.e. sunnan 66. breiddargráðu. Það verði enn fremur bannað að flytja svartolíu um norðurslóðir, svæðið norðan við 66. breiddargráðu, en bannið taki þá líka til efnahagslögsögu Íslands. Þá ber að hafa í huga í þessu sambandi að svartolía er gríðarlega eitrað og seigfljótandi skipaeldsneyti sem brotnar afar hægt niður í lífríki sjávar og alveg sérstaklega á kaldari slóðum, í Norðurhöfum. Verði skipsskaði eða sjóslys gæti það orsakað óbætanlegan skaða á fiskimiðum okkar enda er nánast vonlaust að hreinsa svartolíu úr hafinu. Bruni svartolíu veldur auknum gróðurhúsaáhrifum þegar sótagnir sem myndast setjast á ís og jökla og dekkja yfirborðið. Þá minnkar endurkast sólarljóssins frá ís og jöklum og þeir bráðna hraðar. Í þessu sambandi er líka full ástæða til að taka til endurskoðunar stefnu Íslands á vettvangi Alþjóðahvalveiðiráðsins, enda alveg ljóst að barningur undanfarinna áratuga hefur engan árangur borið þrátt fyrir gríðarlega fyrirhöfn og tilkostnað. Ísland endurskoði stefnu sína á vettvangi CITES-samningsins, enda er ljóst að markmið Íslands um að hvalir verði færðir um verndarflokk mun ekki nást í fyrirsjáanlegri framtíð.
Íslendingar þurfa líka að snúa afdráttarlaust af braut olíuvinnslu á Drekasvæðinu enda er ljóst að frekari leit eftir nýjum olíu- eða gaslindum stenst engan veginn það samkomulag sem var gert í París um samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda. Í þessu sambandi er ástæða til að minna á frumvarp hv. þm. Andrésar Inga Jónssonar um frystingu olíuleitar, en það frumvarp bíður afgreiðslu. Í þessu sambandi er tímabært að Ísland leggi fram trúverðuga áætlun um þátttöku í sameiginlegu átaki Evrópusambandsins um samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda með þeim fyrirvara að 40% samdráttur ESB-ríkja fyrir 2030 miðað við 1990 mun hvergi nærri duga til þess að ná því markmiði að halda hlýnun andrúmsloftsins undir 2°C, hvað þá 1,5°C. Til að það markmið náist þarf hlutur ESB, Íslands og Noregs að vera 55% samdráttur fyrir 2030 og Evrópuþingið samþykkti einmitt slíkt markmið í haust.
Mikilvægt er í þessari vinnu allri að haft verði samráð við frjáls félagasamtök um stefnumótun í málefnum hafsins líkt og kveðið er á um í Hafinu, stefnu Íslands í málefnum hafsins, frá árinu 2004 sem fyrr var nefnd. Íslendingar þurfa að hafa í huga niðurstöður IPCC um áhrif loftslagsbreytinga á hafið. Á grundvelli slíkrar skýrslu IPCC frá því í september 2019 verður unnt að ræða málefni hafsins á grundvelli Parísarsamkomulagsins á sama hátt og við ræðum verndun regnskóga hitabeltisins.
Virðulegi forseti. Þessi tillaga er lögð fram í þeirri trú að nú sé brýnt að mótuð verði heildarstefna hér á landi um málefni hafsins sem taki til loftslagsbreytinga, sjálfbærrar nýtingar og verndunar líffræðilegs fjölbreytileika. Það er líka mikilvægt að í þessum málefnum séu Íslendingar samkvæmir sjálfum sér og trúverðugir. Frá því að Íslendingar fengu yfirráð yfir eigin fiskimiðum byggðist hafréttarstefna þjóðarinnar um árabil á hugmyndinni um rétt strandríkja til að stjórna nýtingu auðlinda innan eigin lögsögu á grundvelli hafréttarsamnings Sameinuðu þjóðanna. Það markmið náðist þegar samningurinn var undirritaður í Jamaíku árið 1982 og hann varð að alþjóðalögum árið 1994 þegar tilskilinn fjöldi aðildarríkja hafði fullgilt samninginn. Hann tók gildi hér á landi þegar Alþingi fullgilti hann árið 1985, fyrst vestrænna ríkja. Á þeim árum sem eru liðin síðan hafréttarsamningur Sameinuðu þjóðanna var gerður hafa bæst við alveg gríðarlegar nýjar áskoranir í umhverfismálum. Árið 1982 voru loftslagsbreytingar óþekkt hugtak og einungis ríflega áratugur er frá því að súrnun sjávar varð þekkt.
Íslenskar útgerðir og útgerðarfyrirtæki í eigu íslenskra aðila hafa frá árinu 1993, þegar Smuguveiðarnar voru stundaðar hér af miklu kappi en minni forsjá, sótt á fiskimið á alþjóðlegum hafsvæðum og líka innan efnahagslögsögu ríkja í þriðja heiminum með skelfilegum afleiðingum eins og Samherjamálið sýnir. Jafnframt fara fram veiðar á karfa skammt undan efnahagslögsögu Íslands þrátt fyrir að Norðaustur-Atlantshafsráðið hafi ítrekað varað við afleiðingum slíkra veiða fyrir karfastofninn en Rússar hafa hafnað niðurstöðum vísindamanna. Við eltum þá. Íslenskir útgerðarmenn hafa líka í meira en tíu ár veitt makríl af miklu kappi í vaxandi mæli innan efnahagslögsögu Íslands og á alþjóðlegum hafsvæðum án þess að fyrir liggi samkomulag á grundvelli úthafsveiðisáttmála Sameinuðu þjóðanna.
Ísland hefur í auknum mæli verið þátttakandi í svæðisbundnum samningum sem snerta verndun og nýtingu Atlantshafsins. Síðasta vor fullgilti Alþingi samning um að koma í veg fyrir stjórnlausar úthafsveiðar í miðhluta Norður-Íshafsins. Þar að auki eru fleiri svæðisbundnir samningar sunnar á hnettinum en víða eru svæði sem njóta engrar verndar. Sjóræningjaveiðar eru enn stundaðar víða á þeim svæðum og Íslendingar eiga ekki að taka þátt í slíku athæfi.
Sáttmáli Sameinuðu þjóðanna um verndun líffræðilegs fjölbreytileika var undirritaður í Rio de Janeiro árið 1992 og tók gildi hér á landi 1994. Hliðstæðar samþykktir aðildarríkja hans um verndun líffræðilegs fjölbreytileika sjávar hafa ekki komið til framkvæmda. Samningurinn er mikilvægasta verkfærið til að vernda og varðveita líffræðilega fjölbreytni jarðar og náið samstarf og samráð er um framkvæmd hans og annarra alþjóðlegra náttúruverndarsamninga. Samningurinn hefur í för með sér viðamiklar alþjóðlegar skuldbindingar fyrir Ísland sem lúta að verndun og sjálfbærri nýtingu lífríkisins, auk ákvæða um sanngjarna skiptingu hagnaðar af nýtingu erfðaauðlinda. Samningurinn kveður skýrt á um óskoraðan rétt hvers aðildarríkis varðandi verndun og nýtingu eigin lífríkis. Þess má þó geta að árið 2008 kom út stefnumörkun Íslands um framkvæmd samningsins.
Virðulegi forseti. Þessi ályktun er ekki lögð fram vegna þess að 1. flutningsmaður sé sérfræðingur í hafrétti eða fiskveiðum, öðru nær. Ég tel hins vegar mikilvægt að það komi til kasta Alþingis við að móta stefnu í þessu málefni en sé ekki eftirlátið hagsmunasamtökum í sjávarútvegi eða embættismönnum í ráðuneytum utanríkismála, sjávarútvegs og að einhverju leyti umhverfismála, að þeim öllum ólöstuðum. Ég held að það sé mikilvægt að umræða eigi sér stað um slíka stefnu hér á þessum vettvangi og mér finnst mikilvægt að slík stefna sé heildstæð. Hér fara saman hagsmunir okkar, allra Íslendinga sem borgara á plánetunni jörð. (Forseti hringir.) Hér þurfa allir að leggjast á eitt, lögspekingar, sjómenn, náttúruverndarar, útgerðarmenn, vísindamenn og stjórnmálamenn.
