staða, stjórn og starfshættir þjóðkirkjunnar o.fl.
Herra forseti. Þetta frumvarp, eins og kom fram hjá hæstv. ráðherra, er liður í því að ná fram markmiðum sem felast í hinum svokallaða viðbótarsamningi við kirkjujarðasamkomulagið sem ríkið gerði við þjóðkirkjuna í september á síðasta ári. Eins og fram kemur í greinargerðinni fylgdi viljayfirlýsing með þessum samningi, í þá veru að sömu aðilar myndu stefna að lagabreytingum sem eru nauðsynlegar í tengslum við þann samning og koma fram í þessu frumvarpi.
Kjarni málsins kemur fram í greinargerðinni þegar segir að markmiðið sé að einfalda framkvæmd fjárhagslegs stuðnings ríkisins við þjóðkirkjuna og auka sjálfstæði þjóðkirkjunnar í fjármálum og starfsmannamálum. Þetta er mikilvægt að mínu viti og ég fagna þessu frumvarpi. Ég hef áður sagt það hér, herra forseti, að ég tel þjóðkirkjuna mikilvæga fyrir íslenskt samfélag í fortíð, nútíð og framtíð og hún er mikilvægur vitnisburður um það að við sem þjóð stöndum á sögulegum og menningarlegum grunni kristinnar trúar og gilda. Við eigum að standa vörð um þá arfleifð, sem og áhrif kirkjunnar í íslensku samfélagi, arfleifð sem byggir á því að íslenskt samfélag og kristinn siður og gildi eigi nú sem fyrr samleið. Þess vegna fagna ég þessu frumvarpi, eins og ég sagði áðan, sem er hér til umfjöllunar og markmiðið er sem sagt að tryggja kirkjunni stóraukið fjárhagslegt sjálfstæði.
Hér er um tímamót að ræða. Samkomulagið sem gert var á haustmánuðum á síðasta ári er tímamótasamkomulag í samskiptum ríkis og kirkju og má í raun segja að hér sé verið að hnýta saman lausa enda við þetta samkomulag sem felur í sér að verið er að stíga stórt skref í átt til sjálfstæðis kirkjunnar. Þannig er það að prestar eru ekki lengur ríkisstarfsmenn og kirkjan fær mun meira sjálfstæði í sínum fjármálum en verið hefur, sem ég vona að verði henni til blessunar og nýtt af skynsemi. Þessi samningur sem gerður var í haust byggir á alveg nýrri hugsun sem skapar þjóðkirkjunni mikilvægt svigrúm til að endurskoða starfshætti sína í grundvallaratriðum og laga þá að aðstæðum á 21. öldinni.
Frá sjónarhóli kirkjunnar hlýtur þetta að boða góða breytingu. Áður en lengra er haldið er e.t.v. við hæfi, herra forseti, að benda á að eftir sem áður stendur kirkjuskipunin að sjálfsögðu óhögguð og grundvallast á 62. gr. stjórnarskrárinnar. Ég lít svo á að þjóðkirkjuákvæðið feli í sér yfirlýsingu um grunngildi samfélags okkar, þ.e. að þessi skilningur feli það í sér að með 62. gr. stjórnarskrárinnar getum við staðhæft að við séum kristin þjóð, við höfum kross í þjóðfána okkar og getum sungið Ó, guð vors lands. Vissulega eru til jafn kristnar þjóðir og við Íslendingar er hafa ekki sambærileg þjóðkirkjuákvæði en ákvæðið er mikilvæg yfirlýsing að mínu mati, yfirlýsing þjóðar sem búið hefur í harðbýlu landi í návígi við náttúruöflin og verið kristin í meira en 1000 ár. Samfylgd kirkju og þjóðar hvílir þó ekki á stjórnarskrárákvæði einu saman heldur er það lifandi og byggist m.a. á hefðum og venjum sem við m.a. sjáum og tökum þátt í, flestir alþingismenn í guðsþjónustu í Dómkirkjunni fyrir þingsetningu.
Það má benda á að óvíða hefur trúfrelsi og umburðarlyndi skotið jafn djúpum rótum og meðal þeirra þjóða þar sem þjóðkirkjufyrirkomulagið hefur verið og er við lýði. Ísland er gott dæmi þar um. Rökin hníga að því að þær dyggðir hafi notið þess að vaxa upp í skjóli breiðrar og umburðarlyndrar þjóðkirkju. Þjóðkirkju- og ríkiskirkjuskipunin er við lýði víða í Evrópu og íslenska stjórnarskrárákvæðið um efnið er rakið til dönsku stjórnarskrárinnar sem er efnislega samhljóða ákvæði og stendur enn í dönsku stjórnarskránni frá 1953. Þetta fyrirkomulag hefur Hæstiréttur Íslands talið samræmast trúfrelsis- og jafnræðisreglum stjórnarskrárinnar og alþjóðlegum mannréttindasamningum sem Ísland hefur fullgilt, svo lengi sem það skerðir ekki rétt manna til að aðhyllast aðra trú, stofna trúfélög eða standa utan þjóðkirkju og trúfélaga og einstaklingum er ekki mismunað af þeirri ástæðu.
Staða norsku kirkjunnar var einfölduð til mikilla muna fyrir nokkrum árum, stigið var frá eindregnu ríkiskirkjufyrirkomulagi og staða annarra trúfélaga bætt til muna. Engu að síður var vilji til þess að kveðið væri á um norska þjóðkirkju og var það umfram allt gert á menningar- og sögulegum forsendum. Það er rétt að koma því að í tengslum við þessa umræðu.
Ákvæði í stjórnarskrá um að hin evangelíska lúterska kirkja skuli vera þjóðkirkja á Íslandi hefur í för með sér að þjóðkirkjunni er fengið hlutverk sem er hluti af stjórnarskrárbundinni þjóðfélagsskipan. Í 62. gr. stjórnarskrárinnar segir að hin evangelíska lúterska kirkja skuli vera þjóðkirkja á Íslandi og að ríkisvaldið skuli að því leyti styðja hana og vernda. Þessu má breyta með lögum sem er undantekning frá því sem almennt gildir um stjórnarskrárbreytingar. Sú sérregla gildir þó samkvæmt 2. mgr. 79. gr. að breytingar á kirkjuskipun ríkisins eru háðar samþykki þjóðarinnar í þjóðaratkvæðagreiðslu. Ég er því þeirrar skoðunar og vil nefna það hér að ekki sé hægt að fella niður þjóðkirkjuákvæðið án þess að leggja þá ákvörðun í bindandi þjóðaratkvæði í samræmi við 2. mgr. 79. gr. stjórnarskrárinnar, eins og áður segir, þar sem það feli í sér breytta kirkjuskipun.
Eins og við þekkjum, herra forseti, tóku Íslendingar þátt í ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu um tillögur að nýrri stjórnarskrá árið 2012. Þar var m.a. spurt um stöðu þjóðkirkjunnar og vildi meiri hluti þjóðarinnar hafa ákvæði um þjóðkirkju á Íslandi í stjórnarskrá. Sú niðurstaða er ánægjuleg að mínu mati og hún er mikilvægt leiðarljós.
Frumvarpið sem við ræðum hér lýtur að endurskoðun núgildandi þjóðkirkjulaga, nr. 78/1997, svo markmið samkomulagsins nái fram að ganga. Þjóðkirkjulögin eru og hafa verið of bindandi og gera kirkjunni erfitt fyrir að nýta sem best það frelsi sem felst í hinu nýja viðbótarsamkomulagi ríkis og kirkju. Við endurskoðun þarf að hafa í huga svokallaðan kirkjuskilning en um þetta hefur m.a. dr. Hjalti Hugason, prófessor í kirkjusögu við Háskóla Íslands, fjallað. Í umfjöllun hans kemur fram að með hugtakinu kirkjuskilningur sé átt við svar við spurningunni: Hvað vill þjóðkirkjan vera í nánustu framtíð? Vill hún vera sjálfstætt trúfélag á evangelísk-lúterskum grunni? Ég tek undir með dr. Hjalta Hugasyni þegar hann segir að vonandi komi kirkjan ekki til með að sniðganga það frelsi sem felst í hinu nýja kirkjujarðasamkomulagi. Þetta er mikilvægt atriði að mínu viti og rétt að nefna það hér. Guðfræðiprófessorinn og kirkjusögufræðingurinn veltir því síðan fyrir sér hvort kirkjan geti áfram verið þjóðkirkja. Það er fróðlegt að lesa það, með leyfi forseta:
„Á hverju sem veltur um tengsl þjóðkirkjunnar við ríkisvaldið skiptir mestu að hún haldi lifandi og virkum tengslum við þjóðina. Ef kirkjan nýtur trausts fólksins í landinu; ef það heldur áfram að leita til hennar út frá eigin fjölbreyttu forsendum í skini og skúrum daglegs lífs; ef það merkir að hún miðlar boðskap sem hefur gildi í breytilegum aðstæðum hversdagsins og gagnvart áskorunum framtíðarinnar, verður evangelísk-lúterska kirkjan áfram þjóðkirkja hvernig sem laga- og stjórnskipunarlegri stöðu hennar er háttað. Að þessu hlýtur kirkjan að keppa.
Ný þjóðkirkjulög þurfa því að vera einföld og sveigjanleg og tryggja kirkjunni umfram allt sem mest sjálfræði um hvernig hún byggir upp stjórnkerfi sitt og þróar starfshætti sína við síbreytilegar aðstæður. Í þessu efni mega þunglamaleg lög ekki binda hendur hennar og standa í vegi fyrir þróunarstarfi, m.a. því hvernig kirkjan skilgreinir störf og stöður innan sinna vébanda. Í framtíðinni hlýtur að skipta máli að kirkjan hafi á að skipa fjölbreyttum teymum fólks með mismunandi menntun, reynslu og þjálfun til að mæta þeim fjölbreyttu áskorunum sem hennar hljóta að bíða. Kirkjan verður að þróast úr stofnun yfir í söfnuð eins og Lúther keppti að á sinni tíð.
Þrátt fyrir að mikið ríði á að þjóðkirkjan öðlist sem mest fjárhagslegt og lagalegt frelsi til að þróa sveigjanlega starfshætti út frá sinni eigin sjálfsmynd eða kirkjuskilningi er það þó svo að nýja kirkjujarðasamkomulagið“ — viðbótarsamkomulagið — „kallar á stóraukna stofnunarvæðingu á einu afmörkuðu sviði“ en það lýtur að stjórn fjármála.
„Í framtíðinni hlýtur kirkjuþing, æðsta stjórn þjóðkirkjunnar, að fara með fjárveitingavaldið í kirkjunni líkt og það gerir nú þegar. Til að verða fært til þess þarf að byggja upp trausta framkvæmdastjórn sem heyrir undir þingið. Eitt fyrsta verkefni hennar hlýtur svo að vera að þróa deililíkan til að leggja til grundvallar við skiptingu þeirra fjármuna sem úr verður að spila milli hinna ýmsu starfseininga kirkjunnar þar sem gætt er gagnsæis, faglegra sjónarmiða og ráðdeildar.
Eitt af hlutverkum þessarar framkvæmdastjórnar hlýtur að verða að semja um kaup og kjör við starfsmenn þjóðkirkjunnar, bæði vígða og óvígða. Hún verður því að hafa armslengdarfjarlægð frá hinni vígðu yfirstjórn kirkjunnar og njóta frelsis gagnvart henni. Við endurskoðun þjóðkirkjulaganna skiptir því miklu að búa vel um hnútana á þessu sviði en koma jafnframt í veg fyrir spennu milli framkvæmdastjórnar og/eða framkvæmdastjóra kirkjunnar og biskupsembættisins svo dæmi sé tekið. Framkvæmdastjórnin verður að virða guðfræðileg sjónarmið og hin vígða forysta fjárhagsleg rök. — Til þess að samvinnan gangi smurt þrátt fyrir þau menningarlegu mæri sem oft virðast liggja milli þessara tveggja heima — hins hugræna og hagræna — þarf alveg kláran kirkjuskilning til að allir stefni í sömu átt.“
Það er því ljóst að kirkjuþings bíða mörg og krefjandi verkefni á komandi misserum við að finna út úr þeirri nýju stöðu sem upp er komin í kjölfar hins nýja samkomulags og þegar þetta frumvarp verður að lögum. Þar skiptir endurskoðun og einföldun þjóðkirkjulaganna mestu eins og ég nefndi fyrr. Eitt af því sem kveðið er á um í þessum lögum er sem sagt brottfall sjóða, eins og jöfnunarsjóðs og Kristnisjóðs. Þetta eru sjóðir sem hafa skipt kirkjuna máli og voru hugsaðir, eins og hæstv. ráðherra nefndi í sinni ræðu, til þess að mæta tekjutapi kirkjunnar sem hún varð fyrir þegar ríkið tók yfir eignirnar og kirkjan naut ekki lengur arðgreiðslna frá þeim. Það er svolítið atriði að því fjármagni sem núna verður komið í einn sjóð, ef svo má segja, einn pott, verði þá skipt eðlilega niður á þau verkefni sem þessir sjóðir hafa haft með höndum og að þeir lúti þá sérstakri stjórn sem ég held að sé áfram mikilvægt.
