utanríkis- og alþjóðamál.
Virðulegi forseti. Ég hef lagt fyrir þingið mína fjórðu skýrslu um utanríkis- og alþjóðamál sem utanríkisráðherra og nú einnig þróunarsamvinnuráðherra. Ég vona að þingmönnum hafi gefist ráðrúm til að kynna sér efni skýrslunnar. Árleg skýrslugjöf til Alþingis er gott tilefni til að ræða um stöðu og hlutverk utanríkisþjónustunnar á hverjum tíma en ég hef sem ráðherra lagt mikið upp úr samráði og samstarfi við þingið um þessi mál. Ég vænti þess að við getum átt málefnalegar og gagnlegar umræður um utanríkismál hér í dag enda hafa þau mál sjaldan skipt íslensku þjóðina jafn miklu máli og nú um stundir.
Virðulegi forseti. Þann 10. apríl 1940 tóku Íslendingar þá gæfuríku ákvörðun að taka meðferð utanríkismála í eigin hendur. Það var mikilvægt skref í að tryggja sjálfstæði þjóðarinnar til framtíðar og markaði upphaf íslensku utanríkisþjónustunnar. Það er ágætt að hafa í huga þegar rætt er um fordæmalausa tíma nú á dögum að aðstæður í heiminum voru ekki síður krefjandi þá fyrir litla þjóð í ólgusjó heimssögulegra atburða. Miklar breytingar hafa orðið á utanríkisþjónustunni á þeim 80 árum sem liðin eru frá því að Íslendingar tóku þessi mál í sínar hendur. En þrátt fyrir þær miklu breytingar sem orðið hafa á utanríkisþjónustunni frá þessum örlagaríku dögum vorið 1940, eins og þessi yfirgripsmikla skýrsla ber með sér, er meginhlutverkið enn hið sama; að standa vörð um hagsmuni lands og þjóðar á erlendum vettvangi. Á undanförnum árum hefur skipulega verið unnið að því að gera umbætur á íslensku utanríkisþjónustunni þannig að hún verði betur í stakk búin til að mæta áskorunum samtímans. Við vitum að stormur getur skollið á fyrirvaralaust og þá gefst enginn tími til að gera skipið sjóklárt.
Heimsfaraldur hefur á svipstundu breytt heimsmyndinni í stóru sem smáu. Þjóðir heims standa ekki eingöngu frammi fyrir alvarlegri heilsufarsógn heldur mögulega mestu heimskreppu okkar tíma. Utanríkisþjónustan hefur staðið vaktina síðustu vikur og sýnt í verki að hún var í stakk búin að takast á við þessar erfiðu aðstæður. Þær umbætur sem ráðist hefur verið í á undanförnum árum hafa þar skipt sköpum. Aukinn sveigjanleiki í starfseminni og áhersla á upplýsingaöflun og upplýsingagjöf út á við hefur reynst vel í þessum aðstæðum. Utanríkisþjónustan hefur unnið að því sem einn maður að aðstoða hátt í 12.000 Íslendinga sem staddir voru erlendis þegar faraldurinn braust út. Þá hefur utanríkisþjónustan ásamt Íslandsstofu lagt kapp á að aðstoða íslensk útflutningsfyrirtæki við gjörbreyttar aðstæður og áfram er unnið að því að kortleggja hindranir og greiða úr þeim eftir því sem hægt er. Hörð samkeppni hefur ríkt á heimsvísu um hlífðarbúnað, öndunarvélar og fleiri nauðsynjavörur fyrir heilbrigðisgeirann og utanríkisþjónustan hefur lagt sig fram um að liðka fyrir innflutningi á þeim vörum. Sendiráð Íslands í Kína hefur greitt fyrir kaupum og flutningi á vörum frá Kína og með samstilltu átaki innan stjórnsýslunnar tókst að ganga á methraða frá samningum um sameiginleg innkaup á lækningavörum í Brussel og forða því að Evrópusambandið setti á útflutningsbann til EFTA-ríkjanna á tilteknum hlífðarbúnaði fyrir heilbrigðisstarfsfólk.
Norrænt samstarf hefur sannað gildi sitt sem kristallast í því nána samstarfi sem hefur átt sér stað við borgaraþjónustu undanfarnar vikur. Meðal Norðurlandanna ríkir samstaða um að efla þurfi mannréttindi og lýðræði sem eiga undir högg að sækja á tímum kórónuveirunnar og styðja fátækustu ríkin í samstarfi við alþjóðastofnanir og mannúðarsamtök. Mun Ísland ekki láta sitt eftir liggja í því efni.
Virðulegi forseti. Um áramótin lauk 18 mánaða langri setu Íslands í mannréttindaráði Sameinuðu þjóðanna, þeirri fyrstu sem kjörins fulltrúa. Fullyrða má að kosning Íslands 13. júlí 2018 hafi markað tímamót enda er setan í ráðinu tvímælalaust eitt veigamesta hlutverk sem Ísland hefur gegnt á alþjóðavettvangi. Áhersla á mannréttindi hefur alltaf verið hluti af utanríkisstefnu Íslands og raunar farið vaxandi á undanförnum árum, þar með talið með aukinni þátttöku í starfsemi mannréttindaráðsins. Framganga Íslands í ráðinu frá 2017 hefur vakið mikla eftirtekt og réði miklu um það að Ísland þótti góður kostur til að fylla skarðið sem Bandaríkin skildu eftir sig sumarið 2018. Lagt var upp með það af hálfu utanríkisráðuneytisins að nota tækifærið til að láta að sér kveða, efla mjög virkni sína í ráðinu og taka frumkvæði í tilteknum málum. Mesta athygli vakti þegar Ísland hafði í mars 2019 frumkvæði að því að flutt var sameiginlegt ávarp 36 ríkja um ástand mannréttinda í Sádi-Arabíu. Þegar ég ávarpaði mannréttindaráðið bæði 2017 og 2018 gagnrýndi ég mjög að sum ríki væru eins og stikkfrí þegar kæmi að umfjöllun ráðsins. Skiptir þá m.a. máli að Sádi-Arabía var kjörinn fulltrúi í mannréttindaráðinu á þessu tímabili en í leiðbeiningum um starfsemi ráðsins kemur fram að sérstakar kröfur séu gerðar til aðildarríkja ráðsins um forystu í mannréttindamálum. Ísland hafði nokkrum sinnum áður rætt í landsávörpum sínum bága stöðu kvenna í Sádi-Arabíu en þetta var í allra fyrsta sinn sem mörg ríki tóku sig saman um slíka gagnrýni.
Áhersla á jafnréttindi og mannréttindi kvenna einkenndi málflutning Íslands í mannréttindaráðinu meðan á setunni stóð. Mannréttindiráð samþykkti til að mynda ályktun Íslands og fleiri ríkja um jöfn laun til handa körlum og konum. Ísland lagði einnig upp með að gera réttindum hinsegin fólks hátt undir höfði í málflutningi sínum. Þar er um viðkvæman málaflokk að ræða á vettvangi fjölþjóðasamstarfs, enda mikið verk að vinna til að stuðla að hugarfarsbreytingu meðal þjóða. Fyrir þær sakir þótti brýnt að Ísland legði sitt af mörkum og gekk það eftir. Síðast en ekki síst beitti Ísland sér fyrir umbótum á starfsemi mannréttindaráðsins og náðist nokkur árangur í þeim efnum á tímabilinu þótt enn sé verk að vinna.
Forystuhlutverk Íslands í mannréttindaráði Sameinuðu þjóðanna var prófsteinn á það hvernig íslenska utanríkisþjónustan tekst á við stór og vandasöm verkefni. Ef marka má umsagnir alþjóðlegra mannréttindasamtaka og stórra erlendra fjölmiðla má segja að við höfum staðist þá prófraun.
Farsæl utanríkisviðskipti eru forsenda þess að lífskjör Íslendinga haldist áfram góð. Undanfarið hefur verið lögð rík áhersla á að tryggja íslenskum fyrirtækjum bestu mögulegu viðskiptakjör og sem greiðastan aðgang að alþjóðamörkuðum. Þar sem Ísland er lítið opið hagkerfi skiptir aðgengi að erlendum mörkuðum okkur höfuðmáli. Aðgengi að erlendum mörkuðum skiptir einfaldlega öllu máli fyrir íslensk fyrirtæki og íslenskt efnahagslíf sem og fyrir Ísland sem lítið opið hagkerfi. Góðir viðskiptasamningar við erlend ríki eru lykillinn að því að tryggja íslenskum fyrirtækjum bestu mögulegu viðskiptaumgjörð. Fríverslunarsamningar sem Ísland hefur gert ná til 74 landa sem alls telja tæplega 2,9 milljarða manna eða rúmlega þriðjung mannkyns. Ísland var fyrst Evrópuríkja til að gera fríverslunarsamning við Kína og hefur útflutningur þangað þrefaldast frá því að samningurinn tók gildi. Á grundvelli fríverslunarsamnings höfum við á allra síðustu misserum fjölgað útflutningstækifærum til Kína með samningum um gagnkvæma viðurkenningu heilbrigðisvottorða fyrir ákveðnar landbúnaðar- og sjávarafurðir. Í krafti aðildar sinnar að EFTA hefur Ísland gert 29 samninga við 40 ríki og landsvæði. Þá hefur EFTA nýlokið samningaviðræðum við ríki Suður-Ameríku og með þeim samningi mun 300 milljóna manna markaðssvæði bætast við fríverslunarnetið.
Þau tímamót urðu á síðasta ári að sérstök skýrsla um EES-samninginn var gefin út á Alþingi en fram að því hafði slík upplýsingagjöf fallið undir skýrslu utanríkisráðherra um utanríkismál. Fer vel á því að Alþingi sé sérstaklega gerð grein fyrir EES-samstarfinu með árlegri skýrslu og umræðu í þingsal. Það undirstrikar mikilvægi þessa einstaka samnings fyrir okkur Íslendinga. Miklu skiptir að hrinda í framkvæmd þeim tillögum sem starfshópur um EES-samstarfið skilaði síðastliðið haust og fjallað var um í þinginu. Evrópska efnahagssvæðið er og verður okkar kjölfestumarkaður. EES-samningurinn er auðvitað annað og meira en fríverslunarsamningur og hefur gjörbreytt íslensku viðskiptaumhverfi á þeim aldarfjórðungi sem liðinn er frá því að hann tók gildi og gert okkur samkeppnishæfari, jafnvel á mörkuðum utan EES.
En þó svo að EES-svæðið sé okkar kjölfestumarkaður megum við ekki gleyma því að Bandaríkin eru stærsti einstaki markaður íslenskra útflytjenda. Undanfarin ár hefur verið lögð á það mikil áhersla í utanríkisráðuneytinu að byggja upp enn nánara efnahagslegt samstarf við Bandaríkin, sérstaklega á sviði vísinda og nýsköpunar. Verulegur árangur hefur náðst í þeim efnum síðastliðið ár. Til marks um það er aukinn áhugi bandarískra stjórnvalda á efnahagslegri samvinnu við Ísland, einkum í kjölfar heimsóknar utanríkisráðherra Bandaríkjanna hingað til lands í fyrravetur. Fundir með bandarískum ráðamönnum, bæði í stjórnkerfinu og bandaríska þinginu, hafa til að mynda skilað því að nú er komið fram frumvarp í bandaríska þinginu um áritanir fyrir íslenska fjárfesta og viðskiptaaðila sem myndu auðvelda aðgang að Bandaríkjamarkaði. Þetta hefur verið forgangsmál hjá íslensku viðskiptalífi um árabil. Síðast en ekki síst ber að nefna hringborðsumræður utanríkisráðherra og varaforseta Bandaríkjanna um samstarf á sviði efnahags- og viðskiptamála Íslands og Bandaríkjanna með forsvarsmönnum atvinnulífs beggja landa á fundi í Höfða í september í fyrra.
Á eftir Bandaríkjunum er Bretland mikilvægasta viðskiptaland Íslands. Bretland er stærsti einstaki útflutningsmarkaður Íslands hvað vöruviðskipti varðar og samskipti þjóðanna hafa alla tíð verið náin. Hagsmunagæsla Íslands vegna útgöngu Breta úr Evrópusambandinu hefur verið forgangsmál í utanríkisráðuneytinu undanfarin ár. Fyrr á þessu ári var undirritaður samningur við Breta sem leysir úr viðeigandi útgönguskilmálum með sambærilegum hætti og gert er í útgöngusamningi Bretlands og ESB. Ísland mun brátt hefja samningaviðræður við Bretland um framtíðarsamskipti ríkjanna. Viðræðurnar munu standa yfir á aðlögunartímabilinu sem nú tekur gildi og fara fram samhliða samningaviðræðum Bretlands við ESB. Undirbúningur miðast við að gera víðtækan efnahags- og samstarfssamning við Bretland. Samningsmarkmiðum Íslands verður eftir atvikum fylgt eftir í samfloti með öðrum EFTA-ríkjum innan EES eða með tvíhliða samningum Íslands og Bretlands. Tekið verður mið af viðræðum Bretlands og ESB þar sem það á við og samræmist hagsmunum Íslands. Ekki verður hvikað frá því höfuðmarkmiði að fá a.m.k. sambærileg viðskiptakjör og önnur ríki á EES-svæðinu og freista þess um leið að ná fram atriðum er varða sérstöðu Íslands og kjarnahagsmuni
Virðulegi forseti. Aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu og tvíhliða varnarsamningur við Bandaríkjamenn eru sem fyrr hornsteinar í íslenskri utanríkisstefnu. Breytt öryggisumhverfi í Evrópu eftir ólögmæta innlimun Rússa á Krímskaga árið 2014 hefur kallað á aukinn viðbúnað í okkar heimshluta. Við því hefur verið brugðist með stórauknu eftirliti með kafbátaumferð og eru umtalsverðar framkvæmdir fyrirhugaðar á flugskýlum og öðrum mannvirkjum á öryggissvæðinu á Keflavíkurflugvelli af þeim sökum. Á síðustu misserum hafa umsvif herliðs Bandaríkjanna og annarra bandalagsríkja Atlantshafsbandalagsins þannig aukist á norðaustanverðu Atlantshafi vegna breyttra aðstæðna í öryggismálum og versnandi öryggisumhverfis í Evrópu.
Samvinna Íslands við aðrar Norðurlandaþjóðir, auk Bretlands, Þýskalands og Eystrasaltsríkjanna, á sviði varnar- og öryggismála hefur að sama skapi orðið umfangsmeiri og nánari. Sérstaklega hefur samstarf við Norðurlöndin farið vaxandi síðustu árin og á síðasta ári áréttuðu norrænu utanríkisráðherrarnir í sameiginlegri grein í tilefni af tíu ára afmæli norræna varnarsamsamstarfsins, NORDEFCO, að bæta við frekari úrræðum til að vera betur í stakk búin til að takast á við hættuástand. Tilgangur norræna varnarsamstarfsins er að efla varnargetu hvers og eins aðildarríkis, kanna samlegðaráhrif og greiða leið skilvirkra, sameiginlegra lausna. Samvinna Finna og Svía með aðildarríkjum Atlantshafsbandalagsins á vettvangi þess er enn fremur til marks um þá miklu áherslu sem Norðurlandaþjóðarnar allar leggja á samstarf í öryggis- og varnarmálum
Á þingi Norðurlandaráðs sl. haust var af hálfu Íslands lögð áhersla á aukið norrænt samstarf á sviði utanríkis- og öryggismála, en efling samstarfsins hefur verið forgangsmál í formennskuáætlun Íslands. Náðist samstaða um tillögu mína að fela Birni Bjarnasyni, fyrrverandi ráðherra, að skrifa skýrslu þar sem gerðar verða tillögur um hvernig megi þróa samstarf Norðurlandanna enn frekar. Verður horft sérstaklega til loftslagsmála, fjölþátta ógna og netöryggis, ásamt styrkingar fjölþjóðlegrar samvinnu og alþjóðalaga. Fyrsti áfanginn í þessari vinnu var stöðuskýrsla sem forstöðumenn norrænu alþjóðastofnananna unnu og afhentu sl. vor um framkvæmd tillagna úr skýrslu Thorvalds Stoltenbergs frá 2009.
Virðulegi forseti. Innan utanríkisráðuneytisins hefur þróunarsamvinna fengið aukið vægi. Ný þróunarsamvinnustefna var samþykkt á Alþingi fyrir ári síðan en í henni endurspeglast áherslur Íslands um að nýta þá sérþekkingu sem við búum yfir á fjölmörgum sviðum við uppbyggingu innviða og atvinnuvega í þróunarlöndum í samvinnu við íslenskt atvinnulíf. Í samræmi við stefnu ríkisstjórnarinnar hafa framlög til þróunarsamvinnu vaxið hröðum skrefum síðustu ár. Meira máli skiptir þó til lengri tíma sú hugarfars- og stefnubreyting sem er að verða í þessum málum með aukinni þátttöku einkaaðila í þróunarsamvinnu. Án þátttöku atvinnulífs og einkaaðila munu þau markmið sem þjóðir hafa heims hafa sett sér í þessum málum aldrei nást. Um þetta er að skapast skilningur og samstaða meðal ríkja heims og það er svo sannarlega mikilvægt. Aukin aðkoma Íslandsstofu að verkefnum á sviði þróunarsamvinnu er til marks um þessa áherslubreytingu af okkar hálfu en það er vonandi einungis vísir að því sem koma skal.
Virðulegi forseti. Ég vil að lokum fagna því tækifæri að fá að eiga orðastað við þingmenn í dag um utanríkismál á grundvelli þeirrar yfirgripsmiklu skýrslu sem liggur hér fyrir í þinginu. Utanríkismál hafa sjaldan skipt okkur jafn miklu máli og þau gera nú um stundir og eftir 80 ára farsælt starf íslensku utanríkisþjónustunnar er hún í dag vel í stakk búin til að gæta hagsmuna lands og þjóðar á alþjóðavettvangi.