staða mála vegna heimsfaraldurs kórónuveiru, munnleg skýrsla forsætisráðherra.
Herra forseti. Það er rétt hjá hæstv. forsætisráðherra að íslenska þjóðin sýndi bæði seiglu og sveigjanleika þegar fyrsta bylgjan reið yfir. Almenningur fór eftir ráðleggingum færustu sérfræðinga og tók sóttvarnir alvarlega. Þessi viðbrögð skiluðu árangri og það var sérstaklega farsælt að við náðum að halda skólastarfi gangandi að miklu leyti.
En vorið var okkur líka mjög þungbært. Tíu manns misstu lífið, tugir heilsuna og viðkvæmir hópar sættu einangrun með tilheyrandi vanlíðan. Efnahagslegar afleiðingar faraldursins og sóttvarna birtust í algeru eftirspurnarhruni og atvinnuleysi þúsunda. Þau bættust við þau þúsund sem þegar hafði verið sagt upp vinnunni mánuðina á undan. Það er rétt að hafa það í huga að hagkerfið var byrjað að kólna allt árið fyrir Covid, án þess að ríkisstjórnin gripi til nauðsynlegra ráðstafana. Aðgerðir gegn Covid-plágunni sjálfri hafa reynst misvel en það hefur verið mikið um fát og seinagang. Reynslan sýnir að hlutabótaleiðin var farsælust, bæði fyrir launafólk og efnahagslífið í landinu. Hana var líka hægt að útfæra hratt enda notuð áður af ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur í síðustu kreppu. Öðrum aðgerðum, svo sem brúarlánum fyrirtækja, hefur gengið allt of hægt að hrinda í framkvæmd. Ég hef enn miklar efasemdir um uppsagnarleiðina. Samfylkingin lagðist gegn henni enda vinnur hún gegn hlutabótaleiðinni og skapar hvata til uppsagna. Þá gagnrýndum við að samhliða henni væri ekki blásið til atvinnusóknar varðandi ný störf.
Þá var mikil skammsýni að stíga ekki miklu kröftugri skref til stuðnings sveitarfélögum til að vernda þá dýrmætu þjónustu sem þar er unnin, m.a. í skólum og öldrunarþjónustu. En alvarlegastur er líklega algjör skortur á aðgerðum fyrir fólk og heimili. Margir munu lenda í erfiðleikum með afborganir af lánum, leigu, kaup á skólafatnaði, að kosta börn sín í tómstundir í haust og jafnvel sækja sér læknisþjónustu. Hvort tveggja gæti reynst okkur afar dýrkeypt, dýpkað kreppuna og aukið ójöfnuð.
Við í Samfylkingunni studdum öll góð mál ríkisstjórnarinnar og unnum heiðarlega að úrbótum á þeim í meðförum þingsins. Við veittum ríkisstjórninni svigrúm og vonuðumst til að hún lyfti sér upp úr hefðbundnum skotgröfum, opnaði á samráð og tæki fagnandi góðum hugmyndum, jafnvel þótt þær kæmu frá stjórnarandstöðu. En því miður var allt á sömu bókina lært. Það var allt kolfellt. Tillögur um hærri grunnatvinnuleysisbætur, framlengingu á tekjutengingu þeirra, greiðslur til eldri borgara, öryrkja, foreldra langveikra barna, aðstoð við námsmenn og álagsgreiðslur til framlínufólks, frekari aðstoð við sveitarfélög, sértækan stuðning við lítil fyrirtæki, fjárfestingar í nýsköpun, tækniþróun og menningu sem allt hefði fjölgað störfum. Og loks tillögur um aukinn stuðning til fjölmiðla sem gegna lykilatriði á þessum tímum.
Þegar gerðar voru tilslakanir á landamærum í júní var heldur ekkert samráð haft við stjórnarandstöðu. Ég fullyrði ekki að niðurstaðan hefði orðið önnur eða að ákvörðunin hafi verið mistök en það er algjörlega ljóst að það var ekki byggt á nógu heildstæðu mati á hagrænum áhrifum þess. Þessi gagnrýni varð nokkuð áberandi í byrjun ágúst þegar smit byrjuðu aftur að skjóta upp kollinum. Það má hrósa ríkisstjórninni fyrir að draga lærdóm af henni, byggja á fleiri sjónarmiðum þegar ákveðið var að herða aftur sóttvarnir við landamæri, og líka fyrir að skipa fjölmennan samráðshóp til loka árs 2021 sem á að horfa breitt á viðureignina gegn veirunni.
En það er stórundarlegt, herra forseti, að ekki einn einasti þingmaður hafi aðkomu að þeirri vinnu, hvorki úr stjórn né stjórnarandstöðu. Þeir eru þó kjörnir til að móta þær aðgerðir sem óhjákvæmilega þarf að grípa til og veita fjármuni til þeirra.
En þótt ríkisstjórnin hafi síendurtekið slegið á útrétta hönd stjórnarandstöðunnar síðustu sex mánuði lýsir Samfylkingin því yfir að auðvitað er hún tilbúin til samvinnu um góð verk til framtíðar.
Helsti munurinn á þessari kreppu og þeirri síðustu er að byrðarnar dreifast miklu ójafnar nú. Tugþúsundir missa vinnuna og heimilin verða fyrir harkalegu tekjufalli meðan meiri hluti þjóðarinnar finnur miklu síður fyrir efnahagslegum áhrifum þótt vissulega fylgi óþægindi hörðum sóttvörnum. Ungt fólk verður sérstaklega fyrir barðinu á þessari kreppu, rétt eins og þeirri síðustu. Það er fjölmennt í atvinnugreinum sem hafa nú misst stóran spón úr aski sínum, svo sem ferðaþjónustu og menningargeiranum. Samkvæmt tölum Vinnumálastofnunar er 18% atvinnuleysi í þeim aldurshópi.
Þá er 20% atvinnuleysi hjá innflytjendum og það er fólkið sem dreif áfram góðæri síðustu ára. Ef ekkert verður að gert bætist þetta fólk í hóp þeirra sem þegar standa höllum fæti í samfélaginu, öryrkja, fátækra eldri borgara og annarra sem hafa horft á lífskjarabilið gliðna sífellt síðustu ár, hvort sem það hefur verið góðæri í landinu eða niðursveifla.
Herra forseti. Þá eru ótalin börn í viðkvæmu þroskaferli sem eru í sérstaklega mikilli áhættu vegna óvissu og kjaraskerðingar foreldranna. Nú þegar búa 6.000 fátæk börn í landinu og ef ekki verður hugað sérstaklega að þessu atriði á þeim, því miður, eftir að fjölga mikið.
Herra forseti. Aukinn ójöfnuður er fylgifiskur kreppu og það er pólitísk ákvörðun ef ekki verður gripið til nógu róttækra aðgerða gegn honum nú. Skynsamleg efnahagsstjórn snýst nefnilega ekki bara um að styðja fyrirtæki heldur ekki síður að verja viðkvæmustu hópana og efla sérhvern einstakling. Ef það verður ekki gert í meira mæli en nú hefur verið er allt tal um samstöðu okkar allra innantómur fagurgali.
Vissulega kallar þetta á mikil útgjöld en ég minnist þess hreinlega ekki að hafa heyrt ráðherra viðra þær áhyggjur þegar verið var að veita tugmilljarða króna til fjármagnseigenda í gegnum uppsagnarleiðina. Ég tek undir með fjármálaráðherra sem sagði í vor að það þyrfti að gera meira en minna. Nú, hæstv. fjármálaráðherra, er einfaldlega komið að því að beina þeirri aðstoð að almenningi í ríkari mæli.
Herra forseti. Veiran er auðvitað óútreiknanlegt kvikindi og við höfum ekki hugmynd um hvað þessi viðureign mun taka langan tíma. Við verðum þess vegna að hafa kjark til að horfa til framtíðar og meta allar ákvarðanir út frá heildarhagsmunum þjóðarinnar og langtímaávinningi. Endurskipulagningin þarf að miða að því að skapa öllum mannsæmandi lífskjör og byggja fjölbreyttara atvinnulíf sem reiðir sig í auknum mæli á hugvit. Hún þarf að taka mið af samfélagslegum breytingum samfara tækniþróun, baráttu gegn loftslagsvá og vera til þess fallin að lágmarka áhættu af stórum áföllum.
Herra forseti. Við ráðum engu um það hvar við stöndum í dag en við ráðum öllu um það hvert við stefnum. Það yrðu mikil mistök að ræsa upp gömlu vélina aftur óbreytta.
