fjáraukalög 2020.
Herra forseti. Það er ekki á hverjum degi sem Alþingi fær til umfjöllunar ríkisábyrgð á einkafyrirtæki. Í rauninni er það afskaplega sjaldgæft og þegar það hefur gerst hefur það orðið kveikja að hápólitískum deilum líkt og þegar ríkisábyrgð vegna fyrirtækisins deCODE kom til kasta þingsins eins og tveir þingmenn sem voru þá á þingi og eru hér enn hljóta að muna eftir. Sömuleiðis olli ríkisábyrgð í tengslum við afskaplega umdeildar framkvæmdir Landsvirkjunar við Kárahnjúka til handa einu erlendu fyrirtæki miklum deilum bæði á Alþingi og í íslensku samfélagi, líkt og forseti þings og fleiri hljóta að muna vel eftir.
Nú erum við kjörnir fulltrúar að taka til umfjöllunar ríkisábyrgð á lánalínu til einkafyrirtækisins Icelandair Group, sem getur numið allt að 108 milljónum bandaríkjadollara. Það er ljóst að til þess að þingið geti afgreitt ríkisábyrgðina þarf að auki að breyta lögum um ríkisábyrgðir sem sýnir þungann og alvarleikann í málinu. Því þarf að vanda til verka í þinglegri umræðu og meðferð málsins hér á þessum síðsumarsþingfundi, jafnvel þótt forstjóri Icelandair hafi sagt á fundi fjárlaganefndar í Hörpu í kynningu á málinu að það væri brýnt að þingleg meðferð málsins gengi hratt og örugglega fyrir sig. Forstjóranum til upplýsingar er líka afskaplega brýnt og þarft að þjóðþingið og kjörnir fulltrúar gefi sér þann tíma sem þarf í vandaða þinglega meðferð málsins þó svo að honum og aðstandendum fyrirtækisins liggi á. Hér er nefnilega um að ræða ríkisábyrgð á almannafé handa einkafyrirtæki og því þurfa menn að bera virðingu fyrir.
Herra forseti. Talandi um vandaða málsmeðferð þá eru að mínu mati nokkrir óvissuþættir í málinu sem ég tel vert að vekja athygli á í þeirri von að þingmenn fjárlaganefndar muni gefa sér tíma til að fjalla faglega um þá og fá skýr svör við. Í fyrsta lagi er til staðar óvissa um endanlega upphæð á ríkisábyrgðinni á lánalínunni sem er í bandaríkjadollurum en er ekki uppgefin eða skilyrt í íslenskum krónum. Það hlýtur að vekja spurningar um gengisáhættu ríkisins.
Í öðru lagi er það sú staðreynd að ríkisábyrgðin er á lánalínu fyrir samstæðuna alla en ekki bara flugfélagið eitt og sér þannig að við kjörnir fulltrúar værum í raun ekki að samþykkja ríkisábyrgð fyrir hið þjóðhagslega og kerfislega mikilvæga flugfélag heldur líka á lánalínu til hótelkeðjunnar Icelandair Hotel, sem er í eigu Icelandair Group, og Vita ferðaskrifstofunnar og fleiri dótturfyrirtækja samstæðunnar. Hvernig það samrýmist eðlilegum samkeppnissjónarmiðum gagnvart öðrum hótelkeðjum og ferðaskrifstofum þykir mér ekki nægilega útskýrt og þyrfti að útskýra betur.
Í þriðja lagi: Hvað gerist ef hlutafjárútboð í september heppnast ekki? Hvað ef bara hluti af takmarkinu næst? Þá reynir ekki á ríkisábyrgðina, sagði hæstv. fjármálaráðherra áðan í andsvari. En hvað þá? Hvert er þá plan B? Þetta þyrfti að skýra betur. Kannski er um að ræða einhvers konar trúnaðarupplýsingar sem ekki er tímabært að greina frá strax. Samt sem áður þurfum við kjörnir fulltrúar sem fjöllum um þetta mál hér að fá tilfinningu fyrir því að það sé eitthvert plan B, sérstaklega þar sem lykilatriði fyrir aðkomu ríkisins er jú að það takist að fá nýtt hlutafé í hlutafjárútboði félagsins í september nk. Þá má líka spyrja sig: Ef það tekst ekki, er þá í pípunum að undirbúa aðra aðkomu ríkisins eða hvað?
Í fjórða lagi eru það tryggingarnar fyrir endurheimt á ríkisábyrgðinni sem miðað er við að ríkið taki í eignum félagsins til tryggingar endurgreiðslu ef allt fer á versta veg. Fljótt á litið eru þær tryggingar, sem eru veðin í vörumerki félagsins og dótturfélagsins, vefslóð þessara félaga og lendingarheimildir á tvo áfangastaði, ekki að verðmæti 15 milljarðar íslenskra króna. Það vantar reyndar almennilegt verðmat á þessum eignum í frumvarpinu. Raunar bendir Ríkisendurskoðun á þennan punkt í umsögn sinni sem send var inn í dag. Þar segir að afar ósennilegt sé að þær standi undir kröfum sem nemi allt að 15 milljarða ríkisábyrgð.
Ég treysti á að nefndarmenn fjárlaganefndar spyrji þessara spurninga og fái við þeim svör til að skýra þessa þætti og bregðast við þeim og spyrja auðvitað fleiri spurninga sem þarf að spyrja og fá skýr svör við.
Herra forseti. Á þeim ótrúlegu tímum á heimsvísu sem við höfum lifað frá því í vor hafa ríkisstjórnir um allan heim þurft að glíma við þann mikla rekstrarvanda sem ferðaþjónusta og flugfélög hafa glímt við vegna Covid-19. Og hvað hafa ríkisstjórnir víða um Evrópu gert? Jú, þær hafa lánað flugfélögum beint, samþykkt ríkisábyrgð á lánum fjármálastofnana þeim til handa eða farið út í aðgerðir sem greinilegt er að hæstv. fjármálaráðherra og flokkur hans er alveg einstaklega feiminn við og mótfallinn, jafnvel feimnari við og mótfallnari en systurflokkar flokks fjármálaráðherra í Evrópu, sem er að ríkið fjárfesti í hlut í flugfélagi eða auki við hlut sinn í þeim, jafnvel bara tímabundið.
Það er engin ástæða að mínu viti til að vera feimin við þessa leið því að það er nefnilega þannig núna á þeim tímum sem við lifum að það er ekkert pláss fyrir neina nýfrjálshyggju eða pólitíska feimni þegar kemur að ríkisafskiptum af stórum og þjóðhagslega mikilvægum fyrirtækjum á borð við Icelandair. En þarna koma stjórnmálin inn í og stjórnmálalegar ákvarðanir og hugmyndafræði. Dæmi um skýrar aðgerðir ríkisstjórna í Evrópu til að styðja við flugfélög er þegar franska og hollenska ríkisstjórnin settu um 10 milljarða evra í ríkisaðstoð til flugfélagsins Air France–KLM um mánaðamótin apríl/maí sl., vegna efnahagslegra áhrifa kórónuveirunnar á fluggeirann og eignuðust með því alls 28% hlut í flugfélaginu. Hvernig gerðu franska ríkisstjórnin og sú hollenska þetta? Jú, franska ríkisstjórnin samþykkti 7 milljarða evra lánapakka, samansettan af blöndu af beinum lánum og ríkisábyrgð á lánalínum fyrir flugfélagið, á meðan hollenska ríkisstjórnin veðsetti allt að 4 milljarða evra til aðstoðar flugfélaginu. Það voru skýr skilyrði bæði af hálfu frönsku ríkisstjórnarinnar og þeirrar hollensku fyrir ríkisaðstoðinni, m.a. um að, með leyfi forseta, „Air France–KLM verði umhverfisvænasta flugfélagið á jörðinni“ með því að bæta við núverandi skuldbindingar til að draga úr losun koltvíoxíðs um 50% árið 2024. Einnig voru gerðar skýrar kröfur um að lækka launakostnað stjórnarinnar og að engar arðgreiðslur kæmu til en líka um sæti í stjórn þar sem rekstrarlegar ákvarðanir eru teknar um fyrirtækið. Þar með hafi fulltrúar frönsku og hollensku ríkisstjórnarinnar og þar með almennings áhrif á það hvernig viðspyrna flugfélagsins verður með enn meira almannafé í farteskinu en áður.
Svona hljóðar ríkisaðstoð ríkisstjórnar franska frjálslynda miðjumannsins Emmanuels Macrons og svo íhaldssama hægri mannsins Marks Ruttes. Og ríkisstjórn Þýskalandskanslara, hægri kristilega demókratans Angelu Merkel, ákvað að veita ríkisaðstoð til Lufthansa upp á 9 milljarða evra og að þýsk stjórnvöld eignist fyrir vikið 20% hlut í félaginu og neitunarvald í stjórn félagsins.
Herra forseti. Ég hefði frekar viljað sjá þessa leið farna í frumvarpi um ríkisaðstoð til einkafyrirtækisins Icelandair, að íslenska ríkið eignaðist frekar hlut í flugfélaginu Icelandair til að tryggja enn betur að ríkisábyrgðinni fylgi skýrari skyldur fyrir fyrirtækið og til að ríkið geti tryggt enn betur að ríkisábyrgðinni sé varið til aðgerða sem gagnast almenningi og almannafénu sé varið í rekstrarlegar aðgerðir og ákvarðanir. Fulltrúi almennings sé þar í stjórn til að hafa áhrif á þær ákvarðanir, en ekki síður til að almenningur geti átt hlut í fjárhagslegum bata fyrirtækisins þegar að því kemur. Ekki bara að setja gríðarlega háar fjárhæðir af almannafé, útsettu fyrir láni til einkafyrirtækis, sem bætast við þau efnahagslegu úrræði sem ríkisstjórnin hefur komið í gagnið og Icelandair hefur verið stærsti einstaki notandi að.
Við sjáum nefnilega að með þessu frumvarpi eru ekki mjög ströng skilyrði fyrir 15 milljarða ríkisábyrgðinni, aðeins almennt orðalag um að, með leyfi forseta, „… almannafé og áhætta ríkisins verði takmörkuð við það sem þjóni opinberum hagsmunum, en hafi ekki að markmiði að verja hag hluthafa …“. Þetta er ekkert útskýrt nánar í frumvarpinu.
Stjórnendur Icelandair ákváðu sjálfir að lækka launakostnað sinn sem er fínt en ekkert er kveðið á um græn og loftslagsvæn skilyrði fyrir ríkisábyrgðinni á lánalínunni eða að stjórnendur fyrirtækisins hegði sér í samræmi við lög um íslenskan vinnurétt, eitthvað sem ætti að sjálfsögðu alls ekki að þurfa að setja sem skilyrði í íslenskan lagafrumvarpstexta þar sem fyrirtæki skráð á Íslandi þurfa að lúta íslenskum lögum um vinnumarkaðsmál. Í þessu tilviki er því miður full ástæða til og meira en það að gera það þegar horft er til óboðlegar framkomu stjórnenda Icelandair í garð flugfreyja og flugþjóna í kjarabaráttu þeirra, framkoma sem á eftir að draga dilk á eftir sér á íslenskum vinnumarkaði og setja mark sitt á samskipti verkalýðsfélaga við viðsemjendur sína og ekki síður setja mark sitt á samskipti starfsmanna Icelandair og stjórnenda þess.
Ríkisstyrkur í formi ríkisábyrgðar á lánalínu án nokkurra almennra krafa og skilyrða er að mínu mati ekki besta leiðin í þessari stöðu. Þegar þingmenn og ráðherrar tala fjálglega um að þá sé bara lausnin að eignast ríkisflugfélag, eins og það væri það versta sem myndi gerast, spyr ég á móti: Er það ekki bara allt í lagi? Er það svo slæmt að íslenska ríkið eignist meiri hluta í flugfélagi? Finnska ríkið á 55,8% hlut í Finnair, sem er vel rekið og verðmætt flugfélag, eða flugfélag Nýja-Sjálands hvers 52% hlutur er í eigu nýsjálenska ríkisins, eða tímabundinn hlutur franskra, hollenskra og þýskra stjórnvalda í þarlendum flugfélögum. Tímabundinn hlutur íslenska ríkisins í flugfélagi sem glímir við gríðarlega erfiðar aðstæður sem íslenska ríkið gæti svo selt þegar fyrirtækið rís vonandi aftur á fætur, er bara alls ekki svo slæm hugmynd eins og margir hafa haldið fram, þvert á móti. Hvað þá fyrir ríki sem er á eyju norður í ballarhafi sem reiðir sig gríðarlega mikið á flugsamgöngur í samskiptum við umheiminn. Einmitt í ljósi þess hversu þjóðhagslega mikilvægt flugfélagið er vegna landfræðilegrar legu Íslands er hræðslan við að ríkið eigi hlut í þjóðhagslega mikilvæg fyrirtæki umhugsunarverð og í raun gagnrýniverð að mínu mati.
Herra forseti. Það er ljóst að Icelandair er kerfislega mikilvægt fyrirtæki fyrir Ísland en líka mikilvægt þjóðaröryggislega vegna landfræðilegrar legu okkar og smæðar. Störf sem tengjast starfsemi Icelandair hlaupa á hundruðum og bein afleidd störf má telja í þúsundum. Það er því hagur ríkisins að leggja til stuðning á þessum tímum og sviðsmyndir fyrirtækisins í kynningu á gögnum þykja raunhæfar og samningar sem Icelandair hefur gert við ýmsa kröfuhafa sína eru taldir bæta lausafjárstöðu félagsins og auka verulega líkurnar á því að það takist að selja hið nýja hlutafé.
Það er gríðarlega mikilvægt að þær ákvarðanir verði teknar og útfærðar með hag almennings og umhverfisins í huga og línurnar verði skýrar um ábyrga, siðferðislega starfshætti til hagsbóta fyrir launafólkið og starfsfólk en ekki sé eingöngu hugsað um hluthafana. Ef ríkið ætlar að aðstoða þetta fyrirtæki við að halda velli, sem við erum að fjalla um hér og verður að öllum líkindum samþykkt, vona ég sannarlega að það takist. En við skulum gera það vel og við skulum gera það með skýrum skilyrðum fyrir almannahag. Ef ríkisstjórnir annarra fjölmennari ríkja en okkar geta það, þá getum við það.
