atvinnulýðræði.
Frú forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um atvinnulýðræði. Tillagan sjálf, tillögugreinin, er ekki flókin og í sjálfu sér ekki sérstaklega róttæk. Hún fjallar um skipun starfshóps og vil ég lesa hana upp, með leyfi forseta:
„Alþingi ályktar að fela félags- og barnamálaráðherra að skipa starfshóp aðila vinnumarkaðarins og hins opinbera sem geri tillögur um hvernig auka megi lýðræði á vinnustöðum. Í starfshópnum eigi sæti fulltrúar Alþýðusambands Íslands, BSRB, Bandalags háskólamanna, Samtaka atvinnulífsins, Samtaka íslenskra sveitarfélaga, forsætisráðuneytis, fjármála- og efnahagsráðuneytis og félagsmálaráðuneytis. Félags- og barnamálaráðherra skipi formann starfshópsins. Ráðuneyti greiði kostnað vegna starfshópsins og leggi honum til aðstöðu og nauðsynlega sérfræðiþjónustu. Starfshópurinn skili tillögum eigi síðar en 1. desember 2021.“
Hér er með öðrum orðum kveðið á um að öll þau sem að þessum málum koma setjist saman við borðið og finni hvort og þá hvernig best sé að haga þessum málum, að auka atvinnulýðræði. Hvað er atvinnulýðræði? heyri ég að forseti veltir fyrir sér, og ætla ég því að reyna að útskýra það í örfáum orðum.
Á íslenskum vinnumarkaði hefur vinnandi fólk tryggt afkomu sína að reglusetningu í gegnum verkalýðsfélög sem í gegnum kjarasamninga semja um kaup og kjör í tilteknum starfsgreinum eða á tilteknum vinnustöðum við atvinnurekendur eða samtök þeirra. Kjarasamningar kveða iðulega á um laun, vinnutíma, kaffi- og matarhlé, orlofsrétt, veikindarétt o.s.frv. Þótt kjarasamningar tryggi almenna aðkomu og reglusetningu tryggja þeir ekki aðkomu að ákvörðunartöku innan vinnustaða, sem hafa þó óneitanlega mikil áhrif á líf starfsfólks. Þessari tillögu er ætlað að draga ólíka aðila að borðinu sem gera eiga tillögur um hvernig auka megi lýðræði á vinnustöðum.
Andstæð sjónarmið sem hafa hér þýðingu takast á, annars vegar stjórnunarréttur atvinnurekenda og hins vegar sjálfræði starfsmanna. Þá skal tekið fram að tillögurnar eiga ekki að koma í stað eða grafa undan íslenska vinnumarkaðslíkaninu sem hefur þróast í rúma öld. Mikilvægt er að tryggja að samtakamáttur og samstaða launafólks sé í hávegum höfð auk stöðu verkalýðshreyfingarinnar. Samstaða launafólks hefur gert það að verkum að í fáum löndum er þátttaka í verkalýðsfélögum almennari en á Íslandi og hlutur launafólks í verðmætasköpun hefur farið vaxandi á meðan þróunin hefur verið gagnstæð víðast hvar á Vesturlöndum. Þessa stöðu er mikilvægt að við varðveitum hér og eflum. Er þessum hugmyndum því fyrst og fremst ætlað að vera viðbót við hið íslenska vinnumarkaðslíkan og liður í framþróun þess.
Aukið lýðræði og gagnsæi á vinnustöðum má tryggja með ýmsum hætti. Má nefna setu starfsmanna í framkvæmdastjórnum og eftirlitsstjórnum fyrirtækja, að lögbinda ráðgjafarrétt starfsmanna og jafnframt upplýsingarétt um tiltekin mál innan fyrirtækis, t.d. um fjárhagslega stöðu og framtíðaráform og að starfsfólk fái til sín tiltekið hlutfall ágóða eða arðgreiðslna úr fyrirtæki sem það fær val um að ráðstafa. Bæði má kanna breytingar á núverandi löggjöf sem og ólíka hvata, t.d. skattalega og aðra fjárhagslega hvata, til að hvetja fyrirtæki að taka upp lýðræðislegri stjórnarhætti eða rekstrarform. Æskilegt er að ólíkar leiðir séu athugaðar og að reynslan af þeim sé könnuð með tilliti til félagslegra, efnahagslegra og umhverfislegra þátta, sé reynsla til staðar. Þá er mikilvægt að kannað sé hvaða áhrif mögulegar breytingar kynnu að hafa á íslenska vinnumarkaðslíkanið.
Með tilkomu fjórðu iðnbyltingarinnar má og ætla að mikilvægara sé að auka lýðræði á vinnumarkaði þegar gervigreind og sjálfvirknilausnir taka við hlutverkum mannsins í auknum mæli. Það hefur mikla þýðingu fyrir vinnandi stéttir að tekin séu skref til að gera þeim kleift að koma að ákvörðunum fyrirtækja um innleiðingu nýrrar tækni og gefa þeim þannig tækifæri til að njóta virðisaukans af tækniframförum. Þann virðisauka mætti til að mynda nýta til að stytta vinnutíma starfsfólks, hækka laun þess, auka starfsöryggi og bæta vinnuumhverfi og kjör að öðru leyti. Að auki má telja að þekking starfsfólks geti nýst vel við innleiðingar nýrrar tækni, sem gæti m.a. birst í aukinni framleiðni fyrirtækja.
Þetta er í grófum dráttum yfirferð yfir hugmyndir um hvernig hægt væri að auka atvinnulýðræði, auka lýðræði á vinnustöðum. Ég ítreka að hér er ekki á nokkurn hátt verið að hugsa að þetta komi á einhvern hátt í staðinn fyrir vinnumarkaðsmódelið, sem er ein af grunnstoðum íslensks samfélags, heldur þvert á móti að þetta styðji við það. Það getur skipt gríðarlega miklu máli að starfsfólk komi beint að ákvörðunum fyrirtækisins, en á sama tíma þarf t.d. að tryggja að sú staða komi ekki upp að starfsfólk sé, þrátt fyrir að eiga óvirka setu einhvers staðar, gert samábyrgt í einhverjum tillögum eða aðgerðum sem koma niður á starfsfólki. Þess vegna er það sem ég hef farið yfir hér einungis reifun á mögulegum leiðum til að tryggja markmið aukins atvinnulýðræðis. Starfshópsins sjálfs bíður svo að finna réttu leiðirnar, verði tillagan samþykkt og hann skipaður.
Þessar hugmyndir eru í raun ekki nýjung. Þær þekkjast mjög víða í löndum í kringum okkur. Ég hvet áhugasama til að kynna sér greinargerðina þar sem farið er aðeins yfir stöðuna í Vestur-Evrópu. Plássins vegna og af tillitssemi við hv. þingmenn var ákveðið að horfa eingöngu á Vestur-Evrópu.
Atvinnulýðræði þekkist um allan heim. Það þekkist í Þýskalandi og er búið að vera mjög lengi á Norðurlöndum, m.a. í Svíþjóð, sem vissulega er eitt Norðurlandanna, og í fleirum þeirra. Við sem höfum sérstaklega horft til Norðurlandanna hvað varðar samstarf innan Norðurlandaráðs, og við lærum hvert á öðru, eigum að horfa mjög til þeirra hvað þetta varðar.
Í þessum sal hefur þetta mál einnig verið rætt áratugum saman. Fyrsta tillaga um þingsályktunartillögu um atvinnulýðræði var flutt á 85. löggjafarþingi vorið 1965. Það var Ragnar Arnalds, þáverandi hv. þm. Alþýðubandalagsins, sem flutti þá tillögu og síðan hafa fjölmargir þingmenn flutt tillögu um þessi mál. Mig langar sérstaklega að nefna hæstv. heilbrigðisráðherra Svandísi Svavarsdóttur, sem flutti, ásamt öllum þáverandi þingflokki Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs, tillögu á nokkrum löggjafarþingum fyrir nokkrum árum um skipun nefndar sem gera skyldi tillögur um atvinnulýðræði.
Atvinnulýðræði hefur því lengi verið baráttumál vinstri afla á Alþingi. Auk allra þessara þingmála hafa ýmis önnur mál, sem ég mun mjög lítillega koma inn á, þau eru hér legíó í greinargerðinni, sem miðuðu að því að auka þátt starfsmanna í ákvörðunartöku á vettvangi atvinnustarfsemi síðasta hálfa öld eða svo verið lögð fram fyrir tilverknað fulltrúa vinstri flokka. Þrátt fyrir að oft hafi verið reynt að móta og setja reglur um framkvæmd atvinnulýðræðis á Íslandi hefur það enn sem komið er borið takmarkaðan árangur. En nú er lag, forseti, nú er lag.
Atvinnulýðræði hefur þó skipað veglegan sess í mótun vinnumarkaðar í nágrannalöndum okkar síðustu hálfa öldina og þykir sjálfsagður og eðlilegur hluti vinnumála. Íslenskur vinnumarkaður verður því að teljast ærið frumstæður hvað þetta snertir og full ástæða er til að gera úrbætur á þessum mikilvæga vettvangi. Á tímum þeirra vinstri stjórna sem hér hafa setið hafa þó verið stigin skref í þessa átt. Það gerðist með því að fulltrúar starfsmanna fengu sæti í stjórnum menningarstofnana, eins og Þjóðleikhússins og Ríkisútvarpsins, og með því að fulltrúar starfsmanna og nemenda fengu sæti í stjórnum framhaldsskólanna. Nefna má í þessu sambandi ákvæði laga nr. 23 frá 20. mars 2013, um Ríkisútvarpið, fjölmiðil í almannaþágu, ákvæði laga nr. 92 frá 12. júní 2008, um framhaldsskóla, og svo ákvæði laga um grunnskóla, Þjóðskjalasafn Íslands og leiklistarlög. Einnig verður að hafa í huga í þessu sambandi að samvinnufélögin sköpuðu möguleika á áhrifum viðskiptamanna á rekstur fyrirtækjanna. Nú veit ég að við öll sem hér erum inni sperrum eyrun því að okkur eru hugleikin samvinnufélögin og samvinnuhreyfingin og þær hugsjónir sem að baki henni bjuggu. Það átti t.d. við um neytendur í þéttbýlinu og viðskiptamenn, eins og bændur í dreifbýlinu. Með hruni samvinnuhreyfingarinnar var allt þetta kerfi lagt niður og þá einkum sú hugmyndafræði lýðræðis sem samvinnuhreyfingin byggðist þó á í öndverðu.
Forseti. Ég ætla ekki að lesa þessa greinargerð sem er, þó að ég segi sjálfur frá, býsna góð. Í það minnsta er hún ítarleg og fræðandi. En ég ætla að ljúka máli mínu með því að minna á að hugtakið atvinnulýðræði merkir leiðir til að auka áhrif starfsmanna innan fyrirtækja. Um það snýst þessi tillaga og að því eigum við öll að stefna, að íslenskur vinnumarkaður geti þróast á sömu lund og hann hefur gert í löndunum í kringum okkur síðustu hálfa öld.
