fjárlög 2021.

Virðulegi forseti. Ég er að fara að renna inn í þennan klukkutíma með símaskrá. Ég er ekki vön að vera með ritaða ræðu. Ég bið hæstv. forseta að svitna ekki yfir þessu vegna þess að þetta mun vera á verulega stóru letri fyrir þessa sjónskertu konu. En hér er ég að mæla fyrir nefndaráliti 4. minni hluta fjárlaganefndar. Við erum að ræða fjárlögin, langviðamesta og stærsta frumvarp hvers árs frá löggjafarvaldinu. Hefst nú lesturinn, virðulegur forseti.

Covid-19 faraldurinn hefur gjörbreytt forsendum ríkisfjármála. Tekjur ríkissjóðs hafa dregist verulega saman á meðan útgjöld hafa stóraukist. Við stöndum nú á krossgötum þar sem ljóst er að fjárlög næsta árs munu leika lykilhlutverk í endurreisn hagkerfisins. Aðgerðir ríkisstjórnarinnar ráða þar úrslitum. Allt of margir Íslendingar voru látnir ganga í gegnum allsherjarniðurbrot eftir fjármálahrunið 2008. Þar einkenndust vinnubrögð stjórnvalda af því að reisa skjaldborg um fjármagnsöflin en gjaldborg um heimilin í landinu. Þá kom skýrt fram hvaða afleiðingar það hefur þegar valdhafarnir kjósa að forgangsraða björgunaraðgerðum sínum í þágu fjármálaaflanna fremur en fólksins sem byggir landið. Reynslan eftir hrunið 2008 kenndi okkur hvernig niðurskurðurinn í kjölfar efnahagskreppunnar kom harðast niður á hinum fátækustu og með hvaða hætti óðaverðbólga þurrkaði út eignir og heimili þúsunda Íslendinga. Mistökin sem voru gerð þá mega aldrei endurtaka sig.

Fjárlög næsta árs verða að setja fólkið í fyrsta sæti, tala um glötuð tækifæri og dýrkeypt mistök. Sóttvarnaaðgerðir voru hertar eftir að Covid-sýktum einstaklingum fjölgaði mjög á Íslandi skömmu fyrir páska. Þjóðin sýndi hvað í henni býr. Samstaða og óbilandi fórnfýsi hennar og dugnaður náðu að hefta faraldurinn. Í maí var nánast búið að útrýma veirunni á Íslandi. Hugsið ykkur. Og við áttum frábært sumar eins og allir muna. Á þeim tímapunkti átti náttúrlega að leggja alla áherslu á að halda veirunni burtu frá landinu. Það er a.m.k. það sem sú kona sem hér stendur hefur boðað alveg frá fyrstu tíð. Í rauninni hef ég boðað það frá því mánuði áður en fyrsti einstaklingurinn greindist með Covid á Íslandi að við fengjum að vera frjáls innan lands en beittum aftur á móti aðgerðum á landamærunum. Ríkisstjórnin ákvað hins vegar að slaka á og hefja að nýju innflutning á veirunni og þann 15. júní sl. tóku ferðamenn að streyma inn í landið á ný. Meginmarkmiðið var auðvitað að koma til móts við vanda ferðaþjónustunnar. Skimun á landamærum átti að tryggja að Covid-sýktir einstaklingar myndu ekki dreifa veirunni innan lands en mistökin komu þó fljótlega í ljós eins og við öll þekkjum. Síðan þá hefur ekki tekist að beisla veiruna eins og hafði heppnast í kjölfar fyrstu bylgju hennar. Síðastliðið sumar létu heilbrigðisyfirvöld veiruna njóta vafans. Afleiðingarnar urðu hörmulegar fyrir landsmenn alla. Fjárhagslega séð fyrir ríkissjóð koma þær skýrt fram í fjárlögum ríkisstjórnarinnar fyrir árið 2021.

Svonefnd þriðja bylgja faraldursins sem skall á íslensku samfélagi í haust hefði aldrei þurft að verða, aldrei nokkurn tímann. Allir ættu að vita að kórónuveiran kviknar ekki hér upp úr engu. Hún er einfaldlega flutt inn til landsins í gegnum landamærin. Stjórnvöldum var því í lófa lagið frá upphafi faraldurs að vernda okkur gegn því að Covid-19 breiddist hér út eins og í raun er orðin. Fjárlögin árið 2021 myndu svo sannarlega líta betur út sem tölur á blaði ef landamærunum hefði verið haldið lokuðum nema fyrir allra nauðsynlegustu umferð. Samfélagið okkar gengi þá í dag sinn vanagang þar sem engin eða mjög fá boð og bönn réðu ríkjum. Samanborið við stöðuna í dag værum við sem sagt frjáls í alla staði. Okkur væri ekkert að vanbúnaði að halda heilög jól með hefðbundnum, eðlilegum hætti í faðmi fjölskyldu og vina. Í staðinn flæðir gjaldeyrir til netverslana í útlöndum, veitingamenn safna skuldum, verslanir eiga á hættu að sitja uppi með vörugeymslur fullar af jólavarningi, atvinnuleysi vex stig af stigi með tilheyrandi vanda fyrir alla og ríkissjóður safnar skuldum. Óvissa ríkir um framtíðina þó að flestir voni að úr rætist með tilkomu bóluefnis gegn veirunni. Þessi mistök stjórnvalda í stríðinu við veiruna munu kosta skattgreiðendur hundruð milljarða króna. Þá verður ekki metin til fjár öll sú vanlíðan sem fylgir fjárhagslegum áföllum né heldur þær mannlegu fórnir alþýðufólks sem ávallt eru færðar í kreppuástandi þar sem nefna má sundruð heimili og önnur félagsleg vandræði af ýmsum toga, að ógleymdri sorginni vegna fráfalls þeirra sem hafa látist af völdum Covid-19.

Í frumvarpi til fjárlaga er áfram fylgt þeirri stefnu að krefja ríkisstofnanir um aðhald í rekstri. Aðhaldskrafan gagnvart þeim nemur nú 2% að undanskildum heilbrigðis- og öldrunarstofnunum. Þar er aðhaldskrafan um 0,5%. En það þurfa allir á auknum framlögum að halda. Þetta er vandi. — Virðulegi forseti. Nú er ég náttúrlega í vanda stödd með símaskrána. — Þessar aðhaldskröfur bitna verulega á samfélaginu og skattahækkanir gætu hægt á bataferlinu. Því er það jákvætt að samstaða ríkir um að koma í veg fyrir víðtækan niðurskurð í opinberri þjónustu. Það verður þá að gæta þess að svelta ekki opinberar stofnanir sem nauðsynlega þurfa á hjálp að halda. Það er samt sem áður stórundarlegt að í þessu árferði núna, í þessu mikla hruni sem við erum að glíma við núna, skulum við vera með aðhaldskröfu á t.d. heilbrigðisstofnanir. Það er eiginlega með hreinum ólíkindum. Við skulum vona að endurreisn hagkerfisins taki skemmri tíma en spár gera ráð fyrir. Jafnvel svartsýnustu spár gera ráð fyrir auknum hagvexti á næsta ári. Það fer svo sem ekki alveg saman hvort það er spá Seðlabanka eða Hagstofu en engu að síður er gert ráð fyrir auknum hagvexti á næsta ári, allt að ríflega 3%. Við verðum að vona hið besta. Í því felst að okkur ber að tryggja að ríkissjóði verði beitt með markvissum hætti til að stemma stigu við vaxandi atvinnuleysi og versnandi efnahagsspám. Því er fallist á það hér í þessu nefndaráliti að við þessar einstöku aðstæður sé skynsamlegt að brúa bilið milli tekna og gjalda með lántöku ríkissjóðs. Útlit er fyrir … — Bíðið nú við. Þetta fer að verða svolítið flókið. Það er betra að tala blaðlaust, ég verð nú að viðurkenna það, og vera með þetta allt í kollinum. Ég held að ég hafi bara hreinlega snúið þessu öllu á hvolf, virðulegi forseti. Það er nú eins og það er.

Endurskoðuð fjármálastefna gerir ráð fyrir auknum sveigjanleika. Svigrúm þeirrar stefnu var aukið til að rúma bæði bjartari og dekkri sviðsmyndir. Uppfærðar hagspár gefa því miður til kynna að við munum þurfa að kljást við svörtustu sviðsmyndirnar. Þetta hefur svo sem komið fram hjá öllum viðmælendum sem hafa komið fyrir fjárlaganefnd. Í rauninni er vandi alls staðar. — Það er náttúrlega hið versta mál þegar ég sný þessu öllu svona á hvolf. Þarna kemur það nú samt sem áður. — Ríkisstjórnin hefur gripið til víðtækra sóttvarnaaðgerða innan lands sem hafa leitt til fordæmalauss samdráttar í fjölda atvinnugreina sem koma ferðaþjónustunni lítið sem ekkert við. Þá er þessi kreppa ekki staðbundin heldur nær hún til allra landa, enda hefur faraldurinn dreift sér út um allan heim eins og við vitum. Um leið og sóttvarnaaðgerðum á heimsvísu lýkur megum við vænta þess að ferðaþjónustan rétti á ný úr kútnum. Í upphafi faraldurs var því spáð að samdrátturinn yrði V-laga og að hagkerfið myndi rísa úr sæ og jafna sig á tiltölulega skömmum tíma. En vegna þess að áhrif veirunnar hafa varað lengur og orðið meiri en vonir stóðu til er útlit fyrir að ferðaþjónustan muni ekki ná sér aftur á strik fyrr en eftir einhver ár. Svo að allrar sanngirni sé þó gætt á yfirstandandi kreppa, ólíkt fyrri efnahagsáföllum, ekki rætur sínar að rekja til offjárfestinga, bólumyndunar eða hagstjórnarmistaka. Upphaf hennar og orsök er kórónuveiran sem orsakað hefur Covid-19 heimsfaraldur en ekki efnahagsstjórn hér heima né nokkurs staðar annars staðar. Óvinurinn er ósýnileg veira sem ég hef bara gjarnan kallað nánast fjórðu heimsstyrjöldina af því við höfum ekkert vitað hvernig við eigum að að sigrast á henni fyrr en núna. Og það er ánægjulegt og hreinlega bestu fréttir sem maður hefur heyrt á árinu að við skulum vera að fá bóluefni. Í rauninni eru þá væntingarnar eðli málsins samkvæmt þær að við skjótum öllum ref fyrir rass og náum okkur upp úr þessu fyrr en nokkurn hafði grunað.

Þessi kreppa er ekki staðbundin, það er bara þannig. En ríkisstjórnin ber fulla ábyrgð á aðgerðum sínum gagnvart þjóðinni því að hún er í raun að færa Íslendingum hæsta reikning Íslandssögunnar til að kljást við. — Virðulegi forseti. Ég er að hugsa um að biðja þig um að gefa mér eina mínútu ef ég mætti fara úr ræðustólnum til þess að reyna að finna það sem ég ætlaði að vera með hérna. Má ég það?

(Forseti (BN): Nei, það er ekki …)

Er það á ská við allar reglur? Af því að ég á klukkutíma í ræðu má ég þá ekki sækja ræðu mína því að ég er greinilega ekki með hana.

(Forseti (BN): Nei, við getum ekki … Það er ekki í samræmi við reglur. Forseti þykist nú vita að hv. þingmaður sé meira eða minna með þetta í kollinum eins og venjulega.)

Jú, hún er það nú en þetta átti að vera svo rosalega skipulegt og flott hjá mér núna. En við skulum þá sjá hvernig þetta gengur. Við skulum sjá. Hér vorum við að gæta allrar sanngirni, við skulum kíkja á það hér. Þetta er í herberginu mínu. — Ég ætlaði að nefna það að endurskoðuð fjármálastefna gerir ráð fyrir því að halli ríkissjóðs yrði í kringum 9% af vergri landsframleiðslu á næsta ári. Nú er hins vegar útlit fyrir að hallinn verði 10,5% þannig að aukinn halli rúmast þó innan óvissusvigrúms fjármálastefnu og þetta er sá herkostnaður sem stefnir í vegna þess að við slökuðum á víglínunni og hopuðum nú í sumar í baráttunni gegn veirunni. Það er nú mergurinn málsins að ríkisstjórnin verður í rauninni að bera fulla ábyrgð á þessu gagnvart þjóðinni. — En nú er ég kannski komin með eitthvað alveg spánnýtt. Við skulum skoða það, virðulegi forseti. Það er nú ekkert gaman að þessu nema eitthvað sé að gerast í ræðustólnum. Það má enginn sofna, virðulegi forseti, þegar maður er að fara með svona langa ræðu. Hvert vorum við nú komin?

Nú skulum við tala um aðhaldskröfu fjárlaganna. — Ég held að ég hafi bara verið búin að hlaupa yfir það á hinum staðnum. Ég ætla nú ekki að fara að gera það aftur. — En stutta málið í sambandi við aðhaldskröfuna er að auðvitað þurfum við að koma í veg fyrir að heilbrigðisstofnanir þurfi að glíma við slíkt. Það er algerlega síðasta sort. Þess vegna kemur 4. minni hluti með breytingartillögu í þá átt að uppsafnaður skuldavandi Landspítalans verði hreinlega þurrkaður út. Á þeirri stofnun er glímt við alveg ótrúlegan vanda sem hefur ekki síst skapast vegna þess að þeir hafa ekki einu sinni getað útskrifað þá frá sér sem eru ekki sjúklingar lengur heldur orðnir frískir en tilheyra hópi aldraðra sem ættu í engin hús að venda væru þeir settir út af spítalanum. Þetta eru einhver dýrustu innlagnarrými sem um getur, að þurfa að vera með tugi einstaklinga, eldri borgara, bundna fasta inni á Landspítala – háskólasjúkrahúsi í stað þess að vera með úrræði fyrir þá heima fyrir.

Landspítalinn er langt frá því að vera eina ríkisstofnunin sem glímir við undirfjármögnun. Í skýrslu Ríkisendurskoðunar um starfsemi Fiskistofu, sem kom út í janúar 2019, kom glöggt fram að vegna fjárskorts er eftirlitsgeta Fiskistofu verulega skert. Þar má m.a. lesa að eftirlitsmönnum hafi verið fækkað um 24% frá árinu 2008 og fram til ársins 2017. Þá var staðan einnig alvarleg hjá ákæruvaldinu og rannsóknarlögreglu. Fjölmörg dæmi eru um að refsingar vegna alvarlegra kynferðis- og ofbeldisbrota hafi verið mildaðar eða jafnvel látnar niður falla vegna þess hve lengi hefur dregist að gefa út ákæru frá því að rannsókn mála hófst. Sem betur fer voru fjárheimildir auknar í þessum málaflokki og starfsmönnum fjölgað til að vinna niður uppsafnaðan málshalla. Engu að síður leiddi undirfjármögnun til réttarspjalla í fjölda mála. Allt of langur tími leið frá því að vandinn var ljós og þar til gripið var til aðgerða.

Þá birtist það mjög skýrt í athugasemd Persónuverndar við fjárlagafrumvarpið hvernig vandinn er hunsaður ár frá ári. Persónuvernd bendir á að vegna innleiðingar nýrra reglna um stofnunina hafi álagið á hana að aukist til muna. — Við þekkjum þetta, fyrir utan allan kostnaðinn sem hefur fallið á fyrirtækin upp á tugi eða hundruð millj. kr. — Nýjum málum fjölgaði verulega í kjölfar nýlega nýrra reglna. Og hlustið nú: Fjöldinn tók nefnilega stökk, úr tæpum 200 málum árið 2017 í 2.415 mál árið 2018. Fjöldi mála til afgreiðslu hefur aukist jafnt og þétt í kjölfarið. Ástæðan er sú að fjárveitingar hafa ekki dugað til að sinna fleiri verkefnum. Það er viðvarandi vandamál við fjármögnun ríkisstofnana að ekki er komið til móts við aukna fjárþörf þeirra þegar verkefnum fjölgar. Kostnaður þjóðarinnar af því að fjármagna ekki opinbert eftirlit og opinbera þjónustu með viðhlítandi hætti er miklu meiri en kostnaðurinn sem hlýst af því að fjármagna hlutina rétt. Vegakerfið er t.d. gott dæmi um þetta. Í kjölfar hrunsins, og þá er ég að tala um efnahagshrunið 2008, var nauðsynlegu viðhaldi ýmist slegið á frest í gatnakerfinu okkar eða því sinnt með ódýrum aðgerðum sem síðar meir leiddu til frekari skemmda. Í dag erum við að reyna að laga vegi sem ekki fengu fullnægjandi viðhald á eftirhrunsárunum. Eflaust má rekja fjölda slysa til þess að viðhaldi vega var ábótavant. Vandinn er sá að það kemur gjarnan ekki í ljós fyrr en skaðinn er skeður hvað það er okkur í raun dýrkeypt þegar opinberir aðilar eru undirfjármagnaðir. Það er miður að ekki gefist svigrúm til að bæta úr þessu vandamáli með fullnægjandi hætti að svo stöddu. En koma tímar, koma ráð. Þó er nauðsynlegt að grípa strax til aðgerða þar sem vandinn er mestur og fella niður uppsafnaðan halla Landspítalans eins og ég hef áður sagt.

Nú ætla ég stuttlega að víkja að stöðu sveitarfélaganna sem mörg hver eiga virkilega erfitt um þessar mundir. Undanfarna áratugi hefur ríkið falið sveitarfélögunum umfangsmikil verkefni og aukið ábyrgð þeirra gagnvart borgurunum. Sveitarfélög sjá um eigin félagsþjónustu, rekstur grunnskóla og leikskóla, þjónustu við fatlað fólk og öldrunarþjónustu ásamt ýmsum öðrum verkefnum. Sveitarfélögin geta þó ekki aflað tekna með sama hætti og ríkissjóður. Úrræði þeirra eru fá þegar tekjur dragast saman eða útgjöld aukast. Í þessum efnum voru blikur á lofti vel fyrir komu Covid-19 en nú hefur slagsíðan aukist og er staðan orðin með öllu óviðunandi. Þótt sveitarfélögin eigi að ráða eigin málefnum nær það engri átt að fela þeim lögbundna þjónustu án þess að tryggja samhliða leiðir til að fjármagna rekstur þeirrar þjónustu. Samkomulag ríkis og sveitarfélaga, sem undirritað var í upphafi októbermánaðar, tryggði sveitarfélögum aukið fjármagn sem nemur 4,3 milljörðum kr. Það fjármagn tekur þó að mestu leyti til kostnaðar sem fellur til á yfirstandandi ári. Í umsögn Sambands íslenskra sveitarfélaga, um frumvarp til fjárlaga 2021, kemur sem dæmi fram að hækka þurfi daggjöld til rekstrar hjúkrunarheimila um 2,5 milljarða kr. svo að þau dugi fyrir rekstrinum. Einnig vanti 300–320 millj. kr. til að sinna NPA-þjónustu. Þetta eru verkefni sem löggjafinn hefur falið sveitarfélögunum án þess að tryggja jafnframt fjármagn til að veita þjónustuna. Ríkisstjórnin kom að einhverju leyti til móts við þessar kröfur en það á ekki að viðgangast að sveitarfélögin þurfi að berjast fyrir nauðsynlegu fjármagni ár frá ári. En nú ætla ég að segja ykkur að þau gleðitíðindi eru akkúrat á ferðinni núna að ríkisvaldið ætlar einmitt að koma til móts við sveitarfélögin hvað lýtur að NPA-samningunum, enda er það slíkt og þvílíkt réttlætismál. Það er varla stætt á því að kvótasetja þessa þjónustu, að ekki fái allir sem á henni þurfa að halda.

Sveitarfélögin kalla auk þess eftir aðkomu ríkissjóðs til að tryggja þeim hagstæð lánskjör næstu árin en útlit er fyrir að skuldir sveitarfélaganna muni aukast um allt að 145 milljarða kr. næstu fimm árin. Ríkissjóður hefur, myndi ég segja, mjög góða stöðu hvað það varðar að hann er með lága vexti. Ég veit reyndar ekkert hvaðan hann fær þetta lán. Ég verð nú að viðurkenna það. Ég ætlaði einmitt að spyrja hv. formann fjárlaganefndar um það. Ég hef eiginlega verið að velta fyrir mér hvort þetta er aðallega bara sala skuldabréfa eða hvernig við förum að því að fá þessi hundruð milljarða fyrir þeim skuldum sem við erum núna að safna í ríkissjóð. Hverjir eru það sem láta okkur fá þetta fjármagn, sem lána okkur þessa peninga? Ég veit að hæstv. fjármálaráðherra hafði sagt að vaxtakjörin væru góð, einhvers staðar nefndi hann það nú að þau væru 0,68%, ef ég man rétt. Það væri afskaplega mikill hagur fyrir sveitarfélögin ef þau gætu setið við sama borð því að ég heyri það að mörg þeirra, a.m.k. einhver þeirra stærri, hyggjast ætla að reyna að halda þjónustustiginu sínu gangandi án þess að leggja frekari byrðar á íbúana. Þá eru þau náttúrlega á sama stað og ríkissjóður. Borgarsjóður ætlar að fara þá leið líka að safna skuldum til að reyna að halda þjónustustiginu í því formi sem það er í dag þrátt fyrir Covid. Það er nauðsynlegt að ráðast í heildarendurskipulagningu á verkefni sveitarfélaganna og tekjustofnum þeirra. Ríkið þarf að taka þátt í þeirri endurskipulagningu og tryggja aukið fjármagn svo að frekari brestur verði ekki á þjónustu þeirra.

Nú kem ég að þeim málaflokki sem hefur verið mér hvað hugleiknastur og ég hef barist fyrir alveg frá því að ég kom á þing og jafnvel fyrir þann tíma. Í raun og veru er það þess vegna sem ég stend hér og Flokkur fólksins varð til, til að berjast gegn fátækt og fyrir hagsmunum þeirra sem höllustum fæti standa í samfélaginu. Enn á ný er fyrirhugað að sniðganga skýrar lagakröfur um árlega hækkun lífeyris almannatrygginga. Hin árlega hækkun hefur það markmið að tryggja að lífeyrisþegar fái kjarabætur til samræmis við launaþróun í landinu. Ég veit ekki, virðulegi forseti, hvað ég hef tuðað um það oft hvernig er í rauninni farið með 69. gr. almannatryggingalaga og hvernig hún er hártoguð þannig að henni mun ávallt beitt til hagsbóta fyrir ríkissjóð en ekki til hagsbóta fyrir almannatryggingaþega. Þetta er eins og bankinn úti í bæ með breytilegu vextina. Það er alveg sama hvernig maður reynir að semja við hann. Bankinn er alltaf í sterkari samningsaðstöðu og hann mun alltaf sveifla lánunum okkar þannig að hagnaðurinn verði hans megin. Lífeyrisþegar geta ekki farið í verkfall og krafist nýrra kjarasamninga. Kjör þeirra ráðast alfarið af ákvörðunum sem teknar eru hér á Alþingi. Í frumvarpi til fjárlaga hefur sú ákvörðun verið tekin að hækka lífeyri almannatrygginga um 3,6%. Breytingin er sögð miða við áætlaðar meðalhækkanir á vinnumarkaði á næsta ári. Það er athyglisvert að ríkið skuli miða við útreikninga sem segja til um 3,6% uppfærslu þegar vísitala neysluverðs hefur hækkað um 3,6% á milli ára. Hér er einfaldlega stuðst við mælikvarða sem gerir ríkisstjórninni kleift að segja að miðað sé við launaþróun en jafnframt skilar það engu aukalega til lífeyrissjóðsþegans umfram verðlagsþróun. Það er, eins og maður segir, smart að taka þetta svona til, að búa til einhvern ramma og draga það þannig inn að þetta sé jú launaþróun. Við vitum öll að hún er 7,1% frá október 2019 til október 2020 samkvæmt mælingum. Þá er verið að tala um meðallaunaþróun.

Þetta sést kannski best á því að bera saman aðrar aðferðir fjárlagafrumvarpsins til að ákveða að launaþróun. Á bls. 104 í því þingskjali segir orðrétt: „Spáð er 5,2% hækkun launa.“ Hvers vegna ætli þessi spá sé mun jákvæðari en sú sem fjallar um hækkanir á lífeyri almannatrygginga, sú sem sett er fram á bls. 104 í frumvarpinu? Svarið er náttúrlega einfalt. Þarna er verið að áætla tekjur ríkissjóðs af tryggingagjaldinu en ekki kostnað vegna almannatrygginga. Þá er að sjálfsögðu stuðst við mælikvarða sem gefa til kynna bjartari spá. Launavísitalan hefur hækkað, eins og ég sagði áður, um 7,1% á ársgrundvelli samkvæmt nýjustu mælingum. En eins og áður segir er lagt til að lífeyrir almannatrygginga skuli aðeins hækka um 3,6%. Þarna munar heilum 3,5%, virðulegi forseti. Fjármálaráðherra hefur ítrekað skýlt sér á bak við það að ekki eigi að reikna inn launaskrið þegar fjárhæðir almannatrygginga eru reiknaðar og því eigi ekki að nota launavísitölu til að reikna launaþróun. Það vekur eðlilega furðu að fjármálaráðherra telji að launavísitala sé rangur mælikvarði til að mæla launaþróun. Launavísitalan mælir breytingar á tímakaupi reglulegra launa- og vinnutíma. Samsetningu hópsins sem liggur að baki útreikningnum er haldið fastri á milli mælinga til að endurspegla launaþróun í landinu. Það er hinn rétti mælikvarði til að ákvarða launaþróun. Þetta er sá mælikvarði sem skilar lífeyrisþegum sanngjarnari niðurstöðu og kemur í veg fyrir að kjaragliðnun eigi sér stað. Við höfum horft upp á kjaragliðnun hjá þessum verst setta í hópi upp á tæp 30% á síðustu árum, 29% nákvæmlega ef ég man rétt. Og auðvitað var það fyrir réttu ári síðan þannig að sú kjaragliðnun er að úreldast og verður sennilega orðin 32,5% ef að líkum lætur 1. janúar nk. Sá mælikvarði sem notaður er hér og nú hindrar að kjör lífeyrisþega séu eins og sagt er til um í 69. gr. almannatryggingalaga. Þar segir skýrt og skorinort að sú lögbundna leiðrétting sem á að koma árlega til almannatryggingaþega skuli fylgja launaþróun í landinu, þó aldrei minna en sem nemur neysluvísitölu. En vísitala neysluverðs er ævinlega notuð.

Jafnvel þó að ríkisstjórnin hafni því að miða við launavísitölu hefði verið nær að miða hækkanir almannatrygginga við annaðhvort lífskjarasamningana eða fyrrgreinda spá um hækkun launa um 5,2% á næsta ári. Hvort tveggja hefði verið jákvæðara fyrir almannatryggingaþega. Hækki lífeyrir almannatrygginga um 5,2% í staðinn fyrir þessi 3,6% sem ráð er fyrir gert myndi hann hækka um 16.914 kr. Launahækkun lífskjarasamninganna um áramótin verður 15.750 kr. Það eru þessar 15.750 kr. sem er verið að kalla eftir, sem er verið að hrópa á. Eldri borgarar hafa sagt: Af hverju getið þið þá ekki komið til móts við okkur og greitt okkur nákvæmlega þessa krónutölu? Við höfum séð það í gegnum tíðina að ævinlega hafa þetta verið prósentutöluhækkanir nema þegar þessi tímamótalífskjarasamningur var gerður, þá var það krónutala. Hvor skyldi nú fá fleiri krónur í umslagið, sá sem er með milljón á mánuði og fær 10% launahækkun eða sá sem er með 200.000 kr. á mánuði og fær 10% launahækkun? Svarið er einfalt. Sá sem fær 10% launahækkun ofan á milljónina fær 100.000 kr. en sá sem er með 200.000 kr. fær 50.000 kr. — Nei, hvað var það? 5.000 kr.

(Forseti (BLG): Tuttugu.)

20.000 kr. — Það sem ég er að reyna að segja hér og nú er að það er jákvætt að það skuli vera komin krónutala. En gætum við þá ekki sammælst um það og séð sanngirnina í því að a.m.k. okkar minnstu bræður og systur sem lepja dauðann úr skel fái þessar krónur án þess að verið sé að klípa af þeim.

Við skulum ekki gleyma því að af þessum krónum er tekinn fullur skattur. Af þessum krónum hirðir ríkið skatta. Við erum enn að skattleggja sárafátækt. Við byrjum að skattleggja einstaklinginn þegar hann er kominn í rétt ríflega 150.000 kr. Þá er hann skattlagður algerlega fullum fetum. Þó að hann sé þá ekki kominn í hátekjuskatt þarf hann að borga skatta. Hugsið ykkur að tala á þennan hátt: Já já, þetta er rífleg hækkun. Þið eruð að hækka um 10.000 kr. En sjáið til, við ætlum samt sem áður að taka til baka af því 3.400 kr. Svona er þessi póker sem spilaður er hér. Lífeyrir almannatrygginga er hins vegar að hækka núna um 11.710 kr. ef við miðum við þessa 3,6% hækkun. Laun samkvæmt lífskjarasamningunum hafa hækkað um 35.000 kr. frá 1. apríl 2009 en lífeyrir almannatrygginga hefur aðeins hækkað um 10.700 kr. á sama tímabili. Er það bara ég sem sé mun á því að fá 35.000 kr. hækkun frá 1. apríl 2019 eða 10.700 kr. á sama tímabili? Það grátlega við það er að sá sem fær 10.700 kr. er sá sem er fátækastur fyrir. Það er jöfnuðurinn. Það er hinn mikli jöfnuður sem er verið að boða hér. Það jafnar kjörin að einn fái 35.000 kall á meðan annar fær 10.700 á sama tímabili. Það liggur í augum uppi að ríkisstjórnin hefur kosið að leggja til grundvallar þann mælikvarða sem kostar ríkissjóð minnst í stað þess að velja mælikvarða sem endurspeglar betur launaþróun í landinu. Sú ákvörðun er með öllu óverjandi og sýnir svart á hvítu virðingarleysi ríkisstjórnarinnar gagnvart öryrkjum og eldri borgurum.

Aðgerðir gegn efnahagslegum áhrifum Covid: Ríkisstjórnin hefur gripið til ýmissa aðgerða til að sporna við efnahagslegum afleiðingum Covid. Samhliða kallaði ríkisstjórnin eftir samráði og samstarfi með stjórnarandstöðunni svo hægt væri að mæta vandanum með skjótum og markvissum hætti. Stjórnarandstaðan lagði til ýmsar tillögur í þeim efnum. Að einhverju marki var tekið tillit til þeirra en að mestu leyti voru þær virtar að vettugi. Hlutabótaleiðin reyndist vel og eflaust hefði atvinnuleysi orðið meira ef ekki hefði verið gripið til hennar strax við upphaf faraldursins. Ríkisstjórnin lagði mikla áherslu á að opna fyrir svokölluð brúarlán. Úrræðið hefur hins vegar ekki virkað sem skyldi og langan tíma tók að koma því í framkvæmd. Þá var ráðist í fjárfestingarátak sem snerist í meginþáttum um að hefja framkvæmdir á samgöngumannvirkjum fyrr en áætlað var og að auka fjármagn til viðhalds og endurbóta á fasteignum ríkisins. Opnað var fyrir úttekt á séreignarsparnaði og landsmenn tóku út rúma 20 milljarða af eigin lífeyri til að ná endum saman. Það verður að teljast óheppilegt að gripið sé til þess á tímum samdráttar að hvetja fólk til að ganga á eigin lífeyrissparnað. En jú, það er nú alltaf leiðin sem er notuð hér ef út af bregður. Að öðru leyti fær maður náttúrlega aldrei að ráða þessum lífeyri sjálfur. Það er alltaf undir löggjafanum komið hvenær er heimilt að labba í lífeyrinn og nýta hann í eigin þágu, maður metur það sjálfur að þörf sé fyrir hann. Tuttugu milljarðar af eigin lífeyrissparnaði í Covid. Ýmis önnur úrræði voru sett af stað en flest snerust þau um atvinnuskapandi hvata eða stuðning til rekstraraðila. Á síðustu vikum hefur ríkisstjórnin kynnt tekjufallsstyrki og viðspyrnustyrki. Þetta eru úrræði sem áætlað er að muni kosta ríkissjóð um 50 milljarða kr. Um er að ræða styrki til rekstraraðila sem hafa orðið fyrir tekjumissi vegna áhrifa Covid.

Enn vantar að lagðar séu fram lausnir fyrir fátækt fólk. Í þeim fjórum fjáraukum sem samþykktir voru frá upphafi faraldursins var fátt að finna um stuðning við öryrkja, aldraða og fátækar fjölskyldur. Aðeins tókst að tryggja 25 millj. kr. til hjálparsamtaka sem styðja við viðkvæma hópa í samfélaginu og öryrkjar fengu eingreiðslu upp á 10.000 kr. Það gleymist oft að fyrir komu faraldursins var fjöldi fólks þegar í sárri neyð. Þetta fólk þarf ekki síður á aðstoð að halda í dag. Hættan er sú að þessi hópur gleymist í aðgerðunum og verði út undan. Lítið var að finna um aðgerðir í þágu þessara hópa þegar frumvarp til fjárlaga var kynnt í byrjun október. Ríkisstjórnin kynnti síðan viðspyrnuaðgerðir fyrir skömmu. Meðal þeirra er boðuð viðbótarhækkun á örorku- og endurhæfingarlífeyri til tekjulágra örorku- og endurhæfingarlífeyrisþega. Hún hækkar lífeyri hinna tekjulægstu um 7.980 kr. Þau fá hátt í 5.000 kr. af þessu, takk fyrir. Þetta er samt sem áður plús þótt Flokkur fólksins hefði viljað sjá skrefin stærri. Við erum með frumvarp sem liggur hér inni og kveður á um að afnema skatta og skerðingar algerlega af 350.000 kr. og að lægstu hugsanlegu útborguð laun verði 350.000 kr. Þó að við séum að berjast fyrir því, og höfum gert frá degi eitt þegar Flokkur fólksins kom inn á Alþingi Íslendinga, eru engar líkur á að ríkisstjórnin og meiri hlutinn sjái ljósið og rétti þessa bjarglínu til samborgaranna, a.m.k. veit ég eiginlega ekki hvað má ljósta þau til að það gerist. Þessi 7.980 kr. hækkun til tekjulægstu öryrkjanna, endurhæfingarlífeyrisþeganna, sem ég var að benda á er fjármögnuð með því að ráðstafa fjármagni sem hafði verið ætlað til að standa undir auknum lífeyrisgreiðslum í tengslum við fyrirhugaðar kerfisbreytingar í almannatryggingum. Sú vinna hefur tafist og hér er því verið að ráðstafa fjármagninu á þennan hátt þar til endurskoðun á lagaumhverfi almannatrygginga lýkur. Hér er því ekki verið að leiðrétta mistök fjárlaga og leiðrétta lífeyri til samræmis við launavísitölu. Hins vegar er hér á ferð kjarabót sem búið var að lofa fyrir löngu, fyrir komu Covid, en hefur tafist að kæmi til framkvæmda. Þannig að húrra, virðulegi forseti, húrra, hún er að koma núna.

Þá er ekkert að finna í viðspyrnuaðgerðum ríkisstjórnarinnar í þágu ellilífeyrisþega. Ellilífeyrisþegar hafa þurft að grípa til ýmissa ráðstafana vegna Covid enda eru þeir í áhættuhópi, langstærsti áhættuhópurinn. Þetta hefur leitt til aukinna útgjalda og ýmissa óþæginda sem sum hver eru bæði dýr og alvarleg. Það er lítið svigrúm til staðar fyrir lífeyrisþega til að takast á við skyndileg og óvænt útgjöld. Þá eru borgarar í eldri kantinum yfirleitt líklegri til að missa vinnuna þegar grípa þarf til niðurskurðar. Taka þarf tillit til vanda ellilífeyrisþega og grípa til aðgerða sem styðja við þá ellilífeyrisþega sem hafa lægstu tekjurnar. Nauðsynlegt er að styrkja við hjálparsamtök sem veita fátæku fólki aðstoð. Flest hjálparsamtök stunda söfnunarstarfsemi til að fjármagna starfsemi sína en vegna áhrifa Covid-19 hafa fjársafnanir t.d. legið meira eða minna niðri á árinu, eðli málsins samkvæmt. Auk þess sem minna er afgangs í vösum landsmanna. En á sama tíma fjölgar þeim sem þurfa að leita aðstoðar vegna aukins atvinnuleysis og hækkandi verðlags. — Nú ætla ég að stíga inn í þetta hækkandi verðlag hér og segja: Til hamingju, til hamingju. Krónan er búin að styrkjast og enginn fattar það eða segist skilja af hverju hún hefur styrkst svona mikið. En staðreyndin er sú að hún er að styrkjast og það eru góðar fréttir. Hún er að styrkjast það vel og það öflugt að það á að fara út í verðlagið. Það á að skila sér til neytenda í lægra vöruverði. Það er jú kjarabót. Ég skora því bara á seðlabankastjóra og alla þá sem geta komið að því að halda krónunni þokkalega sterkri á meðan við erum að sigla í gegnum þennan ólgusjó, að fylgja því eftir eins og kostur er. — Hver einasta króna sem við leggjum til hjálparsamtaka skilar samfélaginu margföldum ávinningi. Fólk sem lifir í fátækt býr við verri andlega og líkamlega heilsu en aðrir. Meiri líkur eru á því að það verði fíknisjúkdómum að bráð eða verði fyrir ofbeldi. Fátækt er börnunum verst. Með því að draga úr fátækt þá bætum við bæði líf og líðan fólks. Við rennum sterkari stoðum undir efnahag þjóðarbúsins og framtíðin, virðulegi forseti, verður bjartari.

Ég tala hér um ranga forgangsröðun og handahófskenndar aðgerðir. Meiri hluti fjárlaganefndar leggur til að frumvarp til fjárlaga 2021 skuli að meginstefnu standa óbreytt ef frá eru taldar breytingar sem koma til vegna viðspyrnuaðgerða ríkisstjórnarinnar og breytingar sem tengjast endurmati á tekjum og útgjöldum. Vissulega er um að ræða breytingar upp á 55 milljarða kr. en þar af fara 19,8 milljarðar í viðspyrnustyrki, 6 milljarðar í framhald á hlutabótaleið og um 6,7 milljarðar eru til komnir vegna endurmats á útgjöldum í almannatryggingakerfinu. Þá leiða breytingar á barnabótakerfinu til hækkunar sem nemur tæpum 900 millj. kr. og fyrirhugaðar breytingar á fæðingarorlofi leiða til 240 millj. kr. hækkunar. Veita skal 1.350 millj. kr. til kaupa á bóluefni og loks eru 13 milljarðar kr. til komnir vegna launabreytinga og 6 milljarðar vegna gengisbreytinga. Stærstan hluta breytingartillagna meiri hluta fjárlaganefndar má því rekja til viðspyrnuaðgerða ríkisstjórnarinnar eða endurmats á tekjum og útgjöldum. Vissulega hefur meiri hlutinn lagt til ýmsar góðar tillögur. Það er engin ástæða til að gera lítið úr því. Vissulega erum við að fara að sjá fram á skuldasöfnun upp á sjálfsagt hátt í 600 milljarða kr. á árunum 2020 og 2021. Það er mikilvægt að tryggja að menntun verði t.d. aðgengileg á næstu árum og að starfsemi framhaldsskóla sé tryggð og háskólar geti sinnt fleiri nemendum. Því er það jákvætt að lagðar séu til breytingar á framlögum til menntunar. Og eins og ég minntist á áðan er aukið fjármagn til NPA-þjónustu og til hjúkrunarheimila þörf viðbót. Þá er mikilvægt að styðja við íþróttafélögin enda hafa þau orðið fyrir miklu tekjufalli á árinu.

Erfitt er að átta sig á forgangsröðun ríkisstjórnarflokkanna þegar litið er til annarra tillagna. Meiri hluti fjárlaganefndar sér ekkert athugavert við að ríkið niðurgreiði t.d. minkarækt um 80 millj. kr., ríkið sem getur t.d. ekki séð af meira en 30 millj. kr. til SÁÁ, sem getur ekki séð af nema 20 millj. kr. til hjálparsamtaka sem gefa fólki mat. Þetta eru 80 milljónir. Ég hefði viljað sjá ríkisstjórn sem hefði sagt: Sjáið til, góðu loðdýrabændur. Þið eruð með algerlega ósjálfbæran búskap. Í desember í fyrra var ekki haldið uppboð á skinnum. Það var fyrir Covid en það er vegna þess að eftirspurnin er að minnka. Það eru heilu og hálfu þjóðirnar sem kæra sig ekki um að láta sjá sig úti á götu með loðhúfu úr minki eða neinu öðru. Það á að segja: Kæru bændur, hvað getum við gert til að hjálpa ykkur að fara í einhvern rekstur sem er sjálfbær og sem þið hafi áhuga á þannig að við séum að taka á móti og viðurkenna þær þjóðfélagsbreytingar sem eru að verða hvað lýtur að svona dýrahaldi? Þetta er ósjálfbært. Hvernig getum við verið að setja 160 milljónir á tveimur árum í að athuga hvort minkar geti étið úrgang eða endurnýtt matvæli og sett það undir einhverja skýrslu. Skýrslu um hvað? Um umhverfisvernd eða hvaðeina annað? Ég segi: Ef við eigum 160 milljónir í þetta þá eigum við líka 160 milljónir í fátækt fólk sem biður um mat. Ekki forgangsraða fjármununum þannig að það sé alveg bersýnilega algerlega út úr öllu korti og líti alveg verulega illa út í ofanálag. Þetta lítur illa út, virðulegi forseti. Við erum að tala um smáaura af 600.000 millj. kr. á næstu tveimur árum þegar er verið að tala um 20 eða 30 eða 40 milljónir til að hjálpa fleiri, fleiri sjálfboðaliðum sem eru að safna mat handa fólki og nú eru að koma jól. Við erum að setja 70 milljónir í ýmis söfn. Frábært, þau mega ekki koðna niður. Við þurfum að halda utan um menninguna okkar, söguna okkar, arfinn okkar. En á sama tíma gætum við líka sett 70 milljónir í fólkið, í fólkið sem þarf hjálp. Forgangsröðun fjármuna á að vera fyrir fólkið fyrst, svo allt hitt. Ef fyrirtækin geta fengið 50 milljarða kr. í tekjufallsstyrki og viðspyrnustyrki þá hlýtur að vera sjálfsagt að búa til svigrúm sem eykur stuðning við fátækt fólk í nauð. Það hlýtur að vera hægt að búa til svigrúm sem hjálpar því.

Flokkur fólksins hefur lagt fram breytingartillögur við meirihlutaálit fjárlaganefndar. Við erum 4. minni hluti og nauðsynlegt er að gera breytingar á frumvarpi til fjárlaga umfram þær breytingartillögur sem meiri hluti fjárlaganefndar hefur lagt til. Áherslan hingað til hefur falist í því að tryggja hagsmuni fyrirtækja en við megum ekki gleyma fólkinu. Því leggur 4. minni hluti til breytingartillögur á nokkrum málefnasviðum sem allar miða að því að standa vörð um velferðarkerfið og vinna gegn fátækt.

Málefnasvið 23, sérhæfð sjúkrahúsþjónusta. Það er nauðsynlegt að koma í veg fyrir að uppsafnaður rekstrarhalli Landspítalans leiði til skertrar þjónustu. Hallinn er kominn til vegna undirfjármögnunar fyrri ára en ekki vegna þess að stjórnendur spítalans hafi verið að bruðla með peninga. Við sáum afleiðingar þess að skera niður í heilbrigðiskerfinu þegar hópsýkingin kom upp í haust á Landakoti. Aðstæður þar voru langt frá því að tryggja velferð sjúklinganna. Fjármagn vantar og það er ekki svigrúm fyrir frekari niðurskurð. Við getum ekki komið fram við Landspítalann eins og eitthvert smálánafyrirtæki gagnvart neytendum sínum. Vegna þessa er lagt til að heimildir til málefnasviðs 23.10 verði hækkaðar um sem nemur uppsöfnuðum halla Landspítalans, um ríflega 4 milljarða kr.

Málefnasvið 27, örorka og málefni fatlaðs fólks, og málefnasvið 28, málefnasvið aldraðra. Hér tek ég saman þessi tvö málefnasvið þó að ólík séu vegna þess að í þessu tilviki er ég að tala um þá aðila sem þurfa að reiða sig á lífeyri almannatrygginga. Lífeyrir almannatrygginga á lögum samkvæmt að taka árlegum breytingum í samræmi við launaþróun. Frumvarp til fjárlaga gerir ráð fyrir 3,6% hækkun lífeyris almannatrygginga en launavísitalan hefur hins vegar hækkað um 7,1% á ársgrundvelli samkvæmt nýjustu tölum. Því er lagt til að fjárheimildir á málefnasviði 27.10, 27.20, 28.10 og 28.20 hækki til viðbótar þessum 3,6%, launaleiðréttingunni sem er lögbundinn, að þær hækki umfram það um 3,5%. Þetta er umfram tillögur meiri hluta fjárlaganefndar.

Málefnasvið 32, lýðheilsa og stjórnsýsla velferðarmála: Atvinnuleysi hefur aukist til muna á árinu. Samhliða því hefur fólki fjölgað sem þarf að leita til hjálparsamtaka og biðja um hjálp. Á sama tíma hafa sóttvarnaaðgerðir leitt til þess að erfiðara er að stunda fjáröflun. Þess vegna er lagt til að ríkissjóður styrki hjálparsamtök sem annast matarúthlutanir um sem nemur 160 millj. kr. á næsta ári, sem er á pari við það sem við ætlum að setja í minkana. Ríkisstjórnin hyggst einmitt verja sömu upphæð til að rannsaka hvort hægt sé að fæða þá á matarúrgangi. Ef við finnum peninga til að gefa minkum fóður þá hljótum við að geta fundið peninga til að gefa fólki mat. Það eru bara hreinar línur. Lagt er til að styrkir verði veittir til samtaka sem annast matarúthlutanir og að styrkjum verði úthlutað eftir umfangi hjálparsamtaka sem sækja um styrk. Lagt er til að félagsmálaráðuneytið annist framkvæmdina. Ekki er um mikla fjármuni að ræða en upphæðin myndi skila samfélaginu margföldum ábata. Ég hélt að ég hefði verið með eitthvað aðeins meira en það kemur þá bara fram við atkvæðagreiðslurnar með frumvarpinu. Það er nú frekar hóflegt sem við erum með hér. Við erum ekki með 10, 20 eða 30 breytingartillögur en þær eru skýrar og skorinorðar.

Við skulum horfa pínulítið á jólin, virðulegi forseti. Fyrst ég sé að ekki er farið að blikka á mig ætla ég að koma beint að því sem máli skiptir fyrir mig. Hvernig leið mér sem öryrkja og fátækri móður með fjögur börn, handleggsbrotinn mann sem hafði gengið í gegnum læknamistök og var handleggsbrotinn í sex ár, að missa fótanna algerlega og búa við slíka fátækt að það var ekkert nema örvilnan og vanlíðan? Ég velti fyrir mér, virðulegi forseti: Hvað eru margir úti núna, landar okkar, sem kvíða jólunum? Hvað eru margir sem geta ekki gefið barninu sínu nýja skó eða úlpu? Hvað eru margir sem þurfa að reiða sig á að biðja aðstandendur eða uppkomin börn, eins og ég þurfti að gera á sínum tíma, um hjálp til þess að geta sett almennilegan jólamat á borðið? Og hér erum við, löggjafinn, fjárveitingavaldið, og söfnum skuldum til að reyna að bjarga því sem bjargað verður, eða a.m.k. til að forgangsraða einhverju ákveðnu umfram annað til að bjarga því frekar en hinu. Við hljótum að geta bjargað öllum. Við megum ekki skilja einhverja eftir í vesöld og sorg. Það ætti að banna það með lögum. Og hér er löggjafinn. Það ætti að vera bannað með lögum.

Í raun og veru hef ég ekkert meira um það að segja annað en að forgangsröðun er ólík. Hæstv. fjármálaráðherra hefur sagt: Það er ekki hægt að gera allt fyrir alla. Ég segi: Það er hægt að gera eitthvað fyrir alla. Það er aldrei hægt að gera allt fyrir alla en við hljótum að verða að forgangsraða fólki fyrst. Við hljótum að verða að taka utan um samfélagið þannig að við séum ekki hreinlega vísvitandi að horfa upp á samfélagshópa sem eru það jaðarsettir að þeir sjá ekkert fram undan, að börnin þeirra sem fæðast snillingar, með sína náðargáfu eins og öll önnur börn, fái aldrei tækifæri af því að pabbi og mamma eiga ekki peninga. Mamma, má ég læra ballett? Kannski seinna, ástin mín, kannski á næsta ári. Pabbi, má ég fara í fótbolta? Má ég læra á píanó? Má ég læra á gítar? Má ég fara í framhaldsskóla? Kannski seinna. Spyrjum ríkisstjórnina fyrst. Gáum hvað hún hefur um málið að segja.