151. löggjafarþing — 41. fundur,  17. des. 2020.

fæðingar- og foreldraorlof.

323. mál
[21:53]
Horfa

Frsm. 2. minni hluta velfn. (Helga Vala Helgadóttir) (Sf):

Herra forseti. 2. minni hluti velferðarnefndar fagnar heils hugar því framfaraskrefi sem nú er tekið með því að lögfesta að nýju rétt á 12 mánaða fæðingarorlofi með hverju barni. Ríkisstjórn Samfylkingarinnar og Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs lögfesti nefnilega 12 mánaða fæðingarorlof með lögum nr. 143/2012, en ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks sem tók við völdum eftir kosningar 2013 afnam þá lengingu á fyrstu mánuðum valdatíma síns. Loksins núna, sjö árum síðar, er þessi mikla réttarbót að verða að lögum á ný. Að sjálfsögðu fögnum við því.

Annar minni hluti styður lengingu fæðingarorlofsins en skorar á stjórnvöld að hefja strax vinnu við frekari lengingu þess. Vert er að benda á að í nágrannaríki okkar, Svíþjóð, er fæðingarorlofið 16 mánuðir og 13 mánuðir í Danmörku en á báðum stöðum er rík hefð og reynsla fyrir ungbarnaleikskólum. Rannsóknir sýna að umönnun í frumbernsku hefur mikil áhrif á geðheilbrigði manneskjunnar til framtíðar. Því skiptir það öllu máli að vel sé að málum staðið við umönnun og aðstæður barna á fyrstu árum lífs þeirra. Það er samfélagslega mikilvægt en einnig efnahagslega mikilvægt. Hvort tveggja þarf að hafa í huga þegar réttur til fæðingarorlofs er rýmkaður og fjárhagsleg áhrif þess metin. Mikil og góð uppbygging hefur verið á fyrsta skólastiginu, leikskólastiginu, hér á landi en það bil sem foreldrar ungra barna þurfa að brúa milli fæðingarorlofs og leikskólagöngu barna er því miður mikið flækjustig fyrir barnafólk og bitnar á þeim sem síst skyldi, börnunum sjálfum. 2. minni hluti skorar því einnig á stjórnvöld að hraða vinnu við það átak að brúa bilið milli fæðingarorlofs og leikskóla, ekki bara ræða það í kringum kosningar en gera svo lítið.

Annar minni hluti styður þær réttarbætur sem fram koma í frumvarpinu og tryggja foreldrum barna þar sem einungis er fyrir að fara umönnun annars foreldris rétt til fæðingarorlofs í allt að 12 mánuði. Mikil umræða varð í nefndinni um tilfærslur réttar til töku fæðingarorlofs þegar foreldri sætir nálgunarbanni gagnvart hinu foreldrinu. Í 3. mgr. 9. gr. frumvarpsins kemur fram að slík tilfærsla geti orðið í þeim tilvikum þegar nálgunarbann foreldris beinist gegn barni eða þegar foreldri sætir brottvísun af heimili og aðeins í þeim tilvikum þegar slík ákvörðun verður til þess að viðkomandi foreldri sé ófært að annast barn sitt á fyrstu 24 mánuðum ævi þess.

Annar minni hluti vekur athygli á að nálgunarbanni er eingöngu beitt í undantekningartilvikum samkvæmt lögum um nálgunarbann og brottvísun af heimili, nr. 85/2011. Í 4. gr. laganna kemur fram að heimilt sé að beita nálgunarbanni ef rökstuddur grunur er um að sakborningur hafi framið refsivert brot eða raskað á annan hátt friði brotaþola eða ef hætta er á að viðkomandi brjóti á þann hátt gegn brotaþola. Jafnframt áréttar 2. minni hluti að telji sakborningur aðstæður ekki vera í samræmi við framangreind skilyrði skal bera ákvörðun um nálgunarbann undir dómstóla til staðfestingar. Því er ljóst að nálgunarbanni er ekki beitt nema í mjög alvarlegum málum og kom það ítrekað fram fyrir nefndinni. 2. minni hluti áréttar að við slíkar aðstæður, þegar nálgunarbann er eina úrræði til verndar foreldri og barni, verði löggjafinn að hafa í huga aðstæður barns brotaþola og brotaþola sjálfs og veita þeim fullnægjandi vernd fyrir ofbeldinu.

Annar minni hluti lýsir undrun á því skilningsleysi meiri hluta og stjórnvalda á þeim aðstæðum sem brotaþolar eru í við svo alvarlega atburði sem leiða til nálgunarbanns. Meiri hlutinn hefur lagt til smávægilega breytingu á ákvæðum um tilfærslu réttar til fæðingarorlofs í framangreindum tilvikum en ekki er gengið alla leið til að vernda brotaþola og barn eins og 2. minni hluti telur algjörlega nauðsynlegt. 2. minni hluti telur rök um að aðstæður geti verið með þeim hætti, þrátt fyrir að vera svo alvarlegar að nálgunarbanni sé beitt, að samskipti foreldra við barn sitt í frumbernsku geti talist vera í lagi, ekki standast skoðun. Í minnisblaði sem nefndinni barst frá ráðuneytinu er vísað til þess að starfshópur um gerð frumvarps telji að foreldri sem sætir nálgunarbanni gagnvart hinu foreldrinu geti verið í góðum tengslum og samskiptum við barn sitt þrátt fyrir verknað sinn sem leiddi til þess að nálgunarbanni var beitt. Því telji starfshópurinn að það gangi gegn markmiðum laganna að ákvæði 3. mgr. 9. gr. gildi um nálgunarbann gegn hinu foreldrinu líkt og um nálgunarbann gegn barni.

Annar minni hluti áréttar að hér er verið að fjalla um rétt til fæðingarorlofs með barni á fyrstu tveimur aldursárum barnsins. 2. minni hluti lýsir ánægju með breytingartillögu minni hlutans um að nálgunarbann gegn foreldri bætist við ákvæði 3. mgr. 9. gr. enda vandséð að unnt sé að virða nálgunarbann sem foreldri sætir gagnvart hinu foreldrinu á sama tíma og foreldrar þurfa að eiga í nauðsynlegum samskiptum vegna skipta á umönnun ungbarns sín á milli. Tekur 2. minni hluti heils hugar undir það sjónarmið enda vandséð hvernig slík samskipti eiga að vera barni fyrir bestu eða mögulega eiga sér stað. Hins vegar lýsir 2. minni hluti undrun yfir því að þegar slíkar aðstæður séu uppi sé ekki vilji hjá meiri hlutanum til að takmarka frekar rétt þess foreldris sem sætir nálgunarbanni til töku fæðingarorlofs með barni. Meiri hlutinn féllst á að foreldri sem sætir nálgunarbanni geti ekki á sama tíma sinnt töku fæðingarorlofs með tilheyrandi umönnun barns en meiri hlutinn telur þó ekki hægt að takmarka töku þess foreldris á fæðingarorlofi eftir að nálgunarbanninu lýkur. Þessu mótmælir 2. minni hluti harðlega.

Annar minni hluti ítrekar að nálgunarbanni er ekki beitt af léttúð. Þannig eru ákvæði laga um nálgunarbann og brottvísun af heimili skýr og afmarkandi er varðar alvarleika brots og ítrekunarhættu. Að auki skal nálgunarbanni afmarkaður ákveðinn tími og það ekki framlengt nema með nýrri ákvörðun um að frumskilyrði samkvæmt 4. gr. laganna séu enn fyrir hendi. Séu engin samskipti milli foreldra á tímabili nálgunarbanns í frumbernsku barnsins er ólíklegt að ríkulegt samband hafi myndast á milli foreldris sem sætir nálgunarbanni og barns eftir að nálgunarbann rennur út. Þannig er ólíklegt að hafi nálgunarbann átt sér stað á fyrstu sex mánuðum í lífi barnsins sé samband barnsins og foreldris sem sætir nálgunarbanni að loknu sex mánaða fæðingarorlofi hins foreldrisins svo náið og ríkulegt að foreldrið sé fært um að gegna meginumönnunarhlutverki gagnvart hinu unga ómálga barni næstu sex mánuði. Að auki er sú útfærsla meiri hlutans ótæk að foreldri sem sætt hefur ofbeldi og barn þess njóti einungis réttar til töku sex mánaða í einu en þurfa svo að bíða lokamánaða fæðingarorlofsréttar eftir könnun á aðstæðum þess foreldris sem sætti nálgunarbanni í þeim tilvikum sem ekki er unnt að beita 8. mgr. 9. gr. frumvarpsins til að fá fæðingarorlofsréttinn tilfærðan. Þá er barnið orðið 18 mánaða og hefur verið í einhvers konar daggæslu frá lokum fæðingarorlofsréttar við sex mánaða aldur.

Annar minni hluti vekur athygli þingheims á því að samkvæmt innlendum og erlendum rannsóknum sæta 20% kvenna ofbeldi á meðgöngu, 20%. Ein af hverjum fimm konum sæta ofbeldi á meðgöngu. Einnig sýna rannsóknir að ofbeldi í nánum samböndum hefst oft á fyrstu mánuðum eftir fæðingu barns. Því er nauðsynlegt að löggjafinn sé meðvitaður um þessa viðkvæmu stöðu foreldra og barna við setningu laga um fæðingarorlof. Þegar svo alvarlegir atburðir eiga sér stað í lífi nýbakaðra foreldra og barna að nálgunarbanni er beitt telur 2. minni hluti það eiga að vera fortakslausa aðgerð að réttur til töku fæðingarorlofs færist frá því foreldri sem sætir nálgunarbanni yfir til hins foreldrisins svo ekki verði röskun á umönnun barns í fæðingarorlofi. Séu hins vegar uppi slíkar aðstæður að foreldri sem sætt hefur nálgunarbanni hefur hvort tveggja látið af hegðun sinni, ofbeldishegðun sinni, og byggt upp samband við hitt foreldrið og barnið að loknu nálgunarbanni svo að traust hefur skapast þannig að foreldrar geti annast barn sitt telur annar minni hluti að foreldri sem öðlast hefur heildarrétt til töku fæðingarorlofs verði heimilað að framselja réttinn til baka að eigin frumkvæði. 2. minni hluti telur að eingöngu á þennan hátt og engan annan geti löggjafinn verndað foreldri og barn og tryggt rétt þeirra til töku 12 mánaða fæðingarorlofs.

Nú ætla ég að víkja aðeins út frá nefndarálitinu til þess að ræða það sem átti sér stað áðan í andsvörum við hv. framsögumann málsins, Ólaf Þór Gunnarsson. Í nefndaráliti meiri hlutans og í máli Ólafs Þórs Gunnarssonar kom fram að 8. mgr. 9. gr. ætti við í þeim tilvikum þegar ekki væri fyrirséð að foreldri myndi taka fæðingarorlof. Ég vil benda hv. þm. Ólafi Þór Gunnarssyni á að ef ofbeldi hefur átt sér stað milli aðila sem annaðhvort eru í hjúskap eða í skráðri sambúð þegar barn fæðist þá fara foreldrar saman með forsjá barnsins. Það gerist sjálfkrafa á Íslandi samkvæmt barnalögunum. Þetta þýðir að umrætt ákvæði sem meiri hlutinn skýlir sér á bak við gildir ekki vegna þess að ofbeldisforeldrið fer með forsjá ásamt því foreldri sem hefur mátt sæta ofbeldi. Þessu verður meiri hlutinn að átta sig á þegar þau taka ákvörðun eins og þá að vernda ekki foreldri sem hefur sætt svo miklu ofbeldi, foreldri ungs barns í frumbernsku, að þau telja rétt að skerða möguleika þess foreldris til að fá alla 12 mánuðina með barninu sínu.

Í 8. mgr. 9. gr. er fjallað um rétt forsjárforeldris og barns til töku 12 mánaða fæðingarorlofs ef fyrirséð er að forsjárlaust foreldri muni ekki annast barn sitt á fyrstu 24 mánuðum eftir fæðingu þess eða á fyrstu 24 mánuðum eftir að barn kemur inn á heimili við frumættleiðingu eða töku í varanlegt fóstur. Í frumvarpinu er fjallað um að slíkur réttur geti að beiðni forsjárforeldris færst yfir þegar forsjárlaust foreldri hefur ekki umgengni við barnið á grundvelli niðurstöðu lögmælts stjórnvalds eða dómstóla. 2. minni hluti vekur athygli þingheims á því að úrskurður eða dómur um umgengni forsjárlauss foreldris við barn sitt liggur sjaldnast fyrir innan sex mánaða frá fæðingu barns ef ágreiningur um umgengni ríkir milli foreldra. Slíkt ferli tekur umtalsvert lengri tíma innan stjórnkerfis og dómstóla og því telur 2. minni hluti að hér sé enn og aftur á ferð skortur á skilningi meiri hluta og stjórnvalda sem skiluðu þessu frumvarpi inn, hæstv. félags- og barnamálaráðherra, á því hvernig kerfið virkar þegar um slík mál er að ræða. Þar sem í ákvæðinu er reglugerðarheimild til handa ráðherra um nánari útfærslu á framkvæmd þessara laga þá hvetur 2. minni hluti ráðherra til að kynna sér vel framkvæmd mála í stjórnkerfinu svo að Vinnumálastofnun fái fullnægjandi stjórntæki til að bregðast við þegar barn nýtur einungis umönnunar og samskipta við annað foreldrið. Hér þurfa stjórnvöld að tryggja möguleika barna á fullu fæðingarorlofi með foreldri eða foreldrum en ekki búa svo um að barn sem eingöngu hefur eitt foreldri, annað foreldrið, sem getur annast það njóti skertra samvista við foreldri vegna kerfisgalla.

Annar minni hluti telur brýnt að hækka fjárhæð fæðingarstyrks frá því sem nú er. Fæðingarstyrkur til foreldris utan vinnumarkaðar eða í minna en 25% starfshlutfalli er einungis 83.233 kr. á mánuði og foreldris í fullu námi einungis 190.747 kr. 2. minni hluti telur hættu á að slíkar fjárhæðir leiði til þess að börn í frumbernsku búi við fátækt og telur mikilvægt að fjárhæðir hækki þannig að fæðingarstyrkur til foreldris utan vinnumarkaðar verði aldrei lægri en 100.000 kr. á mánuði og fæðingarstyrkur til foreldris í fullu námi aldrei lægri en 205.000 kr. á mánuði. Höfum við í Samfylkingunni lagt til breytingar á fjárlögum til að mæta þessari hækkun sem er að fjárhæð samtals um 70 milljónir á hverju ári en getur skipt umtalsverðu máli fyrir þessa foreldra á þetta lágri framfærslu.

Annar minni hluti telur nauðsynlegt að gera breytingar á ákvæði 23. gr. frumvarpsins er varðar útreikning á greiðslum úr Fæðingarorlofssjóði. Telur 2. minni hluti mikilvægt að koma til móts við tekjulægstu hópa landsins og leggur því til breytingar þess efnis að ekki sé miðað við 80% tekjuhlutfall af meðaltali heildarlauna nái slík heildarlaun ekki lágmarkslaunum í landinu, sem verða 351.000 frá og með 1. janúar 2021 samkvæmt gildandi kjarasamningum. Fyrir nefndinni kom fram að tveir hópar fólks skæru sig úr þegar kemur að nýtingu fæðingarorlofsréttar, þ.e. tekjuhæsti hópurinn en einnig sá tekjulægsti sem getur ekki framfleytt fjölskyldu sinni á 80% af meðaltali heildarlauna sinna. Telur 2. minni hluti að með því að heimila hækkun á prósentuhlutfalli í allra lægstu tekjuhópunum sé leitað leiða til að koma í veg fyrir að sá hópur sleppi nýtingu fæðingarorlofsréttar síns vegna tekjufalls í fæðingarorlofi. Því leggur 2. minni hluti til breytingu í þá veru að mánaðarleg greiðsla úr Fæðingarorlofssjóði skuli nema sömu fjárhæð og mánaðarleg heildarlaun foreldris, enda séu þau 351.000 kr. eða lægri. Séu mánaðarlega heildarlaun á bilinu 351.000–438.750 skuli mánaðarleg greiðsla úr Fæðingarorlofssjóði nema 351.000 kr. Ákvæði 1.–3. mgr. 23. gr. um að mánaðarleg greiðsla úr Fæðingarorlofssjóði skuli nema 80% af meðaltali heildarlauna kemur þannig eingöngu til framkvæmda í þeim tilvikum þar sem heildarlaun foreldris eru hærri en 438.750 kr.

Að þessu sögðu langar mig að hvetja þá fáu stjórnarliða sem eru hér í þingsal og eru mögulega hlusta og hafa mögulega kynnt sér þau gögn og þær breytingartillögur sem hér eru til að íhuga hvort það geti mögulega gerst að þeir samþykki í eitt einasta skipti breytingartillögu frá stjórnarandstöðunni í svona mikilvægu máli. Það að vernda börn og foreldri gegn ofbeldi og tryggja rétt þeirra kostar ekki peninga. Það kostar mannúð og manngæsku og hugrekki í pólitísku lífi að þora að stíga út og styðja í eitt skipti breytingartillögu frá stjórnarandstöðunni.