viðhald og varðveisla gamalla báta.
Frú forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um viðhald og varðveislu gamalla báta. Þetta er ekki í fyrsta skipti sem þessi tillaga er borin fram. Á síðasta þingi var tillaga sama efnis í meginatriðum óbreytt flutt en fékk ekki brautargengi. Flutningsmenn eru, auk þess sem hér stendur, hv. þingmenn Guðmundur Andri Thorsson og Oddný G. Harðardóttir. Undanfarna tvo áratugi hefur umræða sem tengist þessum þætti í sögu okkar legið óbætt hjá garði, legið algerlega í láginni á vettvangi þingsins. Hér er ekki um að ræða neitt neðanmál eða aukaatriði, við erum að fjalla um varðveislu á hluta af atvinnusögu og menningararfi okkar Íslendinga, hvernig við gerum skil lífi þessarar þjóðar á áþreifanlegan og sýnilegan hátt, þáttum sem hafa gert það kleift að þessi þjóð komst af, björguðu henni frá nauð og sulti. Þetta eru atvinnutæki sem ástæða er til að við gefum gaum, gætum að, sem stuðluðu að því að við erum það samfélag sem við erum í dag.
Það eru fullir tveir áratugir síðan flutt var tillaga á Alþingi sem gengur út á svipað efni. Síðan hefur lítið gerst og hlýtur það að vekja upp spurningar um ástæðuna. Hvað dvelur orminn langa? Að vísu vill svo til að það er önnur tillaga á þingmálaskrá þessa 151. þings sem hnígur í sömu átt og er það vel, en sú tillaga er með dálítið öðrum brag. Hún gerir ráð fyrir að ráðherra skipi einn starfshópinn enn. Hér er það ekki gert. Við viljum ekki dvelja lengur við óbreytt horf. Við viljum ekki horfa á menningararfinn, bátana, grotna enn frekar niður meðan starfshópur situr að störfum. Við viljum að tveir ráðherrar taki til sinna ráða og láti verkin tala. Búið er að fjalla nóg um innihaldið að öðru leyti. Þetta verði gert til ákveðins tíma og sérstaðan hjá okkur er líka sú að við teljum eðlilegt að draga atvinnulífið, hagsmunaaðila, að málinu því að þeim er málefnið skylt.
Tillagan hljóðar á þessa leið, með leyfi forseta:
„Alþingi ályktar að fela sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra í samráði við mennta- og menningarmálaráðherra að beita sér fyrir því að stofnaður verði sjóður sem hafi það hlutverk að halda við og varðveita gömul skip og báta. Sjóðurinn njóti árlegra framlaga af fjárlögum auk þess sem stuðlað verði að þátttöku starfsgreina sjávarútvegsins í verkefninu. Sjóðurinn starfi á grundvelli áætlana sem gerðar verði til fimm ára í senn og reglur um úthlutanir til verkefna, varðveislugildi o.fl. komi fram í samþykktum sjóðsins. Forsætisráðherra flytji Alþingi tíðindi af framgangi ályktunarinnar fyrir lok vorþings 2021.“
Frú forseti. Hér er vissulega bjartsýni ráðandi um að hæstv. forsætisráðherra takist að koma þessu vel á veg fyrir þinglok í vor, en um það mun ekki verða neinn ágreiningur ef málið kemst þó á rekspöl. Það er aðalatriðið að þetta brýna verkefni fái fyrirgreiðslu og markvissan undirbúning.
Í greinargerð með þingsályktunartillögunni segir að þingmál hafi áður verið lögð fram með það að markmiði að marka sérstakan tekjustofn svo tryggja megi varðveislu og viðhald eldri skipa og báta, eins og að framan er getið fyrir nærri 20 árum. Þingsályktunartillögur þessa efnis voru lagðar fram á 140. og 141. löggjafarþingi en náðu ekki fram að ganga. Tillaga var endurflutt á 141. löggjafarþingi og aftur án árangurs. Nú er enn lögð fram þingsályktunartillaga nokkuð breytt en hnígur að hinu sama.
Þá er áréttað hér að á 125. þingi, veturinn 1999–2000, lögðu fimm þingmenn allra flokka, sem þá áttu sæti á Alþingi, fram frumvarp til laga um að Þróunarsjóður sjávarútvegsins fengi það viðbótarhlutverk að veita byggðasöfnum og sjóminjasöfnum styrki til varðveislu skipa. Í máli flutningsmanns tillögunnar komu fram þau viðhorf að eðlilegt væri að atvinnuvegurinn tæki jafnframt þátt í starfinu og væri ábyrgur fyrir sögu sinni og menningu. Undir það tekur sá sem hér stendur, enda er sami tónn sleginn í þeirri tillögu sem hér er lögð fram.
Afgreiðsla málsins á Alþingi varð sú að frumvarpinu var breytt í meðferð sjávarútvegsnefndar í nýja þingsályktunartillögu sem nefndin flutti um varðveislu báta og skipa. Var málið þá ekki komið á góðan rekspöl? Jú, tillagan var samþykkt á sama þingi með 49 samhljóða atkvæðum. Þá hefur eflaust ýmsum létt. Með þingsályktuninni var ríkisstjórn falið að undirbúa tillögur um hvernig staðið skyldi að varðveislu gamalla skipa og báta og móta í því sambandi reglur um fjármögnun sem Þróunarsjóður sjávarútvegsins tæki m.a. þátt í. Engar tillögur eða reglur í samræmi við staðfesta ákvörðun Alþingis hafa hins vegar litið dagsins ljós 20 árum síðar.
Það var svo á 131. þingi, veturinn 2004–2005, að þáverandi sjávarútvegsráðherra flutti frumvarp um breytingu á lögum um fyrrnefndan Þróunarsjóð sjávarútvegsins, sem miðaði að því að leggja sjóðinn niður. Eignum umfram skuldir skyldi ráðstafað til Verkefnasjóðs sjávarútvegsins og andvirði þeirra varið til hafrannsókna eingöngu. Það átti ekki króna að fara til varðveislu gamalla skipa og báta eins og Alþingi hafði áður samþykkt. Minni hluti sjávarútvegsnefndar lagði til með breytingartillögu að eignir umfram tilgreinda upphæð færu til ríkissjóðs og yrði ráðstafað til varðveislu gamalla báta og skipa eins og stofnað var til. Sú tillaga var því miður felld.
Fullir tveir áratugir hafa því liðið án þess að stjórnvöldum hafi tekist að koma vernd og varðveislu gamalla báta og skipa í örugga höfn þrátt fyrir talsverða viðleitni þingheims. Höfum hugfast að um er að ræða einn grundvallarþáttinn í íslenskri atvinnu- og menningarsögu. Sambærileg vernd er áhersluatriði meðal nágrannaþjóðanna og miklu kostað til. Norðmenn eru sem dæmi að reisa nýtt safn á safnasvæði sínu á Bygdøy í Ósló undir sinn skipa- og bátaarf, sem er stórmerkilegur og gamall og ekki hægt að bera hann saman við íslenska arfinn þó að báðar þessar þjóðir eigi í sinni sögu sægarpa mikla. Norðmenn ætla að verja u.þ.b. 2 milljörðum norskra króna til að byggja upp þessa aðstöðu í Ósló. Það er sjálfsagt hjá þjóð sem kennir sig við stolt og sóma að varðveita sögu sína og menningararf.
Frú forseti. Hér á landi er það Þjóðminjasafn Íslands sem samkvæmt lögum er „höfuðsafn á sviði menningarminja“. Því ber „að stuðla sem best að varðveislu íslenskra menningarminja og miðla sögu þjóðarinnar“. Þessu hlutverki sinnir Þjóðminjasafnið með metnaðarfullum hætti. Ekki skal gert lítið úr framlagi safnsins að því leyti en þar eru vanefnin umtalsverð og aðstöðuleysi. Safnið á auðvitað sinn fábreytta bátakost en gera þarf betur.
Söfnin í kringum landið, sem sinna mörgum og mismunandi verkefnum til varðveislu á minjum og menningu, hafa leitast við að standa vaktina að því marki sem fjármagn og aðstæður leyfa. Einn þáttur starfsins er varðveisla gamalla skipa, þ.e. stærri og minni skipa sem hafa sögulegt gildi en bátar í eigu þeirra eru um 190 talsins. Þetta eru bátar af ýmsum gerðum og flestir súðbyrðingar. Þeir uppfylla allir þá skilgreiningu að teljast forngripir en bátar eldri en frá árinu 1950 eru forngripir samkvæmt laganna hljóðan um menningarminjar. Á skipaskrá eru nú skip og bátar sem náð hafa þessum virðulega aldri um 15 talsins.
Tíminn er ekki sérlega hliðhollur vörsluaðilum sem vilja varðveita trébáta. Taka má sem dæmi að skektur, fjórrónar og minni, eru nánast ekki lengur til í haffæru ástandi. Um aldamótin 1900 voru á annað þúsund þannig skektur í landinu sem höfðu jafnvel svæðisbundin sérkenni eftir aðstæðum og í allgóðu horfi. Þetta var eitt mikilvægasta verkfærið til bjargræðis öldum saman. Enn og aftur er niðurstaðan sú sama, frú forseti, að íslensk lagaumgjörð sem lýtur að varðveislu á dýrmætri arfleifð Íslendinga, sem er verndun gamalla báta, er því miður í skötulíki svo ekki sé dýpra í árinni tekið.
Bregðast þarf við og koma upp varðveislukerfi, t.d. sambærilegu því sem viðhaft er hjá húsafriðunarsjóði við mat mannvirkja. Þar er stuðst við kerfi þar sem hver varðveisluþáttur fær einkunn og mat lagt á varðveislugildi samkvæmt heildarniðurstöðu.
Frú forseti. Það er ekki hægt að varðveita allt. Það er ekki hægt að varðveita alla báta og kannski ekki ástæða til, og ég held að raunin sé sú að við erum þó hætt að brenna báta í einhverju ólympísku fári á báli um áramót. Vonandi er það svo. En við þurfum að varðveita þverskurð íslenskrar skipa- og bátamenningar og við þurfum að leitast við að halda þeim á floti á sjó. Það er langbesta varðveislan. Það er hætt að varðveita þá á landi en það er dýrt og það er ástæðulaust.
Það er ástæða til að hvetja stjórnvöld til að halda vöku sinni gagnvart atvinnusögu og alþýðumenningu þjóðarinnar. Birtingarmynd andvaraleysis er skýr í þeim árangurslitlu tilraunum sem gerðar hafa verið til að skapa fjárhagslegan grundvöll fyrir varðveislu báta með opinberu fjármagni.
Því er þess nú enn freistað að leggja fyrir Alþingi tillögu þessa efnis að nýlega afstöðnu 100 ára afmælis fullveldis Íslands, og ástæða til að tengja það því, í þeirri vissu að vilji sé til að bæta úr. Lagt er til að ríkisstjórninni verði falið að beita sér fyrir stofnun sjóðs sem hafi það hlutverk að úthluta fé til verkefna sem varða viðhald og varðveislu gamalla báta og skipa. Markmiðið verði að til verði lifandi safn báta sem endurspegli með verðugum hætti einn mikilvægasta þátt íslenskrar atvinnusögu. Það verður aldrei of oft sagt. Flutningsmenn sjá fyrir sér að sjóðurinn njóti árlegra framlaga af fjárlögum auk þess sem stuðlað verði að þátttöku starfsgreina sjávarútvegsins í verkefninu.
Það er skoðun flutningsmanna að það sé ríkur vilji og geta innan greinar sjávarútvegsins, innan útgerðarfyrirtækja, til að koma til móts við þetta varðveisluverkefni og styðja við það með öflugum hætti. Við þekkjum það að Íslendingar eiga öflug útgerðarfyrirtæki sem standa vel að rekstri og íslenskir útgerðarmenn hafa sýnt það í verki að þeir eru áhugamenn fyrir íslenskri menningu, íslenskri list, og í viðskiptum einnig, enda hafa þeir fjárfest þar af dugnaði og kappi. Mér þætti ekki óeðlilegt að þeir myndu leggja sitt lóð á vogarskálarnar þarna þar sem um merkilegt varðveisluverkefni er að ræða innan þeirra eigin greinar.
Við leggjum til að gerð verði fimm ára áætlun sem sjóðurinn starfi eftir á grundvelli samþykkta sjóðsins þar sem fram komi reglur um varðveislugildi, úthlutanir til verkefna o.fl. Vel er hægt að hugsa sér að sjóðurinn þurfi ekki að blása út til langframa heldur megi að hluta til fela fyrirtækjum, stofnunum, sjóðum eða félagasamtökum að starfrækja einstök verkefni einstakra báta svæðisbundið eins og við þekkjum svo vel frá nágrannalöndunum. Það er t.d. unun að koma til Óslóar, sjá þverskurð bátamenningar sigla um fjörðinn dag hvern allt árið um kring. Í Bergen er eitt af glæsilegustu skipum í veröldinni, Statsraad Lehmkuhl, eign stofnunar sem starfrækir það, leigir það jafnvel út sem skólaskip og til rannsókna nú hin síðari ár á sviði umhverfisverndar og í sambandi við loftslagsrannsóknir. Þarna getum við lagt mikið til.
Frú forseti. Aðalmálið er að þetta verkefni fái framgang og mikilvægt er að sjóðurinn sem við leggjum til að verði stofnaður verði starfræktur í góðu samstarfi við öll þau söfn sem eru starfandi hringinn í kringum landið, en þau eru 13–14 talsins.
