viðbrögð við upplýsingaóreiðu.
Hæstv. forseti. Ég flyt hér tillögu til þingsályktunar um viðbrögð við upplýsingaóreiðu frá meiri hluta Íslandsdeildar Norðurlandaráðs. Hún felur í sér að Alþingi álykti að fela forsætisráðherra að skipa starfshóp til að móta stefnu um viðbrögð við upplýsingaóreiðu.
Verkefni starfshópsins verði að:
a. leggja til leiðir til að kortleggja dreifingu upplýsingaóreiðu hér á landi,
b. skilgreina ábyrgðarsvið stofnana hérlendis og hvaða aðili skuli sjá um samþættingu verkefna á þessu sviði,
c. gera úttekt á lagaumhverfinu og leggja til nauðsynlegar lagabreytingar,
d. leggja til aðgerðir og skipulag á sviði miðla- og upplýsingalæsis sem nái til allra aldurshópa.
Starfshópurinn skili skýrslu með tillögum til ráðherra eigi síðar en 1. mars 2022. Ráðherra kynni í framhaldinu stefnu sem byggð er á tillögum starfshópsins fyrir Alþingi eigi síðar en 1. nóvember 2022.
Tillagan er nú endurflutt frá síðasta þingi nokkuð breytt. Aðgangur að traustum upplýsingum er forsenda upplýstrar umræðu. Undanfarin ár hefur borið meira á því að villandi og fölskum upplýsingum, svokölluðum falsfréttum, sé dreift og með tilkomu samfélagsmiðla og aukinni notkun þeirra fer vandinn ört vaxandi. Eftir því sem tækninni fleygir fram reynist sífellt erfiðara að greina á milli raunverulegra frétta og falsfrétta. Mikilvægi miðlalæsis hefur því aldrei verið meira, en í hugtakinu felst að einstaklingur geti aðgreint falsfréttir frá raunverulegum fréttum.
Falsfréttir og áhrif þeirra á kosningaúrslit og lýðræðið almennt hafa verið mikið til umræðu undanfarin ár, einkum í kjölfar forsetakosninganna í Bandaríkjunum í nóvember 2016 og þjóðaratkvæðagreiðslunnar um Brexit í Stóra-Bretlandi. Rannsóknir hafa leitt í ljós að erlendir aðilar hafa reynt að hafa áhrif á kosningar með ýmsum aðferðum, þar á meðal með því að dreifa falsfréttum.
Megináherslan hér á landi hefur verið lögð á það að efla upplýsinga- og tæknilæsi barna og ungmenna. Erlendar rannsóknir hafa þó sýnt að fólk 65 ára og eldra er líklegast til að deila falsfréttum á samfélagsmiðlum. Hætta er á að notendur samfélagsmiðla festist í vítahring þar sem margvíslegum upplýsingum um notendur miðlanna er safnað og sérsniðnum falsfréttum og áróðri beint að þeim.
Og eins og ég segi, hæstv. forseti, þá er þetta kannski ekki niðurstaða sem kemur á óvart, að eldra fólkið er líklegra til að dreifa fölskum fréttum á samfélagsmiðlum en það er eitthvað sem þarf að skoða og bregðast við. Börn og ungmenni í dag alast upp með tækninni og samfélagsmiðlum og læra á þetta jafnóðum og kenna hvert öðru á meðan eldri hópunum er kannski dembt inn í þetta með litlum fyrirvara og þurfa að taka mikið inn í einu sem gerir þá kannski veikari fyrir fölskum fréttum. Þeir lenda t.d. í alls konar svikum á netinu og fá alls kyns vírusa og hitt og þetta sem getur haft mjög alvarlegar afleiðingar í för með sér. Þetta snýst kannski ekki bara um upplýsingalæsi heldur líka umgengni við þessa miðla og að átta sig á hvernig maður les í upplýsingar og metur gildi þeirra. Við þurfum klárlega að leggja meiri áherslu á eldri aldurshópana til að verja þá fyrir þessum skaðlegu hlutum.
Upplýsingaóreiða kemur helst til tals þegar fjallað er um umdeild samfélagsleg málefni. Markmiðið er að dreifa áróðri eða hafa villandi áhrif á samfélagslega umræðu. Upplýsingaóreiða hefur áhrif á getu almennings til að afla sér réttra upplýsinga um stefnu og ákvarðanir stjórnvalda og annað sem varðar hagsmuni hans. Hún eitrar samfélagslega umræðu, eykur spennu á milli ólíkra þjóðfélagshópa og grefur undan kosningakerfum, sem haft getur alvarleg áhrif á þjóðaröryggi.
Hæstv. forseti. Nærtækasta og sorglegasta dæmið er kannski af síðustu kosningum í Bandaríkjunum þar sem ýmsir hópar notfærðu sér bæði falskar fréttir og svo upplýsingaóreiðu til að etja hópum og fólki saman sem endaði með ósköpum í bandaríska þinghúsinu í Washington. Réttar upplýsingar og aðgengi að upplýsingum er algjör grundvöllur fyrir lýðræði. Þetta er raunverulegt vandamál sem við þurfum að taka mjög fast á hér á landi sem og annars staðar og í norrænni samvinnu.
Í ljósi skaðlegra áhrifa upplýsingaóreiðu á lýðræði og upplýsingarétt almennings hafa nágrannaríki okkar mörg hver tekið þessi mál til gagngerrar skoðunar undanfarin ár. Fyrir kosningar til Evrópuþingsins árið 2019 hvatti framkvæmdastjórn Evrópusambandsins til aðgerða í aðildarríkjunum og kynnti verkáætlun til að minnka áhrif upplýsingaóreiðu í álfunni og vernda grundvallargildi lýðræðisins. Settar voru reglur til að draga úr upplýsingaóreiðu sem stærstu samfélagsmiðlar, auglýsendur og samtök auglýsenda skuldbundu sig til að fylgja. Þá er starfandi starfshópurinn East StratCom Task Force sem hefur metið og kortlagt upplýsingaóreiðu frá Rússlandi í aðildarríkjum ESB. Einnig má nefna að í Svíþjóð hefur ríkisstjórnin lagt til að unnin verði hvítbók þar sem skoðað verði hvort koma eigi á fót nýrri stofnun sem ætlað yrði að auka mótstöðuafl þjóðarinnar gegn utanaðkomandi vá. Stofnuninni yrði m.a. ætlað að kortleggja upplýsingaóreiðu í aðdraganda kosninga í Svíþjóð.
Ein árangursríkasta leiðin til að bregðast við upplýsingaóreiðu er að efla vitund, fræðslu og þjálfun almennings á sviði miðla- og upplýsingalæsis. Íslensk stjórnvöld hafa aftur á móti enn ekki mótað heildstæða stefnu sem nær til allra aldurshópa. Þörf er á vitundarvakningu og aukinni fræðslu í þessum málaflokki. Samkvæmt lögum um fjölmiðla er fjölmiðlanefnd ætlað að stuðla að fjölmiðlalæsi. Í því samhengi er jákvætt að í frumvarpi til laga um breytingu á lögum um fjölmiðla, nr. 38/2011 (EES-innleiðing), sem var í samráðsgátt stjórnvalda, er gert ráð fyrir auknu hlutverki fjölmiðlanefndar hvað þetta varðar.
Hæstv. forseti. Íslendingar fóru með formennsku í Norðurlandaráði árið 2020 og höfðu í formennskuáætlun sinni beitt sér fyrir umræðu um dreifingu falskra og villandi upplýsinga með það að markmiði að auka meðvitund og þekkingu almennings. Ljóst er að mun minna er vitað um hversu mikil upplýsingaóreiða er hérlendis en víða erlendis þar sem dreifingin hefur verið kortlögð í mun meira mæli. Nauðsynlegt er að stemma stigu við þessu og kortleggja dreifinguna hér á landi. Í því samhengi er rétt að líta til þeirrar aðferðafræði sem best hefur reynst erlendis. Skilgreina þarf ábyrgðarsvið stofnana hérlendis og hvaða aðili skuli sjá um samþættingu verkefna á þessu sviði. Þá þarf að gera úttekt á gildandi lagaumhverfi hérlendis á þessu sviði og skilgreina hvaða lagabreytinga er þörf svo að stofnanir geti sinnt því hlutverki sem þeim er ætlað.
Æskilegt er að í starfshópi til að móta stefnu um viðbrögð við upplýsingaóreiðu séu fulltrúar helstu stofnana sem koma að samskiptum og öryggismálum auk ráðuneyta og annarra stofnana sem málið varðar. Helstu svið sem tengjast aðgerðum til að sporna gegn neikvæðum áhrifum upplýsingaóreiðu eru:
1. Miðla- og upplýsingalæsi.
2. Aðgerðir til að sporna gegn hatursorðræðu.
3. Fræðsla fyrir fjölmiðlafólk og upplýsingafulltrúa stofnana.
4. Skyldur fjölmiðla og samfélagsmiðla í aðdraganda kosninga, þar með talið hvað varðar auglýsingar, birtingu niðurstaðna skoðanakannana o.fl.
5. Gerð viðbragðsáætlana fyrir stofnanir ríkis og sveitarfélaga vegna skipulagðrar starfsemi og/eða skipulagðra upplýsingaherferða með röngum upplýsingum.
6. Þjálfun og endurmenntun opinberra starfsmanna um upplýsingaóreiðu.
7. Lagabreytingar, samanber Þýskaland, Frakkland o.fl., um ýmis atriði sem snerta undirróðursstarfsemi og nafnlausan áróður.
8. Kerfisbundnar rannsóknir á dreifingu falsfrétta og upplýsingaóreiðu að erlendri fyrirmynd.
9. Samstarf við nágrannaríki um tæknilausnir til að finna og uppræta upplýsingaröskun á netinu, m.a. efni sem framleitt er og hlaðið upp með notkun gervigreindar.
Að þessari þingsályktunartillögu stendur meiri hluti Íslandsdeildar Norðurlandaráðs, sem er sú sem hér stendur, Inga Sæland, Kolbeinn Óttarsson Proppé, Oddný G. Harðardóttir, Steinunn Þóra Árnadóttir og Vilhjálmur Árnason.
