barnaverndarlög.
Virðulegi forseti. Ég flyt hér nefndarálit með breytingartillögu frá meiri hluta velferðarnefndar um frumvarp til laga um breytingar á barnaverndarlögum, nr. 80/2002, þ.e. um barnaverndarþjónustu, samþættingu o.fl.
Nefndin hefur fjallað um málið og fengið á sinn fund Halldóru Dröfn Gunnarsdóttur og Önnu Tryggvadóttur frá félagsmálaráðuneyti, Valgerði Rún Benediktsdóttur og Bryndísi Gunnlaugsdóttur frá Sambandi íslenskra sveitarfélaga, Heiðu Björgu Pálmadóttur frá Barnaverndarstofu, Ólöfu Ástu Farestveit frá Barnahúsi, Helgu Sigríði Þórhallsdóttur og Steinunni Birnu Magnúsdóttur frá Persónuvernd og Katrínu Helgu Hallgrímsdóttur frá Barnavernd Reykjavíkur.
Umsagnir bárust frá Barnaheillum, Barnaverndarstofu, Barnavernd Reykjavíkur, Félagsráðgjafafélagi Íslands, Persónuvernd og Sambandi íslenskra sveitarfélaga.
Þá barst nefndinni minnisblað frá félagsmálaráðuneytinu.
Með frumvarpinu eru lagðar til umfangsmiklar breytingar á barnaverndarlögum, nr. 80/2002. Barnaverndarnefndir verða lagðar af og umdæmi barnaverndarþjónustu stækkuð. Jafnframt eru lagðar til ýmsar breytingar á ákvæðum barnaverndarlaga.
Í frumvarpinu eru ákvæði sem fjalla um samþættingu barnaverndarþjónustu við aðra þjónustu í þágu farsældar barna. Tengist frumvarpið að þessu leyti frumvarpi til laga um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna, sem félags- og barnamálaráðherra hefur einnig lagt fram á yfirstandandi þingi. Þá er í frumvarpinu tekið tillit til breytinga á barnaverndarlögum sem eru lagðar fram í frumvarpi til laga um Barna- og fjölskyldustofu og frumvarpi til laga um Gæða- og eftirlitsstofnun velferðarmála.
Frumvarpið felur í sér fyrri hluta heildarendurskoðunar barnaverndarlaga. Í umsögnum til nefndarinnar komu fram ítrekaðar ábendingar um að ljúka yrði endurskoðun sem fyrst. Meiri hlutinn tekur undir mikilvægi þess að síðari hluti heildarendurskoðunar barnaverndarlaga verði að veruleika án tafar. Meiri hlutinn beinir því til félags- og barnamálaráðherra að vinnu við hana verði haldið áfram svo unnt verði að ljúka heildarendurskoðun á næsta löggjafarþingi.
Í 6. gr. frumvarpsins er lögð til sú almenna regla að lágmarksíbúafjöldi að baki hverri barnaverndarþjónustu verði 6.000 íbúar. Um er að ræða breytingu frá núgildandi barnaverndarlögum þar sem miðað er við 1.500 íbúa. Í umsögn Barnaverndarstofu kemur fram að ganga hefði mátt lengra og miða við enn stærri umdæmi. Þannig væri m.a. hægt að koma í veg fyrir mikinn stærðarmun á milli umdæma. Meiri hlutinn bendir á að viðmiðið um 6.000 íbúa er þróað í samráði við sveitarfélög og að um sé að ræða verulega stækkun frá gildandi lögum. Telur meiri hlutinn því ekki ástæðu til að ganga lengra í stækkun barnaverndarumdæma að sinni.
Í umsögn Barnaverndarstofu er jafnframt gerð athugasemd við að ekki sé kveðið á um lágmarksfagþekkingu sem allar barnaverndarþjónustur þurfi að uppfylla. Ekki sé nóg að í 3. mgr. b-liðar 6. gr. frumvarpsins sé undanþága frá skilyrði um 6.000 íbúa lágmarksfjölda miðað við lágmarksfagþekkingu heldur eigi krafan að vera almenn. Meiri hlutinn leggur áherslu á mikilvægi þess að vinnsla barnaverndarmála sé vönduð og fagleg. Í 3. mgr. a-liðar 6. gr. frumvarpsins kemur fram að barnaverndarþjónusta skuli hafa yfir að ráða nægri fagþekkingu til að hún geti sinnt verkefnum sínum samkvæmt barnaverndarlögum. Þá kemur fram í 4. mgr. a-liðar 6. gr. frumvarpsins að ráðherra geti sett reglugerð um næga fagþekkingu. Meiri hlutinn telur þessa reglugerðarheimild ráðherra koma til móts við sjónarmið um samræmda lágmarksfagþekkingu.
Fyrir nefndinni var m.a. fjallað um miðlun upplýsinga um málsmeðferð barnaverndarþjónustu til annarra sem koma að samþættingu þjónustu í þágu farsældar barnsins. Í umsögn Persónuverndar kemur m.a. fram tillaga um að gera breytingar á 10. gr. frumvarpsins þar sem fjallað er um skyldu barnaverndarþjónustu til að miðla upplýsingum til tengiliðar eða málstjóra um hvort ákveðið hafi verið að hefja könnun máls eða ekki í kjölfar tilkynningar. Þar er lagt til að ekki verði um að ræða skyldu til miðlunar þessara upplýsinga heldur ætti að fara fram mat á nauðsyn miðlunar hjá barnaverndarþjónustu.
Þegar ákveðið er að hefja könnun liggja eingöngu fyrir takmarkaðar upplýsingar um barnið hjá barnaverndarþjónustu. Ef starfsfólki barnaverndarþjónustu yrði falið að meta nauðsyn miðlunar upplýsinganna út frá hagsmunum barnsins þyrfti frekari vinnsla persónuupplýsinga að fara fram. Meiri hlutinn er því ekki sannfærður um að mat á nauðsyn við þessar aðstæður feli í reynd í sér vægara úrræði þegar kemur að friðhelgi einkalífs barna. Meiri hlutinn telur að sá varnagli, að vinnsla persónuupplýsinga á grundvelli ákvæðisins sé háð beiðni um samþættingu þjónustu, tryggi meðalhóf við vinnslu og telur ekki tilefni til frekari viðbragða við þessari athugasemd.
Fyrir nefndinni var rætt um stöðu Barnahúss og lýstu umsagnaraðilar yfir ánægju sinni með að Barnahúsi væri loks gefin lagastoð og rekstur þess tryggður til langframa. Með frumvarpinu er mælt fyrir um aðkomu Barnahúss að könnun mála þar sem grunur leikur á um alvarlegt líkamlegt eða andlegt ofbeldi. Umsagnaraðilar lýstu yfir áhyggjum af að Barnahúsi yrði ekki veitt nægt fjármagn til að sinna auknum verkefnum og vinna á fyrirliggjandi biðlistum eftir þjónustu Barnahúss. Meiri hlutinn tekur undir þessar athugasemdir og leggur áherslu á að unnið verði að því að stytta biðlista og að nægt fjármagn verði veitt til reksturs Barnahúss.
Með frumvarpinu er lagt til að barnaverndarnefndir verði lagðar niður og barnaverndarþjónusta og umdæmisráð barnaverndar taki til starfa. Meiri hlutinn tekur undir það sem kemur m.a. fram í umsögn Barnaverndar Reykjavíkur um að aðskilnaður milli barnaverndarþjónustu og umdæmisráðs sé til bóta þar sem hann tryggi betur rétt og hagsmuni aðila að barnaverndarmálum.
Fyrir nefndinni var fjallað um skipan umdæmisráða sem felur í sér veigamikið nýmæli enda hefur löggjöf um sveitarstjórnarstigið fram til þessa ekki gert ráð fyrir skipun sjálfstæðra stjórnsýslunefnda. Meiri hlutinn tekur undir með Sambandi íslenskra sveitarfélaga að erfitt sé að sjá áhrif þessara breytinga fyrir með fullri vissu. Af hálfu meiri hlutans er þó lögð áhersla á að engar veigamiklar efnislegar athugasemdir hafi verið settar fram um skipan umdæmisráða. Telur meiri hlutinn ekki ástæðu til að bregðast sérstaklega við þessari athugasemd.
Í a-lið 2. gr. og b-lið 15. gr. frumvarpsins eru lagðar til breytingar á barnaverndarlögum með það að markmiði að stuðla að auknum réttindum barna. Í umsögn Barnaheilla er lögð áhersla á að þátttökuréttindi barna séu lítils virði ef þau eru aðeins virt að forminu til. Þá kemur fram í umsögn Barnaverndar Reykjavíkur að þessi réttindi verði ekki að veruleika nema tíma starfsmanna barnaverndarþjónustu og talsmanna barnanna sé varið til verkefnisins. Meiri hlutinn tekur undir þessi sjónarmið og leggur áherslu á að þeim réttindum barna sem kveðið er á um í frumvarpinu verði fylgt eftir af stjórnvöldum.
Í 22. gr. frumvarpsins kemur m.a. fram að þegar barnaverndarþjónusta hefur tekið yfir umsjá eða forsjá barns skuli samþætta þjónustu í þágu farsældar barnsins óháð afstöðu foreldra. Í umsögn Persónuverndar er gerð athugasemd við að þjónusta sé ávallt samþætt í þessum aðstæðum. Þar er lagt til að í stað skyldu til samþættingar verð veitt heimild til samþættingar.
Staða þeirra barna sem barnaverndarþjónusta hefur tekið yfir umsjá eða forsjá með er ávallt með þeim hætti að hagsmunir barnsins kalla á samþættingu þjónustu. Meiri hlutinn telur því ekki ástæðu til að bregðast við þessari athugasemd Persónuverndar.
Í umsögnum Reykjavíkurborgar og Sambands íslenskra sveitarfélaga er lýst áhyggjum af því að tilkoma barnaverndarþjónustu og umdæmisráða barnaverndar hafi í för með sér kostnaðarauka fyrir sveitarfélög. Samkvæmt gildandi barnaverndarlögum eru fimm til sjö einstaklingar í barnaverndarnefnd en samkvæmt tillögum frumvarpsins er gert ráð fyrir þremur einstaklingum í umdæmisráðum barnaverndar. Jafnframt eru auknar kvaðir lagðar á sveitarfélög til samvinnu um umdæmisráð og má ætla að hægt verði að ná fram hagræði af aukinni samvinnu. Meiri hlutinn tekur undir með Sambandi íslenskra sveitarfélaga að mikilvægt sé að vakta þau áhrif sem nýtt fyrirkomulag barnaverndar hefur á fjárhag og stjórnsýslu sveitarfélaga.
Þá eru hér breytingartillögur meiri hlutans sem snúa að skiptri búsetu barna. Með lögum nr. 28/2021, sem tóku gildi 23. apríl sl., voru gerðar breytingar á ákvæðum barnaverndarlaga, nr. 80/2002. Þar á meðal voru gerðar breytingar á 15. gr. barnaverndarlaga til að leysa úr því hvaða barnaverndarnefnd eigi úrlausn um málefni barnsins þegar foreldrar hafa samið um skipta búsetu barnsins.
Í f-lið 6. gr. frumvarpsins eru lagðar til gagngerar breytingar á 15. gr. barnaverndarlaga. Í ákvæðinu er ekki gert ráð fyrir skiptri búsetu barna, en frumvarpið var lagt fram á Alþingi áður en lög nr. 28/2021 voru samþykkt. Til að tryggja að ekki skapist réttaróvissa um hvaða barnaverndarþjónusta eigi úrlausn um málefni barns þegar foreldrar hafa samið um skipta búsetu barnsins leggur meiri hlutinn til að frumvarpinu verði breytt til samræmis við ákvæði laga nr. 28/2021.
Þá er það vinnsla upplýsinga í miðlægum gagnagrunni. Í 28. gr. frumvarpsins er ráðherra veitt heimild til að ákveða í reglugerð að leggja skyldu á barnaverndarþjónustu að vinna og varðveita gögn barnaverndarmála í gagnagrunni og stafrænum lausnum sem eru starfrækt af Barna- og fjölskyldustofu. Í umsögn Persónuverndar kemur fram það mat stofnunarinnar að ekki sé fullnægjandi að kveðið sé á um skyldu til vinnslu gagna í barnaverndarmálum í miðlægum gagnagrunni og stafrænum lausnum í reglugerð en ekki í lagaákvæðinu sjálfu. Samkvæmt upplýsingum frá félagsmálaráðuneytinu er ljóst að stafrænar lausnir og gagnagrunnur verða ekki tilbúin þegar lögin taka gildi. Leggur meiri hlutinn því til breytingu á 28. gr. frumvarpsins þannig að lögð sé skylda á barnaverndarþjónustur og umdæmisráð barnaverndar að varðveita gögn barnaverndarmála í miðlægum gagnagrunni og stafrænum lausnum ásamt ákvæði til bráðabirgða sem heimilar undantekningu frá þessari reglu þar til tæknilausnir verða fullbúnar. Meiri hlutinn leggur áfram til að ráðherra fái heimild til að kveða á um skyldu til vinnslu upplýsinga í gagnagrunni og stafrænum lausnum. Ekki er hægt að binda alla vinnslu gagna í barnaverndarmálum við tæknilausnir enda myndi það leiða til þess að ekki væri hægt að vinna barnaverndarmál ef tæknilausnin lægi af einhverjum ástæðum niðri eða væri ekki aðgengileg viðkomandi barnaverndarstarfsmanni. Er því rétt að ráðherra hafi heimild til að kveða á um inntak slíkar skyldu, þar með talið hvenær hún á ekki við.
Þá tekur meiri hlutinn undir athugasemd Persónuverndar um mikilvægi aðgangsstýringar í sameiginlegum gagnagrunni í barnavernd. Í því sambandi telur meiri hlutinn sérstaklega mikilvægt að skýr aðgreining sé á milli samþættingar þjónustu á grundvelli barnaverndarlaga og annarrar samþættingar þjónustu í þágu farsældar barna.
Þá að öðrum atriðum. Í frumvarpinu eru flóknar og margþættar breytingar sem tengjast útskiptingu orðanna „barnaverndarnefnd“ og „nefnd“. Félagsmálaráðuneytið benti meiri hlutanum á að á nokkrum stöðum hefði láðst að taka tillit til þessa og leggur meiri hlutinn til breytingar þess efnis.
Í frumvarpinu er einnig orðunum „þungaðar konur“ breytt í „barnshafandi einstakling“ en í 1. mgr. 17. gr. hefur sú breyting yfirsést og leiðréttir meiri hlutinn það með breytingartillögu.
Að lokum telur meiri hlutinn þörf á að leiðrétta á nokkrum stöðum tilvísanir og orðalag sem lúta ekki að efnislegum þáttum frumvarpsins og þarfnast þar af leiðandi ekki frekari útskýringa.
Að framangreindu virtu leggur meiri hlutinn til að frumvarpið verði samþykkt með þeim breytingum sem ég hef kynnt. Undir þetta nefndarálit rita eftirtaldir hv. þingmenn: Helga Vala Helgadóttir formaður, með fyrirvara, Halla Signý Kristjánsdóttir framsögumaður, Ásmundur Friðriksson, Ólafur Þór Gunnarsson, Lilja Rafney Magnúsdóttir og Vilhjálmur Árnason, einnig með fyrirvara.
Mig langar aðeins að tala frá mínu brjósti um mikilvægi þessara breytinga. Þetta samráð og undirbúningur hefur staðið allt kjörtímabilið og samráð hefur verið haft við sveitarfélögin frá fyrsta stigi hugmyndanna, auk þess sem þjónustuveitendur og þjónustuþegar hafa komið að borðinu. Með því að samþykkja þetta frumvarp er verið að leggja til gríðarlegar breytingar á umhverfi barnaverndar í sveitarfélögum en þau bera ábyrgð á þessum málaflokki. Í dag eru 27 barnaverndarnefndir vítt og breitt um landið og lágmarksíbúatalan er 1.500 manns en við þessar breytingar er lágmarkið hækkað upp í 6.000.
Við gerum okkur grein fyrir því að þetta eru miklar breytingar og allt annað umhverfi. Veigamestu breytingarnar eru að í frumvarpinu felst m.a. að pólitískt skipaðar barnaverndarnefndir verði lagðar niður. Við höfum fylgst með miklum breytingum á barnaverndarnefndum í gegnum árin og þær held ég að hafi allar verið til batnaðar, m.a. þegar umdæmi voru stækkuð. Áður voru jafnvel barnaverndarnefndir í litlum sveitahreppum. Það segir sig sjálft að það var mjög erfitt að vera með óháð mat í þeim nefndum þó að allir hafi sjálfsagt reynt að gera það sem þeir gátu til að vinna eftir þeim barnaverndarlögum sem þá voru í gildi.
Síðan eru breytingar sem varða umdæmisráð barnaverndar. Eins og kom fram í frumvarpinu og nefndarálitinu er verið að skilja á milli og þetta er allt gert í þágu þeirra barna sem er verið að vinna fyrir og reyna að taka eins faglega á þessu og hægt er. Með því að taka út pólitískar nefndir segir það sig sjálft að ákvarðanir sem eru teknar í nefndunum eru á faglegum grunni. Ég held að þetta séu mestu breytingar sem gerðar hafa verið síðustu áratugi hvað þetta varðar.
Þetta frumvarp er líka partur af miklum breytingum á kerfinu sem voru samþykktar hér fyrr í dag sem er ætlað að gefa færi á samþættingu barnaverndarþjónustu. Þá er verið að svara þeirri gagnrýni sem hefur verið á umhverfi barnaverndar hér til fjölda ára og færa það til nútímavitundar um réttindi barna.
Við erum að breyta kerfi barnaverndar og velferðarkerfi með samþættingu á allri þjónustu við börn, og þetta er bara ný hugsun, ný nálgun. Sjálfsagt eigum við eftir að hnjóta um einhverja steina í innleiðingunni en við erum lögð af stað og það er það sem skiptir máli, hvort sem það er í samþættingu þjónustu eða barnavernd. Þetta skilar okkur betri einstaklingum og vonandi faglegri nálgun á þeirri þjónustu sem við ætlum að veita börnum. En svo er eins og í svo mörgu að það sem er best í dag getur orðið eitthvað annað eftir tíu ár. En þegar við erum lögð af stað í þessa vegferð þá verður það alltaf þannig að við munum uppfæra okkur til bestu þekkingar og til að koma á móts við börnin okkar í framtíðinni af þeim einlæga vilja að gera sem best.
