Hálendisþjóðgarður.

Hæstv. forseti. Við ræðum hér frávísunartillögu ríkisstjórnarflokkanna um þennan hálendisþjóðgarð. Framsóknarflokkur og Sjálfstæðisflokkur hafa skrifað undir það að þeir ætli að halda þessu máli áfram á næsta kjörtímabili ef framhald verður á ríkisstjórnarsamstarfinu. Það er því mjög athyglisvert að þessi staða sé komin upp. Ég verð að segja það að þegar mælt var fyrir málinu á síðasta ári þá trúði ég því að hæstv. umhverfisráðherra myndi mæta hér með vel unnið mál og í sátt við þá sem málið varðar, þar með talið sveitarfélög sem liggja að hálendinu. Umræðan í samfélaginu, í fréttum og annars staðar, var sú að verið væri að vinna að málinu í mjög breiðri sátt við alla aðila. En annað kom á daginn. Þegar hæstv. ráðherra mælti fyrir málinu komu í þennan ræðustól þingmenn hinna stjórnarflokkanna, Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks, með þykkan bunka af fyrirvörum um málið. Þó var þetta mál í ríkisstjórnarsáttmálanum þegar ríkisstjórnin var stofnuð þannig að maður hélt kannski að málið myndi koma fram í góðri sátt allra ríkisstjórnarflokkanna. En þetta endurspeglar kannski samsetninguna á þessari ríkisstjórn, ríkisstjórn hinnar breiðu skírskotunar, þessara ólíku flokka sem koma sér bara saman um að vera sammála um að gera sem allra minnst, og ef gera þarf eitthvað sem þeir eru ekki sammála um verður lítið úr verkum vegna þess að þeir eiga erfitt með að ná saman um að stíga stór skref því að pólitískur veruleiki þessara flokka er þannig.

Eins var það athyglisvert við 1. umr. að hæstv. forseti Alþingis, 2. þm. Norðaust., Steingrímur J. Sigfússon, sagði að það væri eingöngu grenjandi minni hluti sem væri á móti þessu máli, hávær grenjandi minni hluti. En annað kom á daginn. Til urðu samtök sem kölluðu sig Hinn grenjandi minni hluta og þetta eru stór samtök sem hafa verið mjög ötul við að hafa hátt og koma með rök og sýna fram á hverslags vinnubrögð hafa verið í kringum þetta hálendisþjóðgarðsfrumvarp. Ég varð því fyrir mjög miklum vonbrigðum með að hæstv. umhverfisráðherra beitti ósannsögli þegar hann sagði að málið væri mjög vel unnið og í breiðri sátt við alla aðila. Það var ekki einu sinni í sátt við flokkana í ríkisstjórninni sem sést best á þeim fyrirvörum sem enn eru í gildi hjá hinum ríkisstjórnarflokkunum.

Hæstv. forseti. Mig langar aðeins að grípa hér ofan í grein sem var skrifuð fyrir jól á síðasta ári, bara svona til að rifja upp stöðuna sem var þá í þessari umræðu um frumvarpið. Með leyfi forseta, hljóðar hún á þennan veg:

„Frumvarp um stofnun Hálendisþjóðgarðs gerir ráð fyrir að þjóðgarður nái yfir svæði sem nær til þjóðlenda innan svokallaðrar miðhálendislínu. Svæðið er um 30–40% af Íslandi. Hluti þess er innan Vatnajökulsþjóðgarðs eða háður annarri friðlýsingu. Umfjöllun um málið beinist lítið að því hvort einhverjir ókostir fylgi núverandi stöðu og hverju er fórnað. Vont er ef misskilningur um það er notaður til að vinna málinu fylgi.

Er umsjón hálendisins hjá nokkrum fámennum sveitarfélögum í dag?

Nei. Stór hluti hálendisins eru þjóðlendur. Þær eru eign ríkisins en gert ráð fyrir að ráðstöfunarheimildir á þjóðlendum séu í meginatriðum sameiginlega hjá forsætisráðuneyti og sveitarfélögum. Þessari skipan var komið á og hún skýrð með þjóðlendulögum frá árinu 1998 og þar bent á mikilvægi aðkomu sveitarfélaga. Forsætisráðuneytið staðfestir allar ráðstafanir um nýtingu þjóðlenda ef gjald er tekið fyrir eða þær gerðar umfram eitt ár. Forsætisráðuneytið samþykkti stefnu um nýtingu þjóðlenda í febrúar 2019.

Umsjón hálendisins kemur einnig fram í stefnu skipulagsáætlana. Sveitarfélög vinna aðalskipulag, sem hvílir á landskipulagi, samþykktu af Alþingi, síðast í mars 2016. Í landskipulagi er sérstök umfjöllun um miðhálendið sem felur í sér að Alþingi markar meginstefnu um landnýtingu á hálendinu.

Er umsjón hálendisins nú óháð náttúruvernd?

Nei. Stefna forsætisráðuneytisins um nýtingu þjóðlenda, landskipulag og aðalskipulög sveitarfélaga byggir á ríku tilliti til náttúruverndar á hálendinu. Náttúruverndarlög fela jafnframt í sér almenna vernd og ný ákvæði um vernd óbyggðra víðerna hafa mikla þýðingu fyrir hálendið. Stjórntæki nýrra náttúruverndarlaga geta einmitt nýst sérstaklega þar. Við undirbúning hálendisþjóðgarðs hefur engin greining farið fram á svæðum sem ástæða er til að friðlýsa umfram önnur.

Byggja tillögur um afmörkun Hálendisþjóðgarðs á sérstökum náttúruverndarsjónarmiðum?

Nei. Hvorki svokölluð miðhálendislína né afmörkun þjóðlenda hefur nokkur tengsl við náttúrufar. Miðhálendislína var ákveðin um 1997 til að samræma skipulagsmál af samvinnunefnd miðhálendisins sem í sátu fulltrúar sveitarfélaga sem náðu til svæðisins. Þjóðlendur eru eignarréttarleg afmörkun lands og liggja innan og utan miðhálendislínu.

Mun stofnun hálendisþjóðgarðs færa umsjón hálendisins nær þjóðinni og lýðræðislega kjörnum fulltrúum?

Nei. Eignarréttarleg ráðstöfun þjóðlenda er nú hjá forsætisráðuneyti og einstökum sveitarstjórnum, en skipulagsleg hjá Alþingi og sveitarfélögum. Eðli máls samkvæmt hafa svo fagstofnanir og almenningur áhrif, t.d. við reglulega endurskoðun skipulagsáætlana. Í þjóðgarði færu stjórnir og umhverfisráðherra með eignarréttarlega og skipulagslega ráðstöfun, auk heimilda til reglusetningar um dvöl og starfsemi í garðinum. Í stjórnum sætu skipaðir fulltrúar sveitarfélaga, ráðherra o.fl., án beins lýðræðislegs umboðs.

Með þjóðgarði væri bæði fórnað lýðræðislegri aðkomu 200–300 kjörinna fulltrúa og heilbrigðri valddreifingu með aðkomu bæði sveitarfélaga og stjórnvalda á landsvísu.

Hafa hagsmunir af nýtingu hálendisins verið greindir með víðtækum hætti?

Nei. Í þjóðgarðsstofnun felst varanleg ráðstöfun lands í þágu afmarkaðra hagsmuna, einkum á sviði náttúruverndar og menningarsögu. Alþingi og stjórnvöld vinna að greiningu hagsmuna á landsvísu einkum í formi stefna eða landsáætlana á ýmsum sviðum. Ein þeirra landsáætlana varðar hagsmuni af orkuvinnslu, þ.e. rammaáætlun um vernd og orkunýtingu landsvæða. Frumvarp um hálendisþjóðgarð aftengir það starf, bæði vegna virkjunarkosta undir mati 4. áfanga rammaáætlunar og vegna stórs hluta landsins, til allrar framtíðar.

Þá eru ótaldar aðrar landsáætlanir svo sem á sviði samgöngumála, fjarskipta, orkustefnu, kerfisáætlunar Landsnets o.fl. Hagsmunamat slíkra áætlana þyrfti eftir þjóðgarðsstofnun að hvíla á markmiðum hans. Möguleikar til mats á heildarhagsmunum lands og þjóðar vegna hálendisins takmarkast verulega.

Þeir sem eru sannfærðir um kosti ráðstöfunar 30–40% landsins til afmarkaðra náttúrverndarhagsmuna, þar sem ekkert svigrúm verður til að horfa til annarra hagsmuna og stjórnendur án lýðræðislegs umboðs, fagna auðvitað hugmyndinni. Stjórnmálaflokkur með þá stefnuskrá var nýlega mældur með 7,4% fylgi.

Hvar takmarkast vald þjóðgarðs?

Stjórnun þjóðgarðs hvílir á stjórnunar- og verndaráætlun og reglugerðum sem styðja markmið þjóðgarðs. Afleiðingin verður sú að dvöl fólks og starfsemi á svæðinu er háð sérstökum reglum til viðbótar almennum lögum landsins. Hálendisþjóðgarður verður ríki í ríkinu. Starfsemi þjóðgarðs hefur mörg einkenni einræðisríkis, enda valdhafarnir ekki lýðræðislega kjörnir og vinna að þröngt afmarkaðri stefnu. […]

Því er haldið á lofti að Hálendisþjóðgarður yrði sá stærsti í Evrópu. Það virðast frekar rök gegn málinu. Engu ríki hefur dottið hug að standa að viðlíka ráðstöfun lands til þröngt afmarkaðra hagsmuna og skeytingarleysi um framtíðarhagsmuni. Ákvörðun um hálendisþjóðgarð er augljóslega ótímabær. Miklir kostir fylgja núverandi samábyrgð ríkis og sveitarfélaga og lýðræðislegri valddreifingu við umsjón hálendisins.“