28.11.1967
Sameinað þing: 16. fundur, 88. löggjafarþing.
Sjá dálk 178 í D-deild Alþingistíðinda. (2783)

63. mál, vantraust á ríkisstjórnina

Magnús Kjartansson:

Herra forseti. Góðir hlustendur. Þegar yfir dynja stórtíðindi, sem raska högum hvers einasta manns, er ástæða til, að fólk staldri við ofurlitla stund og reyni að skyggnast út fyrir hversdagslegt umhverfi sitt. Ég vil biðja menn að hugleiða með mér eina athyglisverða staðreynd. Á tæpum tveimur áratugum höfum við lækkað gengi íslenzku krónunnar fimm sinnum. Eftir styrjöldina kostaði einn bandarískur dollari rúmar 6 kr. Hann kostar nú 57 kr. Sé dollarinn notaður sem mælikvarði, hefur íslenzka krónan nú aðeins svo sem 1/9 hluta af því verðgildi, sem hún hafði fyrir tveimur áratugum. Þetta hrun á gengi íslenzku krónunnar stafar ekki af því, að við höfum átt við einhverja óvenjulega og óviðráðanlega erfiðleika að etja á þessu tímabili. Menn geta bent á eitt og annað örðugleikaskeið, en í heild hefur þetta tímabil verið okkur hagstætt. Tækniþróun hefur verið ör. Þjóðarframleiðslan og þjóðartekjur hafa aukizt verulega. Engu að síður hefur gengi krónunnar haldið áfram að falla, og fallhraðinn fer 2 sífellu vaxandi. Síðustu þrjár gengislækkanir hafa dunið yfir okkur á tæp­ um 8 árum, einmitt á þeim árum, þegar vöxtur þjóðartekna hefur verið hvað mestur. Hliðstæð dæmi verða ekki fundin í nokkru viðskiptalandi okkar og raunar ekki nokkru landi heims með hliðstæðan efnahag. Við verðum að leita til óstjórnarríkja rómönsku Ameríku til þess að finna jafnoka okkar.

Hver einstök gengislækkun hefur verið varin með tímabundnum rökum af ýmsu tagi, og menn hafa oft tekið þann málflutning gildan, fallizt á röksemdirnar eða snúizt gegn þeim. En ef við lítum á þessa tvo áratugi í heild, má það vera hverjum manni ljóst, að hinar tímabundnu röksemdir hrökkva ekki til sem nein raunveruleg skýring. Hrun krónunnar hefur verið föst regla allan þennan tíma, og sú regla gerist æ nærgöngulli okkur, án þess að skýringar verði fundnar í nokkrum þeim ytri aðstæðum, sem við höfum orðið að fást við á þessum tíma.

Það stoðar lítið að segja, að gengislækkun sé orðin óhjákvæmileg og spyrja, eins og gert hefur verið undanfarna daga: Ertu með henni eða móti? — Það, sem skiptir máli, er að leita svars við þeirri spurningu, hvers vegna gengislækkanir verða okkur óhjákvæmileg örlög æ ofan í æ. Það stoðar lítið að setja upp ábúðarmikinn svip, eins og hæstv. forsrh. og aðrir málssvarar ríkisstj., og segja, að víst sé gengislækkun neyðarúrræði, en til slíkra úrræða verði menn að grípa af karlmennsku, ef þeir vilja ekki gefast upp fyrir vandamálunum. Það, sem máli skiptir, er að fá svar við þeirri spurningu, hvers vegna þessi gengislækkananeyð sækir okkur heim æ ofan í æ umfram allar grannþjóðir okkar. Þvílíkar spurningar ættu að vera áleitnar við landsmenn þessa dagana, ekki aðeins vegna þess, að gengislækkanir eru efnahagslegar kollsteypur, sem raska högum og kjörum hvers einasta manns. Gengislækkanir hafa einnig mjög víðtæk áhrif á samfélagslega vitund manna, siðferðilega afstöðu þeirra, það félagslega samhengi, sem er undirstaða hvers þjóðfélags, ekki síður en sjálft efnahagskerfið. Gengislækkanir eru ekki aðeins tilfærsla á fjármunum í þjóðfélaginu, oft afar ranglát. Þær ýta ekki aðeins undir ábyrgðarleysi, brask og spákaupmennsku. Slík efnahagsóstjórn hefur einnig áhrif á lífsviðhorf manna. Hún brýtur niður þær félagslegu dyggðir, sem er bindiefnið í hverju heilbrigðu þjóðfélagi. Hún stuðlar að upplausn og óreiðu og siðferðislegri ringulreið. Ég held, að það fái naumast dulizt nokkrum hugsandi manni, að siðferðislegri reisn þessa þjóðfélags okkar hefur hrakað ásamt gengi krónunnar á þeim rúmum tveimur áratugum, sem liðnir eru síðan við endurreistum lýðveldið af fagnandi einhug.

En hvernig stendur þá á því, að síendurteknar gengislækkanir sækja okkur heim umfram allar þær þjóðir, sem við höfum mest viðskipti við og nánust kynni af, hvort sem þær búa við kapitalískt eða sósíalistískt efnahagskerfi? Ég tel engum vafa bundið, að sú staðreynd er tengd sjálfri sérstöðu okkar í heiminum. Við erum næsta einstakt fyrirbæri, aðeins 200 þús. manns í víðáttumiklu og harðbýlu landi, Við höfum sett okkur það mark að halda til jafns við aðrar þjóðir í lífskjörum og menningu, enda þótt allur þjóðarbúskapur okkar jafngildi aðeins einu sæmilegu fyrirtæki meðal stórþjóðanna. Það er augljóst mál, að því aðeins fáum við risið undir því verkefni, að við lærum að sameina krafta okkar og einbeita þeim. Engu að síður hafa ráðamenn þjóðarinnar gengið upp í þeirri dul, að við gætum apað eftir efnahagsskipulag og hagstjórnaraðferðir annarra þjóðfélaga hundraðfalt og þúsundfalt stærri. Þeir hafa, og ekki sízt með viðreisnarstefnunni, reynt að hefja hér til öndvegis gróðakerfi það, sem tíðkast í Ameríku og Vestur-Evrópu. Afleiðingin hefur orðið sú, að við sundrum kröftunum æ meir í stað þess að sameina þá, brjótum þetta litla samfélag niður í örsmáar einingar, sem grafa hver undan annarri. Í auðvaldsríkjum Ameríku og Evrópu eru burðarásarnir risastór fyrirtæki, sem eru þrautskipulögð og starfrækt af ýtrustu hagkvæmni. Þar er sannarlega ekki um stjórnlaust framtak hvers einstaklings að ræða. Hér á Íslandi er hliðstæð skipulagning óhugsandi nema við temjum okkur félagsleg viðhorf, eins og við gerum til að mynda í raforkuframleiðslu. En á flestum þeim sviðum, sem máli skipta, blasir í staðinn við glundroði.

Fiskveiðar eru undirstöðuatvinnugrein Íslendinga. Á því sviði hafa vinnubrögðin verið þau eftir stríð, að sum árin höfum við keypt nýja togara svo tugum skiptir, en á öðrum tímabilum látum við togaraflotann grotna niður, eins og gerzt hefur í tíð núv. ríkisstj. Sama stjórnleysið auðkennir bátaútgerðina, sífelldir rykkir eftir vísbendingu stundargróðans. Í fiskiðnaði okkar er í senn um að ræða stórfellda yfirfjárfestingu og ákaflega lélega nýtingu. Oft notast aðeins 10—15% af afkastagetu frystihúsanna, svo að ekki sé minnzt á fjárfestinguna í síldariðnaðinum eða á fyrirbæri eins og Faxaverksmiðjuna ag Norðurstjörnuna í Hafnarfirði. Um aðrar greinar iðnaðar er sömu sögu að segja. Sum árin fjárfestum við hundruð millj. kr. í neyzluvöruverksmiðjum með afkastagetu, sem gæti séð milljónaþjóðum fyrir nauðsynjum, og látum þær svo koðna niður eða deyja drottni sínum nokkrum árum síðar. Allir vita, hvernig ástatt hefur verið að undanförnu í málmiðnaði og stálskipasmíði. Þó tekur fyrst steininn úr, þegar vikið er að verzlun og þjónustu. Þar hafa fyrirtækin sprottið upp eins og gorkúlur á haugi undanfarin ár. Nú er svo ástatt í Reykjavík, að hver verzlun um sig sér að meðaltali aðeins fyrir þörfum nokkurra tuga fjölskyldna, og það gefur auga leið, að tilkostnaðurinn við það kerfi verður óhemjulegur, þó að ekkert sé minnzt á gróða. Yfirleitt hefur reglan verið sú í öllum atvinnugreinum á Íslandi, að hafi einhvers staðar verið gróðavon, hafa sprottið upp fjölmörg fyrirtæki og grafið hvert undan öðru, þar til engin tök voru lengur á skynsamlegum rekstri. Nú síðast eru tvö fyrirtæki farin að framleiða fiskumbúðir með tvöföldum vélabúnaði og tvöföldum tilkostnaði, vegna þess að það eina, sem fullnægði öllum þörfum okkar, var talið skila verulegum arði.

Það er þetta allsherjarstjórnleysi, sem er undirrót stöðugrar verðbólguþróunar og síendurtekinna gengisfellinga.

Efnahagskerfið er svo sundurtætt í smáar einingar og þjónustustarfsemin svo þrútin og kostnaðarsöm, að þjóðfélagið sporðreisist með stuttu millibili. Þetta sundurvirka, þróttlausa skipulag veldur því, að þess er enginn kostur að koma við skynsamlegri hagstjórn. Stjórnarvöldunum er það helzt eftir skilið að ákveða kollsteypur, þegar kerfið er að komast í alger þrot. Þarna er meginástæðan fyrir öryggisleysinu í íslenzkum efnahagsmálum. Af þessum sökum höfum við orðið að þola fimm gengislækkanir á tæpum tveimur áratugum.

Sumum kann að finnast þetta nokkuð almennar hugleiðingar í tilefni af vantrausti og nærtækum viðfangsefnum, sem um er deilt í því sambandi. Samt er hér vikið að sjálfum kjarna vandamálanna, þeim grundvallarahriðum, sem geta skýrt öll smærri viðfangsefni. Það mun stoða okkur lítið að deila og þjarka og þrasa um nærtæk vandamál, ef þær deilur eru ekki mótaðar af langsýnum sjónarmiðum. Það, sem sker úr um stjórnmálaþróun og efnahagsþróun á Íslandi, eru átökin milli félagshyggju og stjórnleysis. Hver, sem íhugar af raunsæi hinar sérstöku aðstæður íslenzku þjóðarinnar, mun komast að þeirri niðurstöðu, að við getum aðeins starfrækt þessa litlu efnahagslegu heild og haldið til jafns við aðra með félagslegum vinnubrögðum. Aðrar leiðir eru ófærar. Þegar ég tala hér um félagsleg vinnubrögð, á ég við allar tegundir eignarréttar, þjóðnýtingu, samvinnurekstur og einkarekstur, sem sameinist í áætlunarbúskap, sniðnum eftir hinum sérstöku, íslenzku aðstæðum. Ég á við það, að við rekum þjóðarbúskap okkar á jafnskipulegan og hagkvæman hátt og nútímaleg fyrirtæki eru rekin í sæmilega þróuðum löndum, hvort sem þau eru sósíalísk eða kapítalísk. Menn streitast enn við það hér á landi að kalla nútímalega hagstjórn höft, en hún ein mun geta tryggt okkur festu og öryggi í efnahagsmálum, hámarksnýtingu á auðlindum okkar, fjármagni og vinnuafli og þar með þann afrakstur, sem tryggir þegnunum hámarksfrjálsræði í verki.

Ástæða er til að benda á í þessu sambandi, að ríkisstj. og sérfræðingar hennar hafa greinilega einnig hugleitt þessi vandamál á undan förnum árum og komizt að sömu niðurstöðu og ég, að það sé ekki unnt til frambúðar að halda uppi sjálfstæðri, íslenzkri efnahagsheild með aðferðum hins sundurvirka gróðaskipulags. En þeir taka skipulagið, stjórnmálahollustu sína, fram yfir það ætlunarverk íslenzku þjóðarinnar að starfrækja hér sjálfstætt samfélag. Viðbrögð þeirra eru þau að opna landið erlendu auðmagni, leyfa alþjóðlegum auðhringum að starfrækja hér risafyrirtæki á íslenzkan mælikvarða, og nú er sú stefna boðuð af vaxandi kappi að tengja okkur við Fríverzlunarbandalagið og Efnahagsbandalag

Evrópu, eins og heyra mátti í ræðu hæstv. forsrh. og annarra ráðh. hér á undan. Valdhafarnir vilja gera Ísland að hluta af stórri heild, svo að þær hagstjórnaraðferðir, sem standast ekki við íslenzkar aðstæður, verði neyddar upp á okkur af öðrum, svo að við verðum útkjálkahreppur í samfélagi voldugra þjóða og verðum að lúta lögmálum þeirra. Í flótta sínum frá innlendri efnahagsóstjórn stefna valdhafarnir að því að leiða yfir okkur erlenda efnahagsharðstjórn. Þessi þróun hefur verið afar greinileg seinustu árin, og hún er í beinum tengslum við þau vandamál, sem leitt hafa yfir okkur eina gengislækkunina af annarri með sívaxandi hraða.

Valdhafarnir reyna mjög að halda því fram, að nýjasta gengislækkunin sé aðeins tæknileg aðgerð til þess að bjarga atvinnuvegunum og koma í veg fyrir atvinnuleysi. Þeir segjast hafa reiknað nákvæmlega út, hvað fiskiðnaðurinn þurfi mikið, þorskveiðarnar, síldariðnaðurinn o. s. frv., og gengislækkun sé óhjákvæmileg niðurstaða af því dæmi. Og í samræmi við það biðja stjórnarvöldin verkalýðsfélög og aðra að sýna þegnhollustu og fórnar­ lund og sætta sig við byrðar til þess að bjarga atvinnuvegunum og Íslandi. En þessar ákallanir standast ekki. Gengislækkun ein saman leysir engan vanda til frambúðar. Hún kemur ekki nálægt sjálfu vandamálinu, skipulagi efnahagskerfisins og hagstjórninni. Gengislækkun eins og sú, sem nú hefur verið framkvæmd, hefur aðeins þann tilgang að framlengja enn um stund óstjórnina og ringulreiðina í atvinnumálum og efnahagsmálum, gera þessum aragrúa af óhagkvæmum og illa reknum fyrirtækjum kleift að starfa áfram enn um sinn, halda við sóuninni og magna hana, þar til næsta kollsteypa verður óhjákvæmileg, eins og gerzt hefur með sívaxandi hraða undanfarna tvo áratugi.

Ef stjórnarstefnan helzt, verður þessi gengislækkun aðeins ávísun á þá næstu, nema ríkisstj. verði áður búin að innlima okkur í stærri heild, svo að aðrir og voldugri aðilar en við skeri þá úr um rekstur atvinnuveganna og gengi gjaldmiðilsins. Gengislækkun eins og sú, sem nú hefur verið framkvæmd, er ekki skurðlækning til þess að komast fyrir mein, heldur er hún deyfilyf til að draga í bili úr vanlíðan þeirri, sem meinsemdinni fylgir.

Eins og ég sagði áðan. skiptir það engu meginmáli, hvort gengislækkunin hafi verið óhjákvæmileg eða ekki, heldur hvers vegna hún er talin óhjákvæmileg í fimmta skipti á tæpum 20 árum. Hér er ekki um að ræða hagfræðilegt reikningsdæmi eða tæknilegt úrlausnarefni, heldur stjórnmál, átökin á milli félagshyggju og gróðahyggju, áætlunarbúskapar og stjórnleysis.

Það er til marks um skammsýni og getuleysi margra íslenzkra stjórnmálamanna, að félagshyggjan skuli hafa verið á undanhaldi á Íslandi um langt skeið, því að það er alkunn staðreynd, að yfirgnæfandi meiri hluti þjóðarinnar aðhyllist félagsleg sjónarmið. Hér

á þingi eru tveir flokkar, sem stofnaðir voru til framdráttar sósíalistískum og félagslegum markmiðum, Alþfl. og Alþb. Í kosningunum í sumar fengu þeir þriðjung greiddra atkv., og þeir hafa að bakhjarli öflugustu félagssamtök þjóðarinnar, verkalýðshreyfinguna. Hér er um að ræða svo sterkt þjóðfélagsafl, að það gæti mótað stjórnmálaþróunina, ef menn gætu hafið sig yfir þau lágkúrulegu ágreiningsmál og fordóma, sem glögglega birtust í ræðu hæstv. ráðh. Gylfa Þ. Gíslasonar, og tekið að huga í alvöru að þeim meginmálefnum, sem sameiginleg eru.

Framsfl. var einnig stofnaður til framdráttar félagslegum viðhorfum, samvinnu sameign og samhjálp, og einnig innan Sjálfstfl. er skilningur á félagslegum sjónarmiðum meiri en í nokkrum öðrum íhaldsflokki, sem ég þekki til. Hér á Íslandi ættu að vera allar forsendur fyrir sívaxandi félagslegri stjórn á efnahagsmálum og atvinnumálum, ef stjórnmálaflokkarnir störfuðu í samræmi við skoðanir fylgismanna sinna. En því miður hafa íslenzk stjórnmál verið í öldudal um langt skeið. Þar afa skammsýn sjónarmið og lágkúra ráðið ríkjum. Menn hjakka í sama farinu og hafa ekki djörfung til að endurmeta viðhorf sín, þegar aðstæður breytast. Þess vegna hefur lítilli en harðvítugri klíku í forystu Sjálfstfl. og sérfræðingum í hennar þjónustu tekizt að ráða ferðinni á undanförnum árum. Þessi hópur sérhagsmunamanna og kreddumeistara hefur getað skákað andstæðingum sínum hverjum gegn öðrum, vegna þess að þá hefur skort samheldni og reisn og skilning á þeim viðfangsefnum, sem brýnust eru. Það er þessi litla viðreisnarklíka, sem hefur leitt yfir okkur fimm gengislækkanir á tveimur áratugum, og ætlar næst að festa kreddur sínar og sérhagsmuni í sessi með því að innlima, okkur í stærri heild. Það væri þungur dómur um íslenzk stjórnmál, ef sú ráðagerð tækist.

En ráðagerðin tekst, ef menn láta ekki þessa nýjustu kollsteypu verða sér áminningu og tilefni til endurmats. Það endurmat þarf einnig að ná til verkalýðshreyfingarinnar. Þeirri kenningu hefur á undanförnum árum verið otað óspart að verkalýðshreyfingunni, að hún eigi ekki að hafa nein afskipti af stjórnmálum, hún eigi að vera hlutlaus aðili, tengd ríkisvaldinu hverju sinni, eins konar skriffinnskustofnun og innheimtufyrirtæki, sem sæki krónur og aura, þegar fjármunir liggja á lausu en felli innheimtu niður af þegnskap, ef atvinnuvegirnir eiga í svokölluðum örðugleikum, eins og verkalýðsleiðtogi Sjálfstfl., hv. þm. Pétur Sigurðsson, lagði áherzlu á hér áðan. En verkalýðssamtökunum var ætlað álit annað hlutskipti, þegar þau voru stofnuð fyrir hálfri öld, og þau hafa haft miklu stærri markmið, þegar þeim hefur orðið mest ágengt. Alþýðusamband Íslands var stofnað til þess að breyta þjóðfélaginu til þess að leiða til sigurs þau félagslegu markmið, sem ég hef hér vikið að, og þeim tilgangi mega verkalýðssamtökin aldrei gleyma Það er sagt, að með gengisfellingu og afnámi vísitölubóta sé ríkisstj. að kalla yfir sig ný og stórfelld átök á vinnumarkaðinum, og það mat er tvímælalaust rétt. En þau átök verða að hafa annan og meiri tilgang en þann einn að endurheimta krónur og aura. Það er brýnasta hagsmunamál verkalýðshreyfingarinnar að afnema það kerfi, sem leiðir öryggisleysi og sífelldar kollsteypur yfir launafólk; að öðrum kosti jafngildir kaupgjaldsbaráttan þeirri iðju að moka í sífellu sama sandinum í botnlausa tunnu. Og vel mætti verkalýðshreyfingin hugleiða það einmitt nú, að hún er mikið þjóðfélagsafl hér á Íslandi. En hver yrði máttur hennar, ef búið væri að gera Ísland að útskækilshreppi í þeirri stóru heild, sem ráðh. og sérfræðingar tala um? Íslenzk verkalýðahreyfing hefur í fullu tré við íslenzka atvinnurekendur og íslenzk stjórnarvöld, ef hún kýs að beita afli sínu, en hver yrði máttur hennar í átökum við erlend auðfélög, sem ekki eru í neinum órjúfandi örlagatengslum við íbúa þessa lands? Með þessum orðum er ég ekki að leggja til, að verkalýðshreyfingin ánetjist einhverjum stjórnmálaflokki eða stjórnmálaflokkum, heldur að hún hefji sjálf til öndvegis í starfi sínu og baráttu þau félagslegu sjónarmið, sem voru sjálfur tilgangurinn með stofnun Alþýðusambands Íslands.

Vantraust það, sem hér er flutt, stafar ekki eingöngu af gengislækkun, ráni á vísitöluupp­ bótum, snarhækkun á hversdagslegustu lífsnauðsynjum og öðrum þeim árásum, sem öllum eru í fersku minni, Meginástæðan er ágreiningur um grundvallaratriði, sem skera úr um þróun atvinnumála og raunar um framtíð Íslands sem sjálfstæðrar efnahagslegrar heildar. Ég veit fullvel ekki síður en aðrir, hvernig atkv. falla um vantrauststill. Hún verður felld af sameinuðu stjórnarliði gegn sameinuðum stjórnarandstæðingnum. Ég geri mér ekki vonir um hughvörf hjá einum einasta manni innan veggja þessa húss. En það, sem máli skiptir, er, hver viðbrögðin verða utan þessarar stofnunar, hjá alþingi þjóðarinnar sjálfrar. Það hefur sjaldan verið ríkari ástæða til þess en nú, að menn staldri við og hugleiði staðreyndirnar um niðurlægingu landsstjórnarinnar á mestu árgæzkutímum, sem við höfum notið, að menn endurmeti gömul og úrelt viðhorf og eigi djörfung til að breyta í samræmi við nýja tíma og nýjan skilning. Það hefur sjaldan verið brýnna en nú, að menn láti sér ekki nægja að mögla hver í sínu horni, heldur beiti þeim baráttutækjum, sem tiltæk eru til þess að knýja fram óhjákvæmilegar breytingar á stjórnarstefnunni. Um leið og stefna stjórnleysis og síendurtekinna gengislækkana hefur verið felld af þjóðinni sjálfri, munu finnast leiðir til þess að koma þeim vilja gegnum hina bergmálslausu múra alþingishússins. Þá, en ekki fyrr, verður vantraust á viðreisnarstefnuna samþ. einnig í þessum sal.