Ferill 99. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.
1994. – 1064 ár frá stofnun Alþingis.
118. löggjafarþing. – 99 . mál.
102. Frumvarp til laga
um breytingu á lögum nr. 7/1936, um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, með síðari breytingum.
(Lagt fyrir Alþingi á 118. löggjafarþingi 1994.)
1. gr.
Fyrir aftan orðin „bera hann fyrir sig“ í lok 1. málsl. 1. mgr. 36. gr. bætist við: sbr. þó 36. gr. c.2. gr.
Á eftir 36. gr. laganna koma fjórar nýjar greinar, fyrst 36. gr. a, er orðast svo:Ákvæði 36. gr. a–d gilda um samninga, m.a. samningsskilmála sem ekki hefur verið samið um sérstaklega, enda séu samningarnir liður í starfsemi atvinnurekanda en í megin
Á atvinnurekandanum hvílir sönnunarbyrðin fyrir því að samið hafi verið sérstaklega um samning og hann falli ekki undir 1. mgr.
3. gr.
36. gr. b laganna orðast svo:Skriflegur samningur, sem atvinnurekandi gefur neytanda kost á, skal vera skýr og skiljanlegur. Komi upp vafi um merkingu samnings sem nefndur er í 1. mgr. 36. gr. a skal túlka samninginn neytandanum í hag.
4. gr.
36. gr. c laganna orðast svo:Ákvæði 36. gr. gilda um samninga skv. 1. mgr. 36. gr. a, þó með þeim breytingum sem leiðir af 2. og 3. mgr.
Við mat á samningi skv. 1. mgr. skal líta til atriða og atvika sem nefnd eru í 2. mgr. 36. gr., m.a. skilmála í öðrum samningi sem hann tengist. Þó skal eigi taka tillit til atvika sem síðar komu til neytanda í óhag.
Ef einum eða fleiri samningsskilmálum er vikið til hliðar í heild eða að hluta, eða breytt, skal samningurinn að kröfu neytanda gilda að öðru leyti án breytinga verði hann efndur óbreyttur enda stríði skilmálinn eða skilmálarnir gegn góðum viðskiptaháttum og raski til muna réttindum og skyldum samningsaðila neytanda í óhag.
5. gr.
36. gr. d laganna orðast svo:Ákvæði í samningi, sem tengist náið landsvæði EES-ríkja, þess efnis að löggjöf lands utan Evrópska efnahagssvæðisins skuli gilda um samninginn, gilda ekki um ósanngjarna samningsskilmála ef það leiðir til þess að neytandinn fær lakari vernd gegn slíkum skilmálum.
6. gr.
Lög þessi, sem sett eru á grundvelli tilskipunar 93/13/EBE, öðlast gildi 1. janúar 1995.Ákvæði 36. gr. b laganna gilda ekki um samninga sem gerðir eru fyrir gildistöku lag
Athugasemdir við lagafrumvarp þetta.
1. Inngangur.
Frumvarp þetta tengist EES-samningnum, nánar tiltekið svokölluðum viðbótarpakka sem geymir m.a. tilskipun ráðsins 93/13/EBE frá 5. apríl 1993 um ósanngjarna skilmála í neytendasamningum. Er markmiðið með frumvarpinu, sem samið hefur verið í viðskipta
Með ákvæðum EES-gerðarinnar er stefnt að því að samræma löggjöf EES-ríkjanna um vissa ósanngjarna samningsskilmála í neytendasamningum (fyrst og fremst staðlaða samn
Ákvæði 36. gr. samnl. munu skv. 4. gr. frumvarpsins, sem geymir aðalreglu frumvarps
Markmiðið með samvinnu embættismanna á Norðurlöndum við að undirbúa fram
2. Meginefni tilskipunarinnar.
Tilskipunin er birt sem fskj. I með lagafrumvarpi þessu. Hafa verið gerðar nokkrar breytingar á þýðingu tilskipunarinnar eins og hún birtist í svokölluðum EES-viðbæti við Stjórnartíðindi EB, bók 6. Þannig hefur hugtakinu „óréttmætir samningsskilmálar“ verið breytt í „ósanngjarnir samningsskilmálar“ þar eð það þykir betra og í samræmi við íslenska laga- og dómahefð, sbr. 36. gr. samnl. Í staðinn fyrir „góða trú“, sem þýðir að einhver viti ekki eða megi ekki vita eitthvað samkvæmt íslenskri lagahefð, er notuð þýðingin „góðir viðskiptahættir“ sem er réttara í tilvikum þeim sem hér um ræðir. Þá eru auk þess gerðar örfáar minni háttar breytingar. Hugtakið „seljandi og veitandi“ er látið halda sér í þýðingu á tilskipuninni en í frumvarpi þessu er notað orðið „atvinnurekandi,“ sbr. nánar athugasemd við 2. gr. þess.
Að því er varðar gildissvið tilskipunarinnar felst í 1. gr. hennar að settar séu reglur um samræmingu löggjafar EES-ríkjanna um ósanngjarna skilmála í samningum milli atvinnu
Samkvæmt 1. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar (aðalreglu hennar) telst samningsskilmáli, sem ekki hefur verið samið um sérstaklega, ósanngjarn ef skilmálinn stríðir gegn góðum viðskiptaháttum og raskar til muna réttindum og skyldum samningsaðila neytanda í óhag. Í viðauka við tilskipunina er skrá yfir samningsskilmála sem teljast ósanngjarnir og er skráin til leiðbeiningar en ekki tæmandi, sbr. fskj. I með lagafrumvarpi þessu.
Við mat á því hvort samningsskilmáli sé ósanngjarn skal skv. 1. mgr. 4. gr. tilskipunar
Komi upp vafi um það hvernig skilja beri samningsskilmála skal skv. 5. gr. tilskipunar
Ef talið er með hliðsjón af 1. mgr. 6. gr. tilskipunarinnar að samningsskilmáli sé ósann
Að lokum er í 7. gr. tilskipunarinnar kveðið á um eftirlit með því að ekki séu ósann
Ákvæði tilskipunarinnar girða ekki fyrir það að EES-ríki hafi eða setji strangari ákvæði til verndar neytandanum svo sem nánar verður vikið að. Er tilskipunin því svokölluð lág
Um tilskipunina að öðru leyti vísast til einstakra ákvæða hennar, svo og athugasemda við einstakar greinar frumvarpsins hér á eftir.
3. Gildandi réttur (36. gr. samningalaganna).
Aðalákvæðið um ósanngjarna samningsskilmála í gildandi rétti hér á landi er í 36. gr. laga nr. 7/1936, um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, eins og greininni var breytt með 6. gr. laga nr. 11/1986. Greinin hljóðar svo:
„Samningi má víkja til hliðar í heild eða að hluta, eða breyta, ef það yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig. Hið sama á við um aðra löggerninga.
Við mat skv. 1. mgr. skal líta til efnis samnings, stöðu samningsaðilja, atvika við samn
Lagagreinin er byggð á 6. gr. frumvarps til laga um breytingu á lögum nr. 7 frá 1. febr. 1936, um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sem lagt var fyrir Alþingi á 108. löggjafarþingi 1985–86. Athugasemdir við lagafrumvarpið, sem samið var af Þorgeiri Örlygssyni, þá dósent við lagadeild Háskóla Íslands, og Viðari Má Matthíassyni, þá hér
Í almennum athugasemdum með síðastnefndu lagafrumvarpi var í fyrsta hluta gerð grein fyrir meginefni frumvarpsins en markmiðið með frumvarpinu var að veita íslenskum dómstólum víðtækari heimildir til ógildingar eða leiðréttingar ósanngjarnra samninga en gildandi réttarreglur heimiluðu. Í öðrum hluta var vikið að réttarþróun annars staðar á Norðurlöndum en íslensku samningalögin eru að stofni til sniðin eftir samningalögum í þeim löndum. Í þriðja hluta var fjallað um samningsfrelsið og takmarkanir þess en í fjórða hluta var yfirlit yfir réttarreglur og þær flokkaðar eftir skyldleika og samstöðu. Í fimmta hluta var vikið að takmörkunum gildandi réttar og þess m.a. getið þar að í verðlagslögum nr. 56/1978 væri tilteknum handhafa opinbers valds heimilað að banna viðskiptahætti sem t.d. teldust ósanngjarnir. Í því sambandi var vísað í refsiákvæði sömu laga. Í sjötta hluta almennu athugasemdanna var fjallað um það hvort þörf væri á setningu almennrar ógild
Í ofangreindu lagafrumvarpi frá 1985–86 voru sérstakar athugasemdir við 6. gr. frumvarpsins sem varð 36. gr. samnl. og fól í sér almenna ógildingarreglu. Þykir ástæða til þess að birta þær athugasemdir með þessu frumvarpi og eru þær í fskj. II. Á frumvarpinu frá 1985–86 varð í meðförum Alþingis sú breyting að í stað orðalags í upphafi 2. mgr., „við mat á því, hvort samningur er ósanngjarn, skal líta til . . . “ kom orðalagið: við mat skv. 1. mgr. skal líta til . . .
Til fróðleiksauka fylgir einnig útdráttur úr nokkrum dómum sem kveðnir hafa verið upp hér á landi og snerta 36. gr. samnl. Dómareifanirnar eru í fskj. III.
Athugasemdir við einstakar greinar frumvarpsins.
Um 1. gr.
Í þessari grein er stutt viðbót við 36. gr. samnl. og felur viðbótin í sér tilvísun í eina hinna fjögurra lagagreina sem setja þarf á grundvelli framangreindrar tilskipunar.
Tekið skal fram að í tengslum við samsvarandi breytingu á dönsku samningalögunum er gert ráð fyrir möguleika á að breyta samningi, auk þess sem víkja má honum til hliðar í heild eða að hluta. Eftir þessa breytingu á dönsku lögunum verða öll Norðurlöndin með samsvarandi ákvæði að þessu leyti.
Norrænir sérfræðingar urðu sammála um að hrófla ekki við 36. gr. samnl. heldur bæta við greinum sem tengdust þeirri grein. Gert er ráð fyrir því að nýju greinarnar verði ófrá
Með því að bæta við greinum í samningalögin er tryggt að gildissvið nýju ákvæðanna sé hið sama og gildissvið samningalaganna, m.a. 36. gr. þeirra laga, nema annað sé ákveð
Um 2. gr.
Þessi grein, sem gert er ráð fyrir að verði 36. gr. a í samningalögunum, snertir gildissvið nýju lagagreinanna.
Í inngangsorðum tilskipunarinnar kemur m.a. fram að unnt sé að vernda neytendur bet
Í 2. mgr. 2. gr. tilskipunarinnar segir að tilskipunin nái ekki til samningsskilmála sem endurspegli lög og bindandi stjórnsýsluákvæði og ákvæði eða meginreglur í alþjóðasamn
Við skýringu á hugtakinu „samningsskilmálar sem ekki hefur verið samið um sérstaklega“ má líta til 1. undirgr. 2. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar þar sem segir: „Ekki telst hafa verið samið sérstaklega um samningsskilmála ef hann hefur verið saminn fyrir fram og neytandi því ekki haft tækifæri til að hafa áhrif á efni skilmálans, einkum þegar um er að ræða fastorðaða staðalsamninga.“ Gildissvið hinna nýju lagagreina er með öðrum orðum fyrst og fremst miðað við staðalsamninga eða staðlaða samningsskilmála (samninga í heild eða einstök ákvæði þeirra). Undir lagagreinarnar falla einnig ákvæði samninga sem samin eru með einn samning í huga svo framarlega sem ekki hefur verið samið um það ákvæði sérstaklega. Þótt samið hafi verið sérstaklega um einhvern skilmála í samningi girðir það ekki fyrir það að nýju lagagreinarnar taki til annarra skilmála í samningnum, með öðrum orðum þeirra skilmála sem ekki hefur verið samið um sérstaklega, sbr. 2. undirgr. 2. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar.
Í frumvarpinu er hugtakið atvinnurekandi á svipaðan hátt og í danska og norska frum
Taka má fram að í 4. gr. samkeppnislaga, nr. 8/1993, segir að neytandi sé einstaklingur sem kaupir vöru eða þjónustu gegn endurgjaldi enda séu kaupin ekki gerð í atvinnuskyni. Nefna má í þessu sambandi sambærilega skilgreiningu á neytanda í a-lið 4. gr. laga nr. 30/1993, um neytendalán, þar sem segir að neytandi sé einstaklingur sem í viðskiptum, sem lögin nái til, taki lán eða kaupi vöru eða þjónustu gegn endurgjaldi enda séu viðskiptin ekki gerð í atvinnuskyni.
Í þessari grein frumvarpsins felst að ákvæði nýju lagagreinanna gilda ekki einungis ef atvinnurekandi semur við neytanda heldur einnig um samninga sem atvinnurekandi stendur að fyrir annan aðilanna. Þannig gætu t.d. tveir neytendur verið formlegir aðilar að samn
Það ákvæði 2. gr. frumvarpsins að samningar séu liður í starfsemi atvinnurekenda en í meginatriðum ekki liður í starfsemi hins aðilans (neytandans) tekur mið af b- og c-liðum 2. gr. tilskipunarinnar.
Í 2. mgr. þessarar greinar er ákvæði um sönnunarbyrði atvinnurekanda fyrir því að samið hafi sérstaklega um samning og hann falli því ekki undir 1. mgr. Ákvæðið tekur mið af 3. undirgr. 2. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar.
Um 3. gr.
Í þessari grein frumvarpsins, sem gert er ráð fyrir að verði 36. gr. b í samningalögunum, segir að skriflegur samningur, sem atvinnurekandi gefur neytanda kost á, skuli vera skýr og skiljanlegur. Komi upp vafi um merkingu samnings sem nefndur er í 1. mgr. 36. gr. a skal túlka samninginn neytandanum í hag.
Í grein þessari felst lögfesting á því hvernig túlka beri óskýra samninga. Þótt talað sé um skriflegan samning nær sú regla að túlka beri samning neytandanum í hag einnig til munnlegs samnings en ekki þykir þjóna tilgangi að mæla fyrir um það að munnlegir samn
Grundvöllur greinarinnar er 5. gr. tilskipunarinnar. Er nauðsynlegt að taka túlkunarregl
Taka má fram að öll Norðurlöndin hyggjast taka túlkunarreglu þessa upp í samningalög sín þannig að tekin séu af tvímæli um að löggjöfin uppfylli kröfur tilskipunarinnar. Sam
Um 4. gr.
Í 1. mgr. þessarar greinar, sem gert er ráð fyrir að verði 36. gr. c í samningalögunum, segir að ákvæði 36. gr. samnl. gildi um samninga skv. 1. mgr. 36. gr. a, þ.e. fyrst og fremst staðlaða samninga eða samningsskilmála, þó með þeim breytingum sem leiðir af 2. og 3. mgr. 36. gr. c. Í þessu felst að 36. gr. samnl. gildir óbreytt um samninga, m.a. samnings
Talið er að neytendavernd á grundvelli 36. gr. samnl. sé almennt víðtækari en á grund
Í fyrirhugaðri 2. mgr. 36. gr. c í samningalögunum segir í upphafi að við mat á samningi skv. 1. mgr. skuli líta til atriða og atvika sem nefnd eru í 2. mgr. 36. gr. samnl., m.a. skil
Eins og áður segir kemur ekki fram í 36. gr. samnl. að taka skuli tillit til skilmála í öðr
Í 3. mgr. fyrirhugaðrar 36. gr. c er mælt fyrir um réttaráhrif þess að samningur falli und
Það ákvæði 1. mgr. 6. gr. tilskipunarinnar að samningur skuli gilda án breytinga þegar hinum ósanngjörnu samningsskilmálum sleppir, verði hann efndur óbreyttur, er ósveigjan
Í 1. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar, sem er eitt mikilvægasta ákvæði hennar, er sá mæli
Taka má fram í þessu sambandi að í inngangsorðum tilskipunarinnar segir að við mat á hugtakinu „góðir viðskiptahættir“ þurfi einkum að taka tillit til samningsstöðu semjenda, hvort neytandinn hafi verið hvattur til að samþykkja skilmálana og hvort varan hafi verið seld eða þjónustan veitt samkvæmt sérstakri pöntun neytanda. Seljandi eða veitandi (at
Nefna má hér að í athugasemdum við frumvarp til samkeppnislaga, sem lagt var fyrir Alþingi á 115. löggjafarþingi 1991–92, segir m.a. um gildandi 20. gr. samkeppnislaga, nr. 8/1993:
„Matið á því hvað telja beri góða viðskiptahætti ræðst af atvikum á þeim stað og tíma sem verknaður er unninn á. Ekki er nægilegt að kanna hvað teljist góðir viðskiptahættir að áliti góðra og grandvarra manna í þeirri grein atvinnulífsins sem um er að tefla hverju sinni. Það er einmitt eitt mikilvægasta hlutverk samkeppnisráðs, jafnt og dómstóla, að leggja á það sjálfstætt mat hvaða viðskiptahætti skuli viðurkenna og hverja ekki. Erlendis starfa ýmsar nefndir og stofnanir sem ætlað er það hlutverk að fylgjast með viðskiptahátt
Í viðauka við tilskipunina, sbr. fskj. I, er skrá yfir samningsskilmála sem teljast ósann
Ljóst er af 3. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar að skráin leggur ekki fastákveðnar skyldur í þessu sambandi á ríkin á Evrópska efnahagssvæðinu. Dæmin, sem tilgreind eru, þurfa þannig ekki alltaf að vera ósanngjörn og auk þess geta skilmálar, sem eru ekki tilgreindir, talist ósanngjarnir. Ekki felst í ákvæðum tilskipunarinnar nokkur skylda til að lögfesta skrána. Þar eð norrænir sérfræðingar töldu dæmin að ýmsu leyti óskýr og mjög almennt orðuð, sbr. t.d. e- og g-liði, þótti heldur ekki ástæða til lögfestingar. E-liður fjallar um samningsskilmála sem hafa að markmiði eða þau áhrif að krefjast ótilhlýðilegra hárra bóta af neytanda sem stendur ekki við skuldbindingar sínar en í g-lið er miðað við það markmið eða áhrif að atvinnurekendur geti sagt samningi, gerðum til óákveðins tíma, upp án hæfi
Í íslenskum rétti er ekki að finna sambærilega skrá með dæmum um samningsskilmála sem geta verið ósanngjarnir. Væntanlega mundu þó tilgreind dæmi í skránni í langflestum tilvikum á grundvelli mats á aðstæðum í einstöku málum teljast ósanngjörn skv. 36. gr. samnl. Dæmi b í skránni virðist sýna þetta vel en þar segir efnislega að ósanngjarnir séu þeir samningsskilmálar sem hafi að markmiði eða þau áhrif að útiloka eða takmarka á óviðeigandi hátt lagaleg réttindi neytanda gagnvart atvinnurekanda eða öðrum aðila þegar atvinnurekandinn uppfyllir ekki samningsskilmála að öllu eða einhverju leyti eða uppfyllir þá með ófullnægjandi hætti, skilmálarnir útiloki eða takmarki t.d. möguleikana á skulda
Eins og áður segir töldu norrænir sérfræðingar ekki rétt og reyndar varhugavert að lög
Um 5. gr.
Ákvæði þessarar greinar, sem gert er ráð fyrir að verði 36. gr. d í samningalögunum, byggist á 2. mgr. 6. gr. tilskipunarinnar en í henni felst að ríki skuli gera nauðsynlegar ráðstafanir til að tryggja að neytandinn sé ekki sviptur þeirri vernd sem tilskipunin veitir hon
Samsvarandi reglu er ekki að finna í íslenskum rétti en 36. gr. samnl. verndar neytand
Undirstrikað skal að vernd þessi skal gilda gegn öllum ósanngjörnum skilmálum í samningi hvort sem samið hefur verið sérstaklega um þessa skilmála eður ei, sbr. tilvísun í niðurlagi væntanlegrar 1. mgr. 36. gr. a í samningalögunum. Velja Norðurlöndin þessa leið þar eð dómstólar yrðu ella neyddir til að beita löggjöf fleiri en eins lands um ósann
Markmiðið með ákvæðum tilskipunarinnar og hinni fyrirhuguðu lagagrein er ekki að koma í veg fyrir að samningsaðilar geti haft lagavalsreglu í sínum samningi heldur einung
Greinin snertir vernd til handa neytendum í þeim tilvikum þegar samningur geymir ákvæði um að um hann skuli gilda lög lands sem ekki er skylt að fara eftir tilskipuninni, með öðrum orðum lands utan Evrópska efnahagssvæðisins, enda verndi löggjöf þess lands um ósanngjarna samningsskilmála neytandann ekki jafnvel gegn slíkum skilmálum og lög
Það er þó skilyrði fyrir beitingu greinarinnar að viðkomandi samningur tengist land
Um 6. gr.
Í 1. mgr. er gildistökuákvæði. Í því felst að lögin taki til samninga sem ekki hefur verið samið um sérstaklega, sbr. 1. mgr. fyrirhugaðrar 36. gr. a, hvort sem þeir eru gerðir fyrir eða eftir gildistöku laganna.
Undantekningu frá þessari reglu 1. mgr. um að lögin taki fyrst og fremst til staðlaðra samninga og samningsskilmála samkvæmt framangreindu sem gerðir eru ekki aðeins eftir heldur einnig fyrir gildistöku laganna er að finna í 2. mgr. Í henni felst að túlkunarregla fyrirhugaðrar 36. gr. b í samnl. þess efnis að vafi um merkingu ofangreindra samninga skuli túlkaður neytandanum í hag gildir ekki um samninga sem gerðir eru fyrir gildistöku laganna. Túlkunarreglan er nýmæli og þykir því eðlilegt, eins og Danir, Finnar og Svíar gera, að fara þessa leið.
Í 1. mgr. er með hliðsjón af 2. mgr. 10. gr. tilskipunarinnar vísað til þess að lögin séu sett á grundvelli hennar.
Fylgiskjal I.
6 BLS. MYNDAÐAR
Fylgiskjal II.
Um 36. gr. samningalaganna
(fróðleikur úr lagafrumvarpi 1985–86).
I. Um 1. málsgrein.
Ákvæði 1. mgr. er svohljóðandi:
„Samningi má víkja til hliðar í heild eða að hluta, eða breyta, ef það yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig. Hið sama á við um aðra löggerninga.“
1. Ógildingarregla — hliðrunarregla.
Ákvæði 1. mgr. 6. gr. frumvarpsins er efnislega og að því er orðalag varðar samhljóða 1. mgr. 36. gr. norsku samningalaganna, eftir að þeim var breytt með lögum nr. 4 frá 4. mars 1983. Sömu efnisatriði að þessu leyti er að mestu að finna í 1. mgr. 36. gr. sænsku samningalaganna eftir að þeim var breytt 1. júlí 1976, en þó er orðalag þess ákvæðis ann
Hér er lagt til að farið verði að fordæmi Norðmanna og Svía og dómstólum einnig veitt heimild til að breyta ósanngjörnum samningsákvæðum. Ástæða þess, að sú leið er valin, er að íslenskir dómstólar hafa eins og rakið er að framan í einstökum tilvikum talið sér heimilt að breyta samningum, sbr. dóma Hæstaréttar X. bindi bls. 365. Ef heimild ákvæðis
Hin nýja regla í 1. mgr. 6. gr. frumvarpsins er í fyrsta lagi ógildingarregla. Skal nú að því vikið, hvað í því felst.
Í 1. mgr. 6. gr. frumvarpsins er notað orðalagið að víkja til hliðar ósanngjörnum samningum í heild eða að hluta. Í flestum núgildandi sérlagaákvæðum, sem veita dómstólum heimildir til þess að lýsa samninga óskuldbindandi, er notað orðalagið ógilding, sbr. yfirlitið í IV. kafla hér að framan.
Almennt hefur verið við það miðað í norrænni lögfræði, að það loforð sé gilt, sem veitir móttakanda þess rétt til efnda samkvæmt aðalefni samnings (efndir in natura) eða til efnda
a . að lýsa þá gerninga óskuldbindandi, sem frá upphafi voru ógildir vegna atvika sem til staðar voru við gerð samnings;
b . að lýsa þá gerninga óskuldbindandi, sem vegna efnisannmarka eru óskuldbindandi (ógildir) frá upphafi;
c . að lýsa óskuldbindandi gerninga, sem í upphafi voru gildir en verða óskuldbindandi síðar vegna sérstakra atvika sem upp komu eftir gerð samningsins.
Rétt er að undirstrika að með þessu orðalagi er ekki verið að þrengja þær heimildir sem dómstólar hafa nú þegar samkvæmt einstökum sérlagaákvæðum, svo sem glöggt má sjá af upptalningunni í a–c hér að framan.
Þá er rétt að benda á að í 36. gr. dönsku samningalaganna er notað orðalagið „tilsidesættes“ og sama orðalagsnotkun er í 36. gr. norsku samningalaganna. Þar segir, að samningur „kan helt eller delvis settes til side“. Orðalagsnotkun í 1. mgr. 6. gr. frumvarps þessa er því í fullu samræmi við orðalagsnotkun í Danmörku og Noregi.
En reglan er ekki aðeins ógildingarregla heldur einnig „hliðrunarregla“ (lempningsregel), þ.e. heimilar að efni samnings eða samningsákvæðis sé breytt í þá átt, að samning
Ef samningur/samningsákvæði er andstæður hinni nýju reglu í 1. mgr. 6. gr. frumvarps
1 . Samningurinn yrði metinn gildur í heild. Hinu ósanngjarna ákvæði yrði á hinn bóginn breytt (t.d. hækkað eða lækkað endurgjald) eða það fellt brott (t.d. ákvæði um ósann
2 . Samningurinn er bindandi sem slíkur, en ákvæði það, sem stríðir gegn reglunum, er fellt brott og öðrum ákvæðum breytt til þess að sanngjörn niðurstaða fáist.
3 . Samningurinn er bindandi sem slíkur. Öðrum ákvæðum hans en því, sem stríðir helst gegn reglunni, er breytt þannig að í heild fari samningurinn ekki í bága við regluna og sanngjörn niðurstaða fæst.
4 . Samningurinn er í heild sinni felldur úr gildi.
Algengust verður vafalaust notkun valkosta nr. 1 og 2, og í þeim tilvikum, sem valkost
Af reglunni mun leiða að það má ekki aðeins slá því föstu í dómsniðurstöðu, að tiltekinn samningur eða samningsákvæði sé ósanngjarnt í því eina tilviki, sem dómurinn tekur til, eins og eðlilegast væri, heldur einnig að samningurinn eða samningsákvæðið sé almennt séð ósanngjarnt. Tilgangurinn með slíkri almennri yfirlýsingu í dómi er sá að skapa almenn varnaðaráhrif gegn notkun slíkra samninga eða samningsákvæða í viðskiptum, enda þótt úrlausn dómsins hafi aðeins bein áhrif á úrslit þess sakarefnis sem þar er til meðferðar. Lögð er áhersla á það hér, að dómstólar eiga að gæta hófs í að beita reglunni og þá einkum möguleikum nr. 3 og 4.
2. Mat á ósanngirni.
Til þess að samningur fari í bága við reglu 6. gr. frumvarpsins þarf að vera ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig. Það er ekki hægt að gefa um það almennar reglur eða fyrirmæli, hvenær samningur telst ósanngjarn. Með þessari reglu er því dómstólum falið vald til þess að meta hverju sinni hvort samningur er ósanngjarn eða ekki. Það er ekki nýtt að dómstólum sé ætlað slíkt hlutverk. Nærtækt er að benda á að með 32. gr. núgildandi samningalaga er dómstólum ætlað að meta hvenær það sé óheiðarlegt að bera fyrir sig samning með hliðsjón af huglægri afstöðu loforðsmóttakanda er samning
„Vitanlega er með þessu mikið vald lagt í hendur dómstólanna, en hjá því verður ekki komist, enda má sama segja um margar ógildingarástæður aðrar, þar sem mikið er undir mati dómsins lagt.“
Þetta gildir auðvitað einnig hér.
Í velflestum gildandi ógildingarheimildum íslensks réttar er það skilyrði sett fyrir ógild
Við beitingu reglunnar verða dómstólar að leggja til grundvallar almennt sanngirnismat, eins og þeir telja það vera á hverjum tíma. Sanngirnismatið, eins og heiðarleikamatið, getur breyst frá einum tíma til annars þannig að samningsákvæði, sem í dag er sanngjarnt, getur verið talið ósanngjarnt eftir 20 ár og öfugt.
Það hefur verið bent á að dómstólar gætu sótt leiðbeiningar við sanngirnismat sitt til efnis frávíkjanlegra réttarreglna, þar sem frávíkjanleg lög séu mælikvarði á afstöðu lög
Í greinargerðum með norsku og sænsku reglunum svo og í fræðiritum, sem um þau ákvæði fjalla, eru rakin til leiðbeiningar þau tilvik sem ætla má að oftast komi til álita að beita reglunum um.
Rétt er að fjalla nokkuð um þessi helstu tilvik hér. Um tæmandi talningu verður þó eðli málsins samkvæmt aldrei að ræða. Þá ber og að hafa það í huga, að í vissum tilvikum og við ákveðnar aðstæður geta samningsákvæði, sem hér á eftir verða nefnd, átt rétt á sér og verið fyllilega eðlileg og sanngjörn. Á sanngirnismatið mun því reyna fyrir dómstólunum í hverju einstöku tilviki.
2.1. Samningar sem andstæðir eru ófrávíkjanlegum réttarreglum.
Sé samningur andstæður ófrávíkjanlegum réttarreglum, verður honum að sjálfsögðu vikið til hliðar með stoð í þeim reglum. Til þess þarf ekki aðrar ógildingarreglur. Þeirra getur hins vegar verið þörf þegar með samningum er verið að fara í kringum fyrirmæli ófrávíkjanlegra réttarreglna eða þegar vafi leikur á um það, hvort ógilda má samning með beitingu ófrávíkjanlegrar réttarreglu með lögjöfnun. Í slíkum vafatilvikum yrði reglu 6. gr. þessa frumvarps beitt ef skilyrði til þess að beita henni væru að öðru leyti uppfyllt.
2.2. Samningsákvæði sem veita öðrum samningsaðilja sjálfdæmi um þýðingarmikil atriði í samningssambandinu.
Um slík samningsákvæði mætti nefna allmörg dæmi og skulu hér nokkur tekin.
Fyrst má nefna samningsákvæði sem binda annan samningsaðilja við tilboð sitt í óeðli
Þá má nefna samningsákvæði sem veita öðrum samningsaðiljanum sjálfdæmi um það, hvaða atvik skuli valda því að greiðslur samkvæmt samningnum skuli hækka eða ekki.
Einnig má nefna samningsákvæði sem veita öðrum samningsaðiljanum sjálfdæmi um að ákvarða hvort atvik, sem hindrað geta efndir hans á samningnum, eiga að hafa svonefnd „force majeure“ áhrif eða ekki.
Enn fremur samningsákvæði sem veita öðrum samningsaðiljanum sjálfdæmi um það, hvort vankantar á samningsandlaginu skuli teljast gallar (í lögfræðilegri merkingu) eða ekki.
Loks má nefna samningsákvæði sem veitir banka eða annarri lánastofnun sjálfdæmi um að ákveða hvort framlögð trygging eða veð sé fullnægjandi eða ekki.
2.3. Samningar þar sem vanefndaheimildir eru takmarkaðar eða auknar með þeim hætti, að ósanngjarnt verður að teljast.
Sem dæmi um slíka samninga, sem eru nokkuð algengir, má nefna:
Samningsákvæði sem kveða á um að vanefnd annars samningsaðilja leiði til þess, að hinn samningsaðilinn öðlast óeðlilega miklar vanefndaheimildir, t.d. í formi févítis eða annarra úrræða, sem eru ósanngjarnar í samanburði við þær vanefndir sem um er að ræða. Er nefnt dæmi um slíkt hér að framan þar sem fjallað er um staðlaða kaupsamninga með eignarréttarfyrirvara.
Samningsákvæði um undanþágu frá bótaábyrgð. Slík ákvæði eru mjög algeng í mörgum tegundum samninga, einkum í samningum um sölu á vöru eða þjónustu. Í fyrsta lagi er til í dæminu, að seljandi vöru undanþiggi sig með öllu ábyrgð á gæðum söluhlutarins. Í öðru lagi undanþiggur annar aðilinn sig oft bótaskyldu, annaðhvort að öllu leyti eða að hluta. Dæmi þessa má finna í svonefndum ábyrgðarskírteinum sem fjallað er um hér að framan og notuð eru í viðskiptum hérlendis. Fræðimenn og dómstólar hafa verið sammála um það, að ef samningsaðili sá, sem hefur undanþegið sig bótaskyldu, eða einhver sem hann ber ábyrgð á, veldur tjóni af ásetningi eða stórkostlegu gáleysi, þá geti sá hinn sami ekki borið slíkt ákvæði fyrir sig. Með stoð í hinni nýju reglu, sem hér er lagt til að lögfest verði, yrði mögulegt að víkja til hliðar eða breyta slíkum samningsákvæðum, ef það yrði talið ósann
Samningsákvæði af því tagi, sem hér voru nefnd, geta átt rétt á sér, en í öðrum tilvikum geta þau hins vegar leitt til ósanngjarnrar niðurstöðu. Niðurstaðan um það atriði yrði háð mati dómstóla hverju sinni.
2.4. Verðákvæði í samningum.
Beita má reglum frumvarpsins til að breyta verðákvæðum í samningi. Svo sem fyrr er rakið mundi með lögfestingu reglunnar vera náð samræmi milli einkaréttarlegra heimilda til að ógilda eða breyta ósanngjörnum samningsákvæðum og reglum opinbers réttar sam
Oftast mundi vafalaust þörf á því að beita reglunni um óeðlilega hátt endurgjald í samn
Mat á því, hvort verðákvæði er ósanngjarnt eða ekki, verður háð mati dómstóla hverju sinni. Í þessum efnum sem öðrum, er varða beitingu hinnar nýju reglu 6. gr. frumvarpsins, er til þess ætlast, að dómstólar gæti fyllstu varúðar.
2.5. Gerðardómsákvæði.
Hægt er að beita reglu 6. gr. frumvarpsins gegn ósanngjörnum gerðardómsákvæðum. Slík ákvæði geta t.d. verið ósanngjörn bæði að því er varðar fyrirmæli um skiptingu kostn
2.6. Ýmis dæmi.
Loks má nefna samninga eða samningsákvæði sem opna öðrum samningsaðiljanum leið til að tengja saman óskylda samninga eða gera þá að forsendu hvorn fyrir öðrum. Dæmi um þetta er þegar heimilt er að segja samningi A upp vegna vanefnda á samningi B.
Því fer fjarri að þeir samningar, sem um er getið hér, þurfi í öllum tilvikum að vera ósanngjarnir. Dómstólar munu sjálfsagt fara varlega í því að hreyfa við slíkum samningum.
3. „Andstætt góðri viðskiptavenju.“
Ákvæði frumvarpsins heimilar einnig að samningur sé ógiltur eða honum breytt ef það væri andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig. Það er einnig hér lagt á vald dómstóla að meta hverju sinni, hvað sé góð viðskiptavenja. Það er ekki víst, að þetta atriði komi til með að hafa mikla sjálfstæða þýðingu, en eðlilegt þykir að leggja til að hafa það með. Þar er farið að dæmi Norðmanna og Dana, en þetta atriði er ekki í sænska ákvæðinu.
4. Aðrir löggerningar.
Lagt er til að reglunni megi einnig beita um aðra löggerninga en samninga. Löggerning
II. Um 2. málsgrein.
Ákvæði 2. málsgreinar er svohljóðandi:
„Við mat á því, hvort samningur er ósanngjarn, skal líta til efnis samnings, stöðu samningsaðilja, atvika við samningsgerðina og atvika sem síðar komu til.“
Ákvæði þetta er efnislega að mestu í samræmi við sambærileg ákvæði í hinum nýju ógildingarreglum í samningalögum í Skandinavíu.
Við mat á því, hvort það er ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera samn
Þá ber að líta til stöðu samningsaðiljanna. Þessi fyrirmæli eru í samræmi við upphaflegt markmið þessara reglna í skandinavískum rétti og að verulegu leyti einnig hérlendis, þ.e. að styrkja réttarstöðu neytenda og annarra sem ætla má að hafi lakari samningsaðstöðu. Þó er rétt að ítreka það, að gildissvið reglnanna er ekki takmarkað við slík tilvik.
Að því er atvik við samningsgerð varðar er þess að geta, að reglur 28.–32. gr. samningalaganna og regla 7. gr. laga nr. 58/1960 veita nú þegar heimildir til þess að ógilda samning ef tiltekin (eða ótiltekin, sbr. 32. gr.) atvik voru fyrir hendi, þegar loforðið var gefið, og loforðið var gefið vegna þeirra. Rétt er hins vegar að hafa það í huga, að aðstæð
Loks er tekið fram í 2. mgr. 6. gr. frumvarpsins, að við mat á því, hvort talið verður ósanngjarnt að bera samning fyrir sig, skuli einnig taka tillit til atvika sem síðar komu til. Það er því ekki skilyrði fyrir beitingu reglunnar, að eitthvað hafi verið athugavert við það, hvernig samningurinn komst á, eða að það hefði verið ósanngjarnt að bera samninginn fyr
Meginregla 38. gr. laga nr. 7/1936 um þýðingu hugrænnar afstöðu löggerningsmóttak
Með stoð í réttarreglum um brostnar forsendur hefur mátt víkja til hliðar samningum vegna atvika sem komu til eftir samningsgerð. Strangar kröfur hafa þó verið gerðar til þess, að slíkt væri heimilt, svo sem rakið hefur verið hér að framan. Ljóst er að regla 6. gr. frumvarpsins mun taka til flestra þeirra tilvika sem samkvæmt gildandi rétti hafa verið felld undir reglur um brostnar forsendur. Um það, hvort nýja reglan kemur til með að byggja út réttarreglum um brostnar forsendur, skal ósagt látið. Eðlilegast er að dómstólar meti það, hvort áfram verður þörf að vitna til forsendureglna eða láti nægja að færa tilvik undir ákvæði hinnar nýju reglu.
III. Gildissvið reglunnar.
Verði ákvæði 6. gr. frumvarpsins að lögum hefur það sama gildissvið og aðrar reglur samningalaganna. Í stuttu máli má segja, að af 40. gr. samningalaga leiði að reglur laganna gildi um löggerninga á sviði fjármunaréttar. Reglurnar gilda því almennt ekki um löggern
Það er alkunna, að mörk fjármunaréttar og annarra réttarsviða eru ekki fyllilega skýr. Það hefur því ekki raunhæfa þýðingu að setja gildissviði nýju reglunnar of ákveðin mörk að þessu leyti. Benda má á það, að í greinargerð þeirri, sem fylgdi norska frumvarpinu til breytinga á samningalögunum, þegar hin nýja ógildingarregla var lögfest þar, var þess get
IV. Gildistaka — afturvirkni.
Það kann að valda nokkrum vafa, ef regla frumvarpsins verður lögfest, hvernig beita eigi henni á langtímasamninga, t.d. leigusamninga hvers konar, sem gerðir eru fyrir gildis
Hæpið er að nefna einhverjar leiðbeiningar í þeim efnum. Rétt er þó að hafa það í huga, að reglan heimilar dómstólum að taka tillit til aðstæðna, sem upp koma eftir gerð samnings, við mat á því, hvort sanngjarnt er að bera hann fyrir sig. Það sýnist því öldungis óeðlilegt að einskorða heimildina til þess að taka tillit til „atvika sem síðar komu til“ við þá samninga eina sem gerðir eru eftir gildistöku reglunnar. Væri þar um óeðlilega mismunun að ræða, einkanlega þegar þess er gætt, að setning hinnar nýju reglu skapar óhjákvæmilega óvissu um tilvist óskráðra réttarreglna um brostnar forsendur.
Rétt er einnig að benda á að í athugasemdum með norska frumvarpinu (NOU: 1979:32 bls. 49) er talið að beita megi reglunum um þessa samninga og að slíkt sé ekki andstætt 97. gr. norsku stjórnarskrárinnar um bann við afturvirkni laga. Á þessa skoðun er fallist í um
Fylgiskjal III.
Ýmsir dómar sem snerta ósanngjarna samningsskilmála,
einkum 36. gr. samnl.
I. DÓMAR FYRIR GILDISTÖKU L. 11/1986:
Hrd. 1939:365. Saumakonudómurinn
Þýska stúlkan J réð sig í vinnu á saumastofu hjá H. Í samningi þeirra var m.a. ákvæði þess efnis að J skuldbatt sig til að taka ekki starf hjá öðrum en H og vinna ekki fyrir utan fyrirtæki hennar meðan hún dveldist á Íslandi. Síðar var þessum samningi breytt á þann veg að J var eingöngu óheimilt að vinna hjá öðrum í Reykjavík og nágrenni og Hafnarfirði. Síðar stofnaði J eigin saumastofu á þessu svæði.
H höfðaði mál á hendur J og krafðist þess að henni yrði gert að hætta starfsemi sinni og krafðist skaðabóta.
Hæstiréttur taldi hið ótímabundna vinnubann í samningunum of víðtækt og var með vís
Hrd. 1940:478
Í málinu var deilt um langtímasamning um lóðarleigu. Héraðsdómur hafnaði því að 2. mgr. 2. gr. l. 75/1917 ætti við. Hæstiréttur taldi hins vegar að leigusali ætti rétt á að krefjast með hæfilegum fyrirvara mats á leigunni samkvæmt ofangreindu lagaákvæði. Héraðsdóm
Hrd. 1955:691
Samkvæmt samningi skyldi leiga vera 6% árlega af fasteignamatsverði lóðar á grundvelli opinbers fasteignamats á hverjum tíma en það fór fram 10. hvert ár samkvæmt þágild
Hrd. 1966:262 — 34. gr. vátr. samnl. (vsl.)
J bjó utan Reykjavíkur og fól B að sýna væntanlegum kaupendum bifreið sína. B ók bifreiðinni ofurölvi og velti henni og taldist hún gjörónýt. B og J voru sammála um það að B hefði verið óheimilt að nota bifreiðina til einkaafnota. Vátryggingafélagið neitaði að bæta J tjón hans en hérd. og Hæstir. töldu að J skyldi fá tjón sitt bætt skv. 18., 19. og 34. gr. vátr.samnl. og var vátryggingaskilmálunum vikið til hliðar, m.a. á grundvelli sanngirnis
Hrd. 1967:138
G krafði V m.a. um endurgjald fyrir veiðileyfi á tveimur ám í samtals sextán daga en V og félagar hans notfærðu sér ekki veiðileyfin. Talið var ósannað að samningur hefði komist á milli V og G. Þar við bættist að fjögurra stanga veiði á dag var ekki leyfð í þessum ám svo sem G gerði ráð fyrir og fullnægðu þær því ekki skilyrði að kallast „first class rivers“ eins og V hafði óskað eftir. Hefði því átt að meta slíkan samning ógildan skv. 32. gr. samnl. (nú 33. gr. — óheiðarleiki) eins og á stóð.
Hrd. 1969:921
H lánaði S með samkomulagi í maí 1966 kr. 300.000 og skyldi fjárhæð þessi endurgreiðast af fé því sem S átti ógoldið hjá F. Var greiðsluaðila vegna F (atv.- og samg.mála
Hérd. beitti 32. gr. samnl. (nú 33. gr.) eins og atvikum var háttað við gerð þessa sam
Hrd. 1985:92. Oddhólsdómur (fyrra mál)
Ó var bóndi á Oddhóli. Ó þessi átti í fjárhagsvandræðum og fékk hann lánað fé hjá S og fleirum. Árið 1975 ætluðu Ó og kona hans að fara í ferðalag og vildi S þá fá einhverja tryggingu fyrir skuldunum og nefndi í því sambandi pro forma-afsal. Ó og S fóru á fund lögmanns og útbjó hann kaupsamning og afsal til S. Í ágúst s.á. kom S með skjöl til Ó og bað hann að undirrita þau. Gerði hann það en taldi jafnframt að þetta væri einhvers konar málamyndakaupsamningur og -afsal. Síðan gerðist ekkert markvert í þessu máli nokkurn tíma.
Árið 1978 þóttist Ó vera þess fullviss að S ætlaði sér að byggja rétt á þessum mála
Ó krafðist þess m.a. að með dómi yrði viðurkennt að samningurinn hefði ekki stofnast en ef svo væri að hann væri ógildur og/eða ógildanlegur, sbr. 30. og 32. gr. samnl. og 7. gr. l. 58/1960. Taldi hann að S hefði notfært sér fákunnáttu sína í fjármálum til þess að fá hann til að undirrita kaupsamning og afsal á fölskum forsendum. S mótmælti því eindregið að gerningarnir hefðu verið til málamynda.
Hérd. hafnaði kröfum Ó.
Hæstir. taldi einnig ósannað að atvik við samningsgerðina hefðu verið þannig að kaup
II. DÓMAR EFTIR GILDISTÖKU L. 11/1986:
Hrd. 1988:1422. Oddhólsdómur (síðara mál)
Með kaupsamningi frá ágúst 1975 seldi Ó jörð sína til S. Ó skuldaði S þá mikið fé og var í samningnum tekið fram að með honum hefðu aðilar gert upp viðskipti sín að fullu. Ó áskildi sér rétt til að búa á jörðinni ævilangt. Undir samninginn rituðu Ó og kona hans en S ekki. Sama var um útgáfu afsals.
Árið 1981 höfðaði Ó mál gegn S og krafðist ógildingar kaupsamningsins og afsalsins. Í hrd. frá 1985 var S sýknaður af kröfum Ó. Árið 1986 höfðaði hann aftur mál og krafðist þess að svonefndur kaupsamningur og svonefnt afsal yrði ógilt með dómi sem eignayfir
Fallist var á rök Ó með vísan til 33. gr. l. 7/1936 í hæstarétti og með vísan til forsendna héraðsdóms. Í hérd. sagði m.a. að Ó hefði aldrei fengið afrit eða samrit af þessum gerning
Dómur bæjarþings Reykjavíkur 6. júlí 1990. Moladómurinn
Árið 1987 var gerður leigusamningur um verslunarhúsnæði þar sem stefnandi var leigusali og stefndi leigutaki en hann rak söluturninn Mola í húsnæðinu. Hálfu ári seinna seldi stefndi I söluturninn sem greiddi leigu frá söludegi til 1. maí 1988 og tók stefnandi við leigunni. Þrátt fyrir greiðslur I var ekki gerður sérstakur leigusamningur við hann.
Ágreiningur var um það hvort I hefði tekið við fyrri leigusamningnum milli stefnda og stefnanda, eins og stefndi hélt fram, eða hvort stefndi væri enn ábyrgur fyrir greiðslu leig
Héraðsdómur sýknaði stefnda af öllum kröfum stefnanda með þessum rökum m.a.: . . . Þá verður að telja að stefndi og I hafi mátt ætla að stefnandi hefði samþykkt I sem leigutaka í stað stefnda þótt ekki sé sannað að stefnandi hafi berum orðum veitt samþykki sitt. Við þessar aðstæður þykir verða að fallast á þá málsástæðu stefnda að það samræmist ekki ákvæðum 36. gr. l. 7/1936, sbr. 6. gr. l. 11/1986, að halda stefnda ábyrgan samkvæmt greindum leigusamningi.
Hrd. 26. mars 1991. Ömmudómur 1
I, stefnda, var fyrrverandi stjúpdóttir Á, stefnanda, en móðir hennar hafði verið gift Á frá 1933 til 1947. Síðan slitnaði sambandið milli stefndu og stefnanda í um 40 ár. Um ára
Um mánaðamótin maí/júní 1986 gerðu þau með sér kaupsamning um húseign. Skyldi stefnda kaupa kjallara hússins á kr. 1.100.000, útborgun kr. 500.000. Stefnandi skyldi hafa afnot kjallarans svo lengi sem hann vildi. Dótturdóttir stefndu skyldi kaupa íbúðarhæð og bílskúr hússins og var rekið sérstakt dómsmál út af því. Stefnda hafði allt frumkvæði að gerð kaupsamninganna. Um sama leyti tæmdi Á innstæður tveggja bankabóka og lagði inn á reikning í nafni stefndu og sömuleiðis tók hann út innstæðu sína á hávaxtareikningi í Samvinnubankanum og lagði inn á reikning stefndu. Samtals voru þessar millifærslur að upphæð kr. 920.795,93.
Í þriðja lagi gerði Á erfðaskrá til hagsbóta fyrir stefndu hjá borgarfógetaembættinu 2. júní 1986 og féllu þá tvær eldri erfðaskrár úr gildi. Málsástæður stefnanda voru tvenns konar, annars vegar riftun kaupsamningsins og hins vegar ógilding hans, ógilding erfða
Stefnda krafðist sýknu af öllum kröfum stefnanda.
Niðurstaða héraðsdóms: Það þótti sannað af gögnum málsins að stefnda hefði haft allt frumkvæði og séð um gerð kaupsamninganna. Talið var að hún hefði notfært sér einmana
Niðurstaða Hæstaréttar: Eins og málið liggur fyrir Hr. ber því skv. 31. gr. samnl., sbr. 1. gr. l. 11/1986, svo og 37. gr. l. 8/1962, að ógilda greinda gerninga og staðfesta niður
Hr. byggði niðurstöðuna því ekki á 36. gr. samnl.
Hrd. 26. mars 1991. Ömmudómur 2
Stefnda í þessu máli er dótturdóttir stefndu í ömmudómi 1 en stefnandi er sá sami.
F (amman) fékk Á til að selja dótturdóttur sinni hæð í húsi, ásamt bifreiðageymslu og tilheyrandi lóðarréttindum. Dótturdóttirin var þá ekki orðin fjárráða og skrifaði amman undir samning sem fjárhaldsmaður hennar þótt hún væri það ekki og án þess að fá leyfi dómsmálaráðuneytisins. Kaupverð átti að vera kr. 1.900.000 og greiðsluskilmálar mjög hagstæðir stefndu.
Stefnandi byggði á tvenns konar málsástæðum, þ.e. annars vegar riftun kaupsamnings
Riftunarkrafan byggðist á stórfelldum vanefndum stefndu.
Ógildingarkrafan byggðist á fjárræðisskorti stefndu, heimildarskorti ömmu hennar og samþykkisskorti dómsmálaráðuneytisins. Enn fremur var ógildingarkrafan byggð á því að Á hafi verið ófær um að skilja þýðingu, efni og afleiðingar kaupsamningsins. Samningur
Stefnandi taldi ömmuna hafa verið aðalhvatamann að kaupsamningnum. Um ógilding
Stefnda krafðist sýknu af öllum kröfum stefnanda.
Niðurstaða héraðsdóms: Skilyrði riftunar voru talin vera fyrir hendi svo framarlega sem talið yrði að um gilda kaupsamninga væri að ræða. Rétt þótti, með vísan til 23. gr. l. 68/1984 og með vísan til 36. gr. samnl., sbr. 6. gr. l. 11/1986, að ógilda samninginn.
Niðurstaða Hæstaréttar: Kaupsamningurinn komst á fyrir misneytingu F, ömmu áfrýj
Dómur bæjarþings Hafnarfjarðar 2. nóvember 1990.
Billjardstofudómurinn
Stefnendur, þeir H, S og K, keyptu billjardstofu í Hafnarfirði með kaupsamningi, dags. 11. febrúar 1988, ásamt innréttingum og viðskiptavild. Kaupverðið var kr. 8 milljónir sem áttu að greiðast með kr. 300 þúsund í útborgun og með útgáfu tveggja skuldabréfa sem greiðast áttu með jöfnum afborgunum á tveimur árum. Í kaupsamningnum var ákvæði um eignarréttarfyrirvara þar sem M, sem var seljandi og jafnframt stefndi í máli þessu, var heimilað að taka hina seldu muni úr vörslum stefnenda á þeirra kostnað og með aðstoð fó
Stefnendur lentu í vanskilum með skuldabréfin 1988 og í lok ágúst nýtti M sér riftunar
Kröfugerð stefnenda: Þeir héldu því fram að með því að stefnandi neitaði að endur
Kröfugerð stefnda: Hann krafðist sýknu m.a. á þeirri forsendu að riftunarákvæðið í samningnum væri skýrt og afdráttarlaust og því enginn vafi um túlkun þess.
Niðurstaða héraðsdóms: „Þótt vanskil stefnenda á greiðslu af nefndum skuldabréfum hafi verið orðin umtalsverð, er riftun fór fram, þá telur dómurinn það ákvæði að stefnda sé óskylt að endurgreiða nokkuð af kaupverðinu til baka við riftun hafa verið svo bersýni
Hrd. 1989:329. Dráttarvélardómurinn
Bóndinn H keypti dráttarvél hjá Í h.f. í ársbyrjun 1984. Sama ár bilaði dráttarvélin og hafði H þegar samband við Í h.f. þar sem vélin var enn í ábyrgð. Í h.f. gerði við vélina H að kostnaðarlausu en neitaði að greiða flutningskostnaðinn sem var verulegur þar sem H bjó í um 200 km fjarlægð frá Reykjavík en þar var gert við vélina.
Bóndinn stefndi þá Í h.f. fyrir dóm til greiðslu flutningskostnaðar. Í ábyrgðarskírtein
Niðurstaða héraðsdóms: Dæmt að H þyrfti að greiða umræddan kostnað á grundvelli þess að 29. gr. l. 56/1978 væri undantekning frá meginreglunni um samningafrelsið og bæri því að skýra hana þröngt.
Niðurstaða Hæstaréttar: Komst að annarri niðurstöðu og segir m.a. í dóminum: „Þegar ábyrgðarskilmálarnir eru virtir í heild er ljóst að þeir veita kaupanda ekki betri rétt en hann á gagnvart seljanda skv. reglum l. 39/1922. Ákvæði 29. gr. l. 56/1978 er í samræmi við al
Fyrirtækið Í h.f. var því dæmt til að greiða flutningskostnaðinn.
Dómur bæjarþings Reykjavíkur 28. maí 1990.
Ágreiningur var um gildi eftirlaunasamnings sem gerður var 1984 af stjórnarformanni S við J, forstjóra þess.
Stefnandinn, J, vísaði til þess að samningar skuli haldnir og loforð efnd, sbr. l. 7/1936.
Stefndi, S, byggði á því að stjórn S hefði ekki gefið stjórnarformanni umboð til að gera samninginn né hafi samningurinn nokkurn tíma verið samþykktur af stjórn stefnda. Í öðru lagi byggði stefndi á því að kæmist rétturinn að þeirri niðurstöðu að stjórnarformaðurinn hefði haft umboð þá hafi hann farið langt út fyrir umboð sitt með því að gera dæmalausan samning við stefnanda og hafi stefnanda mátt vera þetta ljóst, sbr. 11. gr. l. 7/1936. Í þriðja lagi byggði stefndi á því að kæmist rétturinn að þeirri niðurstöðu að samningurinn hafi ver
Niðurstaða héraðsdóms: Ekki er fallist á þær málsástæður stefnda að samningurinn væri ógildur vegna umboðsskorts stjórnarformanns. Ekki var fallist á það að samningurinn væri óeðlilega hagstæður stefnanda. Þótti stefndi því ekki hafa sýnt fram á að þau atvik hafi ver
Dómkröfur stefnanda voru því teknar til greina að fullu.
Hrd. 16. desember 1993
Mál nr. 255/1992
Málavextir: Ö, sonur hjónanna F og E, starfaði á árunum 1986–1987 hjá banka í Reykjavík. Hafði hann verið ráðinn til starfa af S, bankastjóra sem var góður kunningi fjöl
S bankastjóri sneri sér umsvifalaust til foreldra Ö og krafðist þess að þau settu trygg
Snemma árs 1988, þegar fyrsta afborgun var gjaldfallin, rita F og E bankanum bréf og fara fram á niðurfellingu vaxta og/eða lækkun á höfuðstól skuldarinnar þar sem þau töldu sér ómögulegt að greiða skuldina enda var greiðslubyrðin um eina milljón á ári. Beiðni F og E var hafnað. Frekari umleitanir F og E um breytingar á árinu og næsta ár báru heldur engan árangur
Dómkröfur stefnenda í héraði og fyrir hæstarétti voru 1) að viðurkennt yrði með dómi að skuldbindingar þeirra samkvæmt skuldabréfinu yrðu ógiltar, 2) að stefndi, bankinn, end
Í héraði var bankinn sýknaður af öllum kröfum stefnenda, m.a. með þeim rökum að ósannað væri að aðstöðumunur eða skortur á greiðslugetu við samningsgerð hefði verið slíkur að varði ógildingu á grundvelli 36. gr. samnl. nr. 7/1936, sbr. l. nr. 11/1986.
Talið var að þar sem verulegir hagsmunir Ö hafi verið í húfi og bankinn staðið við sinn hluta samkomulagsins gæti samningurinn ekki talist andstæður góðri viðskiptavenju eða ósanngjarn í skilningi 36.gr. samnl.
Hæstiréttur taldi hins vegar að víkja bæri samningi aðila til hliðar að hluta með vísan til 36. gr. samnl. nr. 7/1936, sbr. l. nr. 11/1986, þ. e. ógilda bæri skuldbindingar áfrýjenda, F, E, H og G, samkvæmt skuldabréfinu þar sem atvik og staða samningsaðila við samnings
Í niðurstöðu hæstaréttar kemur fram að áhersla er lögð á að ekki hafi verið jafnræði með aðilum við samningsgerðina. F og E hafi verið í mjög erfiðri aðstöðu þar sem þau hafi bara átt um tvo kosti að velja. Frumkvæði að samningsgerð hafi komið frá bankastjóranum S en hjá honum hafi fjárhagslegir hagsmunir bankans setið í fyrirrúmi. Með samningnum, sem gerður var, hafi bankinn öðlast kröfu á hendur áfrýjendum sem hann hefði ekki ella fengið og hafi ekki átt lögvarinn rétt til. S var ljóst þegar í upphafi að skuldbindingin væri í engu samræmi við fjárhag áfrýjenda og að auki hafi engin raunhæf tilraun verið gerð til að tengja Ö við samninginn með formlegum hætti. Málskostnaður í héraði var felldur niður en stefnda gert að greiða hluta málskostnaðar áfrýjenda fyrir hæstarétti.
Héraðsdómur Reykjavíkur 14. apríl 1994
Mál E-3155/1993
Málavextir: Styrktarfélag krabbameinssjúkra barna (S) höfðaði mál á hendur útgáfufyrirtæki (K) og krafðist þess að K yrði dæmt að greiða sér kr. 6.340.000 kr. með dráttar
Árið 1991 var S stofnað í þeim tilgangi að gæta hagsmuna krabbameinssjúkra barna og aðstandenda þeirra. Snemma árs 1992 kom framkvæmdastjóri K að máli við forsvarsmenn S og lagði fram skriflegar hugmyndir um útgáfu ljóðabókar er bæri nafnið „Barnaljóð“. Skyldi S fá ákveðinn hluta söluverðmætis bókarinnar en hún skyldi auðkennd með nafni félagsins. Samningur milli S og K var undirritaður í apríl 1992 og var megininntak hans á þá leið að söluverð bókarinnar skyldi vera kr. 1.250.– en S fengi 125 kr. af hverri seldri bók, S bæri enga áhættu af útgáfunni og legði hvorki til efni né vinnu. Bókin skyldi hins vegar auðkennd með merki félagsins, á framhlið, að beiðni S. Áætlaður prentkostnaður var 400 kr. pr. bók skv. forsendum K.
Sala hófst sumarið 1992. Ákveðið var þá að hækka söluverð í 1.600 kr. en samkomulag varð um að S fengi þá 160 kr. af söluverðmæti hverrar bókar eða 10% sem áður.
Varð fljótt ljóst að gífurlegur áhugi var fyrir bókinni, einkum vegna þess að hún var boðin og kynnt til styrktar S. Að lokum höfðu verið prentuð 25.000 eintök af bókinni en samkvæmt mati dómkvaddra matsmanna töldust 4 – 10.000 eintök metsala á íslenskum bókamarkaði. Þar eð prentað upplag varð svona mikið reyndist prentkostnaður verulega lægri en kom fram í upphaflegum forsendum.
S krafðist að samningi aðila yrði breytt á grundvelli 36. gr. samnl. nr. 7/1936, sbr. l. nr. 11/1986, þar sem ósanngjarnt teldist og andstætt góðri viðskiptavenju að K bæri hann fyrir sig. Krafðist S þess fá allan hagnað af sölu bókarinnar í samræmi við aðalkröfu sína eða aukinn hluta hagnaðar í samræmi við varakröfu enda stafaði allur söluhvati frá S. Taldi S að um verulegan aðstöðumun hefði verið að ræða við samningsgerðina þar sem K hafi at
Stefndi K taldi samninginn verða að standa óbreyttan. K hafi borið alla fjárhagslega áhættu af útgáfunni auk efnisöflunar og vinnslu. Ekki hafi verið séð fyrir um viðtökur á markaðnum og hann hafi ekki órað fyrir svo gífurlegri sölu. Taldi K það algeran misskiln
Héraðsdómari taldi aðila sammála um hvernig bókin skyldi boðin og kynnt en aðalskýringin á því að samningur aðilanna væri mun hagstæðari stefnda K en stefnanda S væri hækkun söluverðs bókarinnar og gríðarleg sala.
Talið var að samningurinn hefði þegar skilað S verulegum tekjum og auk þess meiru en hann gat vænst, m.a. þar eð K hefði tekið við frjálsum framlögum frá fólki sem ekki vildi kaupa bókina en vildi styrkja S beint. Hefði K staðið skil á fé þessu. Stefnandi hafði engan kostnað af útgáfunni, enga fyrirhöfn og bar enga áhættu. S naut aðeins ávinnings sem fólst í ákveðnu hlutfalli af heildarsöluverðmæti bókarinnar. Taldi héraðsdómari því að samningurinn hafi í upphafi verið S hagstæðari en K en síðar orðið K mun hagstæðari vegna gífurlegrar sölu auk söluverðshækkunar sem hafi komið K mun betur en S. Efni samningsins byggðist hins vegar í aðalatriðum á hugmyndum stefnda K en undirbúningur að útgáfu bókarinnar benti ekki til að K hafi mátt vita um þessar góðu viðtökur bókarinnar. Því væri ekki unnt að fallast á aðstöðumun aðila við samningsgerð. Þegar allt væri virt taldi héraðsdómari ekki sanngjarnt að breyta samningi aðila vegna þess eins að samningurinn hafi orðið K hagstæðari en S er litið væri til áhættuskiptingar, framlags K og óvissu um sölumöguleika umræddrar bókar.
Enn fremur var talið að S gæti heldur ekki krafist breytingar á samningnum vegna hags
Héraðsdómari taldi m.ö.o. engar forsendur fyrir hendi sem réttlættu að samningi aðila yrði vikið til hliðar, í heild eða að hluta, eða breytt, á grundvelli 36. gr. samnl. nr. 7/1936, sbr. l. nr. 11/1986, og yrði því að sýkna K af aðal- og varakröfu S. K var einnig sýknað af þrautavarakröfu S þar eð ósannað þótti að fleiri bækur hefðu fengist greiddar en uppgjör aðila gaf til kynna.
Málskostnaður var felldur niður.
(4 síður – töflur myndaðar.)
Fylgiskjal IV.
Fjármálaráðuneyti,
fjárlagaskrifstofa:
Umsögn um frumvarp til laga um breytingu á lögum nr. 7/1936,
um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, með síðari breytingum.
Eins og kemur fram í athugasemdum við frumvarpið tengist það EES-samningnum, nánar tiltekið þeirri viðbót hans sem geymir m.a. tilskipun frá 5. apríl 1993 um ósanngjarna skilmála í neytendasamningum. Markmið frumvarpsins er fyrst og fremst að tryggja fram
Framkvæmd ákvæða frumvarpsins, verði þau að lögum, falla inn í starfssvið Samkeppn
