Útlendingar

[14:03]

Dómsmálaráðherra (Sólveig Pétursdóttir):

Herra forseti. Ég mæli hér fyrir frv. til laga um útlendinga.

Frumvarp þetta felur í sér heildarendurskoðun á gildandi lögum um eftirlit með útlendingum, nr. 45 12. maí 1965, og er því ætlað að leysa þau af hólmi.

Ekki þarf að fjölyrða um að endurskoðun á lögum um eftirlit með útlendingum er löngu orðin tímabær. Þótt lög um eftirlit með útlendingum hafi í tímans rás tekið ýmsum breytingum svarar sú löggjöf engan veginn þörfum nútímaþjóðfélags.

Endurskoðun á lögunum um eftirlit með útlendingum á sér nokkurn aðdraganda. Frv. var samið í ráðuneytinu og hefur vinna við undirbúning og samningu þess tekið allnokkurn tíma. Drög að frumvarpi voru send ýmsum aðilum vorið 1998 og þær umsagnir, athugasemdir og ábendingar sem bárust ráðuneytinu voru síðan teknar til nánari athugunar. Í kjölfarið var svo frv. lagt fram á Alþingi til kynningar vorið 1999. Eftir það var frv. tekið til frekari athugunar í ráðuneytinu og hafa verið gerðar á því ýmsar breytingar.

Frv. var aftur lagt fram á Alþingi á 126. löggjafarþingi síðla árs 2000 en hlaut ekki afgreiðslu.

Það leikur enginn vafi á því að hið alþjóðlega umhverfi er gerbreytt frá því að frv. þetta var lagt fram fyrst. Atburðirnir í Bandaríkjunum þann 11. september sl. umbreyttu heimsmyndinni og knúðu ríki til þess að grípa til allra tiltækra úrræða í baráttunni gegn hryðjuverkastarfsemi, sem er orðin raunveruleg ógn við heimsfriðinn.

Einn þáttur í þeirri viðleitni er endurskoðun laga og reglna um útlendingamálefni víða á Vesturlöndum. Hefur öryggisráð Sameinuðu þjóðanna m.a. hvatt ríki til þess að grípa til viðeigandi ráðstafana til að ganga úr skugga um að þeir sem sækja um hæli hafi ekki tekið þátt í hryðjuverkastarfsemi áður en ákvörðun er tekin um veitingu hælis auk þess sem reynt verði að koma í veg fyrir að menn misnoti stöðu sína sem pólitískir flóttamenn, t.d. þannig að neita verði um framsal á þeim af stjórnmálaástæðum.

Með þessu hefur verið reynt að sporna við því að hryðjuverkamenn úr fjarlægum heimshlutum hreiðri um sig í Evrópuríkjum og myndi jafnvel net umfangsmikillar hryðjuverkastarfsemi þar sem þeir undirbúa ódæðisverk sín óáreittir jafnvel árum saman.

Einnig er mikilvægt að benda á að í nágrannalöndum okkar er hugað að stórfelldum breytingum í útlendingalöggjöfinni. Nýlega lagði danska stjórnin fram stefnu sína í útlendingamálum sem miðar m.a. að því að herða verulega reglur um rétt útlendinga til að koma til landsins og til þess að fá þar búsetuleyfi. Var kunnugt um þessar tillögur eftir að frv. það, sem hér er til umræðu, var lagt fram fyrir ríkisstjórn og því er fullt tilefni til að skoða frv. nú í því ljósi. Við verðum að hafa í huga að allt þetta getur haft áhrif á okkar litla samfélag. Ef einar dyr lokast leiðir af sjálfu sér að ásókn eykst í þær dyr sem enn standa opnar. Strangari reglur í Danmörku eða Noregi, þar sem einnig er stefnt að endurskoðun, munu því vafalaust auka líkur á að útlendingum fjölgi hér á landi. Þetta er veruleiki sem við verðum að horfast í augu við og jafnframt að gera upp við okkur hvernig við ætlum að takast á við þessar aðstæður.

Þrátt fyrir það sem ég hef nú rakið eru engar grundvallarbreytingar á frv. nú miðað við síðustu tvö ár enda er ljóst að verði það að lögum veitir það okkur mun betri aðstöðu til þess að takast á við þessi mál þar sem ítarlegar reglur eru settar á þessu sviði sem skortir sárlega nú. Er því að mínu mati gífurlega mikilvægt að frv. nái fram að ganga á þessu þingi.

Í nokkrum atriðum hefur frv. þó verið breytt til þess að bregðast við breyttu umhverfi og mun ég rekja það nánar hér á eftir samhliða umfjöllun um efnisákvæði.

Ég tel fulla ástæðu til að kanna, og það er einnig skoðun ríkisstjórnarinnar, hvort breytt stefna danskra stjórnvalda, sem var kynnt nýverið, eigi að hafa frekari áhrif við meðferð frv. í allshn.

Herra forseti. Ef ég vík nú nánar að efni frv. þá er markmið þess að setja heildstæðar reglur um réttarstöðu útlendinga hér á landi við komu þeirra, dvöl og brottför. Í þeim efnum hefur verið litið til þróunar á sviði stjórnsýsluréttar og mannréttinda svo og þátttöku Íslands í alþjóðlegu samstarfi, bæði norrænu og evrópsku, og aðildar að ýmsum mannréttindasamningum og flóttamannasamningi Sameinuðu þjóðanna.

Þá tekur frv. mið af 2. mgr. 66. gr. stjórnarskrárinnar. Í því ákvæði segir að með lögum skuli skipa rétti útlendinga til að koma til landsins og dveljast hér svo og fyrir hverjar sakir sé hægt að vísa þeim úr landi. Þetta ákvæði leggur þá skyldu á löggjafann að setja lög um þetta efni og girða þar með fyrir að framkvæmdarvaldið hafi að þessu leyti ákvörðunarvald án skýrra lögákveðinna skilyrða.

Á hinn bóginn hefur löggjafinn frjálsar hendur um efni slíkra skilyrða innan þeirra marka sem leiðir af stjórnlögum og alþjóðlegum skuldbindingum. Í frv. er ráðgert að ítarlegar reglur verði í ýmsum atriðum útfærðar nánar í reglugerð.

Í frv. þessu eru 57 efnisgreinar í stað 22 í gildandi lögum. Það er í meginatriðum sambærilegt frv. sem ég lagði fram á síðasta löggjafarþingi, með breytingum þó. Frv. fylgir ítarleg greinargerð þar sem rakin er þróun löggjafar hér á landi á þessu sviði og gerð er grein fyrir helstu þjóðréttarsamningum sem varða málefni útlendinga og réttarstöðu þeirra. Þá eru þessir þjóðréttarsamningar sem Ísland er bundið af birtir sem fylgiskjöl með frv., auk þess sem í frv. er að finna ýmsar tölfræðilegar upplýsingar um málefni útlendinga hér á landi. Með þessu móti er leitast við að leggja málið fram eins aðgengilega og unnt er með ítarlegum upplýsingum. Ég mun nú rekja efni frv. í helstu atriðum miðað við kaflaskipan þess og vekja athygli á nokkrum ákvæðum þess sem ég tel sérstaklega mikilvæg. Einnig mun ég lýsa sérstaklega þeim efnisbreytingum sem gerðar hafa verið á frv. frá því að það var lagt fram á síðasta löggjafarþingi.

Í I. kafla frv. eru almenn ákvæði um gildissvið og tilgang laganna. Í 1. gr. segir að ákvæði laganna gildi um heimild útlendinga til að koma til landsins og dvöl þeirra hér á landi.

Í 2. gr. segir síðan um tilgang laganna að þau veiti heimild til að hafa eftirlit með komu til landsins og för úr landi og með dvöl útlendinga hér á landi í samræmi við stefnu stjórnvalda hverju sinni. Þannig er gert ráð fyrir ákveðnu svigrúmi fyrir stjórnvöld í þessum efnum eftir breytilegum aðstæðum. Er það svigrúm nauðsynlegt til að unnt sé að taka mið af ástandi atvinnumarkaðarins hverju sinni, almennri stefnu í utanríkismálum og atriðum sem varða öryggi ríkisins.

Í II. kafla frv. eru reglur um komu til landsins og brottför. Um þessi ákvæði má almennt segja að þau taki mið af þeim reglum sem gilda í Schengen-samstarfinu sem þegar hefur tekið gildi með lögum nr. 25/2000 sem breyttu gildandi lögum vegna þátttöku í Schengen-samstarfinu.

Í III. kafla frv. er að finna ákvæði um dvöl og búsetu. Þessar reglur lúta m.a. að því hverjir megi dveljast hér án dvalarleyfis og hverjir þurfi dvalarleyfi og hvaða skilyrðum þurfi að fullnægja til að fá slíkt leyfi. Er hér um mun ítarlegri reglur að ræða en í gildandi löggjöf.

Samkvæmt 8. gr. frv. má útlendingur sem fengið hefur dvalarleyfi ekki dvelja hér lengur en þann tíma sem áritunin segir til um nema sérstakt leyfi komi til. Þeir útlendingar sem ekki þurfa vegabréfsáritun mega hins vegar dvelja hér án leyfis í þrjá mánuði frá komu til landsins. Þeir útlendingar aðrir en Norðurlandabúar sem ætla að dvelja hér lengur en heimild stendur til skv. 8. gr. eða ætla að ráða sig í vinnu eða stunda sjálfstæða atvinnustarfsemi hér á landi þurfa dvalarleyfi.

Samkvæmt 10. gr. skal dvalarleyfi sem veitt er í fyrsta sinn hafa verið gefið út áður en komið er til landsins. Það er eðlileg krafa að aflað sé slíks leyfis áður en komið er til landsins. Þó er gert ráð fyrir að frá þessu megi víkja ef ríkar sanngirnisástæður mæla með. En hér er um algjöra undantekningarheimild að ræða til þess að ekki verði girt með öllu fyrir heimildir stjórnvalda til að veita dvalarleyfi við þessar aðstæður og verður mat á því hvort slíkar sanngirnisástæður eru til staðar í höndum Útlendingastofnunar.

Í 11. gr. frv. er mælt fyrir um þau skilyrði sem fullnægja þarf til að útlendingur geti fengið dvalarleyfi. Ég vil vekja sérstaka athygli á því að þrátt fyrir þessi skilyrði dvalarleyfis er að finna heimild í 2. mgr. 11. gr. til að veita útlendingi dvalarleyfi þótt skilyrðum sé annars ekki fullnægt ef rík mannúðarsjónarmið standa til þess eða vegna sérstakra tengsla við landið.

Loks vil ég vekja athygli á nýju ákvæði 3. mgr. 11. gr. frv. þar sem fjallað er um svokölluð bráðabirgðadvalarleyfi. Slík leyfi er heimilt að gefa út í tilvikum þar sem umsókn um hæli er til meðferðar eða ekki er unnt að svo stöddu að framkvæma ákvörðun um að útlendingur skuli yfirgefa landið. Bráðabirgðadvalarleyfi hefur þann tilgang að gera útlendingi mögulegt að fá atvinnuleyfi svo hann geti framfleytt sér á meðan beiðni hans um hæli er til meðferðar eða þar til unnt er að framkvæma ákvörðun um að hann skuli yfirgefa landið. Hefur leyfið þannig ekki önnur réttaráhrif en þau að unnt er að veita útlendingi atvinnuleyfi á grundvelli þess. Hv. allshn. skoðaði þetta mál einmitt sérstaklega við meðferð frv. síðasta vetur.

[14:15]

Í 13. gr. frv. er að finna ákvæði sem miðar að því að sameina fjölskyldur. Í þessu ákvæði er kveðið á um rétt útlendings til að fá dvalarleyfi ef hann telst til nánustu aðstandenda íslensks ríkisborgara, annars norræns ríkisborgara eða útlendings sem dvelst eða fær að dveljast löglega í landinu samkvæmt dvalarleyfi eða búsetuleyfi. Hér er sérstaklega haft í huga að réttur manna til friðhelgis einkalífs og fjölskyldu nýtur verndar skv. 71. gr. stjórnarskrárinnar og 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu.

Tekið er fram að nánustu aðstandendur í skilningi ákvæðisins teljast maki, sambúðarmaki, niðjar yngri en 18 ára og á framfæri viðkomandi, og ættmenni hans eða maka að feðgatali og á þeirra framfæri. Ég vil hins vegar vekja sérstaka athygli á að reynslan hefur sýnt okkur að mikil hætta er á því að þetta ákvæði sé misnotað. Ég hef nýverið fengið upplýsingar frá Útlendingaeftirlitinu um að rökstuddar grunsemdir séu um að kerfisbundið sé komið á málamyndahjónaböndum, jafnvel gegn greiðslum, sem geri fólki kleift að komast inn í landið á grundvelli fjölskyldutengsla.

Ég legg til að þetta verði kannað sérstaklega í meðferð allshn. á málinu og legg til, ekki síst í ljósi strangra reglna sem verið er að setja í nágrannalöndum okkar, að ákvæðinu verði breytt þannig að ekki verði um afdráttarlausan rétt að ræða heldur heimild til að gefa út dvalarleyfi. Slík heimild ætti við í langstærstum hluta tilvika en útilokar þó ekki svigrúm stjórnvalda til að meta hvort um raunveruleg fjölskyldutengsl sé að ræða. Jafnvel kemur til álita að sleppa þessu ákvæði úr frv. og styðja heimild til útgáfu dvalarleyfa til aðstandenda við önnur ákvæði frv. sem fjalla um tengsl útlendinga við landið.

Í 15. gr. frv. er fjallað um búsetuleyfi sem felur í sér rétt til ótímabundinnar dvalar. Samkvæmt ákvæðinu er heimilt að veita útlendingi, sem dvalist hefur hér á landi í þrjú ár samkvæmt dvalarleyfi sem ekki er háð takmörkunum, rétt á að fá útgefið búsetuleyfi ef ekki liggja fyrir aðstæður sem valdið geta því að honum verði vísað úr landi.

Hér er sú breyting gerð frá fyrra frv. að ekki er um að ræða skilyrðislausan rétt til búsetuleyfis heldur heimild til að gefa út slíkt leyfi sem ætla má að verði aðalreglan líkt og gildir í dag. Ég tel auk þess rétt, í ljósi lagabreytinga í nágrannalöndunum, að endurskoða þann tíma sem hér er lagður til grundvallar og má í því sambandi nefna að Danir hyggjast lengja þann tíma sem útlendingur þarf að hafa búið í landinu upp í sjö ár til að búsetuleyfi verði veitt. Ég tel rétt að kanna hvort lengja eigi þann tíma sem lagður er til í 15. gr. úr þremur árum í fimm ár.

Með búsetuleyfinu er útlendingum veitt nokkuð ríkari réttarvernd heldur en þegar þeir hafa tímabundið dvalarleyfi. Til dæmis eru settar frekari skorður við brottvísun úr landi skv. 21. gr. frv. ef útlendingur hefur hér búsetuleyfi. Það er að mínu mati ekki óeðlilegt að tíminn sem þarf að líða áður en búsetuleyfi er veitt verði lengdur í fimm ár. Með því helst einnig sú meginregla að búsetuleyfi geti orðið undanfari veitingar ríkisborgararéttar sem unnt er að veita eftir sjö ára búsetu hér á landi.

Í 15. gr. segir að útlendingur skuli hafa sótt námskeið í íslensku fyrir útlendinga áður en heimilt er að gefa út búsetuleyfi. Markmiðið með slíku ákvæði er að veita útlendingi innsýn í tungumálið til að auðvelda honum að aðlagast íslensku þjóðfélagi. Vitanlega er óraunhæft að ætlast til þess að útlendingur hafi náð fullkomnum tökum á málinu. Hér er þó verið að leitast við að treysta stöðu einstaklinga í þjóðfélaginu með því að ákveðinni fræðslu verði komið á framfæri við alla þá sem hafa hug á því að búa hér á landi til langframa. Verða settar nánari reglur um skipulag námskeiða, einkum í samvinnu við menntmrn.

Ég tel rétt að allshn. kanni hvort rétt sé að sambærileg skilyrði gildi fyrir veitingu ríkisborgararéttar og að lagðar verði til breytingar á lögum um ríkisborgararétt af þessum ástæðum. Í nágrannalöndum okkar hefur að undanförnu verið uppi umræða um mikilvægi þess að útlendingar geti lært tungumál þess ríkis þar sem þeir dvelja. Einmitt um þessar mundir er verið að kanna á Norðurlöndum hvort rétt sé að setja lágmarksþekkingu á tungumálinu sem skilyrði fyrir veitingu ríkisborgararéttar.

Í IV. kafla frv. er fjallað um frávísun og brottvísun útlendings. Þessi ákvæði frv. eru mun ítarlegri en ákvæði gildandi laga. Við samningu þessa kafla hefur verið tekið mið af reglum norræna vegabréfaeftirlitssamningsins og Schengen-samningsins en báðir þessir samningar hafa að geyma ákvæði um rétt útlendinga til komu og dvalar í aðildarríkjunum. Löggjöf ríkjanna verður því að vera samræmd að þessu leyti innan þeirra marka sem ríkin hafa skuldbundið sig til.

Í 18. gr. frv. er að finna heimild til að vísa útlendingi frá landi við komu til landsins eða allt að sjö sólarhringum þar á eftir. Í greininni er síðan afmarkað við hvaða aðstæður útlendingi verði vísað frá, án þess að ég ætli að rekja það hér í einstökum liðum.

Samkvæmt 22. gr. frv. tekur lögregla ákvörðun um frávísun á grundvelli 18. gr. nema í þeim tilvikum þegar útlendingi er vísað frá á grundvelli j-liðar 1. mgr. 18. gr. um frávísun vegna allsherjarreglu, þjóðaröryggis eða alþjóðasamskipta ríkisins eða annars ríkis sem tekur þátt í Schengen-samstarfinu eða þegar útlendingur ber því við að hann sé flóttamaður. Í þeim tilvikum tekur Útlendingastofnun ákvörðun.

Þess má geta að nýlega var hópi Vítisengla synjað um landgöngu hér á landi með vísun til sambærilegra ákvæða í gildandi lögum.

Í 20. gr. frv. er fjallað um brottvísun útlendings. Skilyrði þess eru að útlendingur hafi brotið alvarlega eða margsinnis gegn einu eða fleiri ákvæðum laganna eða komið sér hjá að hlíta ákvörðun sem felur í sér að hann skuli yfirgefa landið. Einnig er brottvísun heimil ef útlendingur hefur á síðustu fimm árum afplánað eða verið dæmdur til refsingar erlendis fyrir háttsemi sem að íslenskum lögum getur varðað fangelsi lengur en þrjá mánuði, eða ef hann hefur verið dæmdur hér á landi til refsingar eða til að sæta öryggisráðstöfunum fyrir jafnalvarlegt brot. Þá er brottvísun og heimil ef hún þykir nauðsynleg vegna öryggis ríkisins.

Ég vil vekja sérstaka athygli á því að heimild til brottvísunar er takmörkuð ef það mundi, með hliðsjón af málsatvikum og tengslum útlendings við landið, fela í sér ósanngjarna ráðstöfun gagnvart honum eða nánustu ættingjum hans. Er hér um að ræða ákveðinn varnagla sem ætlast er til að verði aðeins beitt í undantekningartilvikum.

Samkvæmt 21. gr. frv. er lagt bann við því að útlendingi, sem fæddur er hér á landi og hefur átt hér fast heimili óslitið síðan, verði vísað frá landi eða úr landi. Einnig er útlendingum með búsetuleyfi veitt rík réttarvernd að þessu leyti. Þeim verður ekki vísað úr landi nema það sé nauðsynlegt vegna öryggis ríkisins eða ef útlendingur hefur afplánað eða verið dæmdur til refsingar fyrir háttsemi sem að íslenskum lögum getur varðað þriggja ára fangelsi eða meira og brot átti sér stað á síðustu fimm árum erlendis eða á síðasta ári hér á landi. Þá er heimild til brottvísunar útlendings með búsetuleyfi ekki heimil ef það, með hliðsjón af málsatvikum og tengslum útlendings við landið, mundi fela í sér ósanngjarna ráðstöfun gagnvart honum eða nánustu ættingjum hans. Enn er vert að vekja athygli á því að ætlast er til að slíkum heimildum verði beitt þröngt.

Í V. kafla frv. er fjallað um málsmeðferðina. Um það efni eru gildandi lög fátækleg. Eins og beinlínis kemur fram í 23. gr. frv. er gert ráð fyrir að málsmeðferðin fari í meginatriðum eftir stjórnsýslulögum. Þó er í einstökum atriðum gert ráð fyrir að sérreglur gildi um málsmeðferðina sem víkja frá stjórnsýslulögum að því marki sem nauðsynlegt er.

Má þar m.a. nefna 25. gr. frv. sem leggur ríkari leiðbeiningarskyldu á stjórnvöld en leiðir af 7. gr. stjórnsýslulaga. Í þessu ákvæði frv. segir að stjórnvald skuli leiðbeina útlendingi í máli um frávísun, brottvísun, afturköllun leyfis eða þar sem leitað er hælis, um rétt útlendings til að leita á eigin kostnað aðstoðar lögmanns eða annars fulltrúa um rétt hans til að fá sér skipaðan talsmann, þegar það á við, og um rétt hans til að hafa samband við fulltrúa heimalands síns, fulltrúa Flóttamannastofnunar Sameinuðu þjóðanna og mannúðar- eða mannréttindasamtaka hér á landi. Hins vegar ber að hafa í huga að ákvörðun útlendings um að neyta slíks réttar frestar ekki framkvæmd ákvörðunar um frávísun frekar en kæra á ákvörðun um frávísun skv. 18. gr. frv.

Í 26.--28. gr. frv. er fjallað um miðlun upplýsinga úr landi, vanhæfi opinbers starfsmanns til að fara með mál samkvæmt lögunum við ákveðnar aðstæður og gagnaöflun fyrir dómi.

Í 29. gr. frv. er fjallað um rannsóknarúrræði vegna mála samkvæmt lögunum. Það ákvæði veitir stjórnvöldum heimildir til rannsóknaraðgerða eftir því sem þörf krefur hverju sinni. Meðal annars er heimild til þess í 4. mgr. 29. gr. laganna að taka fingraför og færa í tölvufærða fingrafaraskrá.

Í 30. gr. frv. er að finna heimild til stjórnsýslukæru en lagt er til að ákvörðun lögreglu verði skotið til Útlendingastofnunar. Þegar Útlendingastofnun tekur ákvörðun á fyrsta stigi verður unnt að skjóta henni til ráðuneytisins. Þá er lagt til í þessari grein frv. að kærufrestur verði 15 dagar. Hér er vikið frá almenna kærufrestinum, sem er þrír mánuðir, en sá frestur þykir of langur í þessum málum.

Í 31. og 32. gr. er fjallað um hvenær ákvörðun í máli útlendings geti komið til framkvæmda. Sú meginregla gildir í stjórnsýslurétti að kæra til æðra stjórnvalds frestar ekki réttaráhrifum ákvörðunar. Í þessum greinum frv. er í ákveðnum tilfellum vikið frá þeirri meginreglu útlendingum til hagsbóta. Þannig verður ákvörðun ekki framkvæmd fyrr en hún er endanleg innan stjórnsýslunnar þegar um er að ræða synjun á umsókn um endurnýjun dvalarleyfis eða búsetuleyfis, enda hafi verið sótt um það innan tilskilins frests. Sama á við um afturköllun leyfis skv. 16. gr. og ákvörðun um brottvísun útlendings, sem hefur dvalarleyfi eða búsetuleyfi, eða norræns ríkisborgara sem dvalið hefur hér lengur en þrjá mánuði. Þá má ekki framkvæma ákvörðun fyrr en hún er endanleg ef útlendingur ber því við að hann hafi ástæðu til að óttast ofsóknir sem geta leitt til þess að hann teljist flóttamaður.

Um framkvæmd ákvörðunar eru svo nánari ákvæði í 33. gr. frv. Rétt er að nefna sérstakt nýmæli í 33. gr. frá því að frv. var lagt fram á síðasta löggjafarþingi. Í 1. mgr. 33. gr. segir nú að málshöfðun fyrir dómstólum til ógildingar á endanlegri ákvörðun um að útlendingur skuli yfirgefa landið fresti ekki framkvæmd hennar. Þó geti dómsmrh. tekið ákvörðun um að fresta framkvæmd hennar ef sýnt er fram á að verulega breyttar aðstæður hafi skapast frá því að ákvörðun var tekin.

Með þessu ákvæði er tekið af skarið um að dómsmrh. geti frestað framkvæmd ákvörðunar um að útlendingur skuli yfirgefa landið hafi slík ákvörðun verið borin undir dómstóla, en þessari heimild verði þó aðeins beitt í algjörum undantekningartilvikum.

Í 34. gr. er að finna það nýmæli að við ákveðnar aðstæður skuli skipa útlendingi talsmann. Þegar þess er krafist að útlendingur sæti gæslu eða þegar beitt er úrræðum 3. mgr. 33. gr. gildir sú almenna regla að skipa skal honum talsmann úr hópi lögmanna. Einnig á útlendingur almennt rétt á að stjórnvald skipi honum talsmann þegar kærð er ákvörðun sem varðar frávísun, brottvísun eða afturköllun leyfis og í máli vegna umsóknar um hæli. Í frv. er lagt til að útlendingur verði að hluta til eða öllu leyti krafinn um endurgreiðslu kostnaðar við réttaraðstoð ef hann hefur ráð á því.

Samkvæmt gildandi reglum fær útlendingur veitta lögfræðiaðstoð ef um ræðir ákvörðun um synjun dvalarleyfis og brottvísun samkvæmt samningi dómsmrn. við Rauða kross Íslands.

[14:30]

Í VI. kafla frv. eru reglur um útlendinga sem falla undir samninginn um Evrópska efnahagssvæðið. Í kaflanum er lagt til að lögfestar verði meginreglur fyrir þennan hóp útlendinga en þær er nú að finna í sérstakri reglugerð. Þessi ákvæði frv. taka mið af viðeigandi EES-gerðum sem gilda um borgara EES-ríkjanna, maka þeirra og fjölskyldur. Ég tel ekki ástæðu til að rekja þessi ákvæði nánar hér þar sem frv. felur ekki í sér neinar breytingar á gildandi reglum að þessu leyti.

VII. kafli frv. hefur að geyma reglur sem miða að því að tryggja réttarvernd þeirra sem leita hælis hér á landi sem flóttamenn. Í gildandi lögum er nánast ekki vikið að flóttamönnum. Það er ekki síst þess vegna sem mikilvægt er að sett verði ný lög um réttarstöðu útlendinga.

Ákvæði kaflans taka mið af flóttamannasamningi Sameinuðu þjóðanna og alþjóðasamningum á sviði mannréttinda sem Ísland á aðild að. Verði frv. að lögum getur því ekki verið málum blandið að löggjöfin er í samræmi við þær þjóðréttarlegu skuldbindingar sem Ísland hefur gengist undir á þessu sviði.

Í 44. gr. frv. er lögð til grundvallar skilgreining flóttamannasamningsins á því hverjir teljist flóttamenn. Réttur til hælis hér á landi ræðst því af hinu alþjóðlega flóttamannahugtaki. Í almennum athugasemdum við frv. er fjallað um flóttamannahugtakið, auk þess sem flóttamannasamningurinn er birtur sem fylgiskjal með frv. Í samræmi við það sætir rétturinn til verndar þó takmörkunum sem lýst er í lokamgr. 45. gr. frv., ef ætla má að útlendingur sé hættulegur öryggi ríkisins eða ef hann hefur hlotið endanlegan dóm fyrir mjög alvarlegt afbrot og er af þeim sökum hættulegur samfélaginu.

Samkvæmt 46. gr. frv. gildir sú meginregla að flóttamaður, sem er hér á landi eða kemur til landsins, á rétt á hæli hér á landi. Frá þessu er síðan vikið við ákveðnar aðstæður sem raktar eru í a- til f-liðum. Ég vil láta það koma skýrt fram að þótt flóttamaður kunni í ákveðnum tilvikum ekki að eiga rétt á hæli hér á landi er stjórnvöldum vitanlega heimilt að veita viðkomandi hæli. Þessar undantekningar frá reglunni um rétt flóttamanns til hælis hér á landi eru skýrt afmarkaðar og styðjast allar við veigamikil rök. Hér er m.a. um að ræða regluna um fyrsta griðland og hliðstæðar reglur í norræna vegabréfaeftirlitssamningnum og Dyflinnarsamningnum.

Með meginreglunni um fyrsta griðland er átt við að hælisleitanda beri að sækja um hæli í því ríki sem hann kemur fyrst til þar sem hann er óhultur fyrir ofsóknum. Markmið Dyflinnarsamningsins er einmitt að maður skuli bíða úrlausnar um hæli í því ríki sem hann kemur fyrst til í stað þess að málsmeðferð um hælisbeiðni hans hefjist í mörgum löndum í senn.

Í 47.--49. gr. frv. eru nánari ákvæði um réttindi flóttamanna sem miða að því að tryggja réttarstöðu þeirra í samræmi við flóttamannasamninginn.

Í 51. gr. eru svo ákvæði um heimild til að leyfa hópum flóttamanna að koma til landsins í samræmi við stefnu stjórnvalda. Í þessum efnum hefur þeirri skipan verið komið á að ríkisstjórnin hefur að fenginni tillögu félmrh. tekið ákvörðun um að taka á móti hópi flóttamanna.

Loks eru í VIII. kafla frv. ákvæði sem lúta að öryggi ríkisins, upplýsinga- og tilkynningarskyldu útlendinga, um ábyrgð á kostnaði við að flytja útlending úr landi, svo og refsiákvæði.

Ég tel ekki ástæðu til að rekja þessi ákvæði hér í einstökum atriðum en þó vil ég vekja sérstaklega athygli á 55. gr. um vinnslu persónuupplýsinga, sem er nýmæli frá því að frv. var lagt fram á síðasta löggjafarþingi. Er þar að finna ákvæði um vinnslu persónuupplýsinga og gagnkvæman aðgang lögreglu og Útlendingastofnunar að skrám.

Í tengslum við meðferð útlendingamála eru haldnar skrár með ýmsum persónuupplýsingum um útlendinga svo sem um fjölda og tegundir leyfa sem eru útgefin til þeirra. Er nauðsynlegt að hafa skýrar lagaheimildir til þess að halda slíkar skrár og þess má geta að ákvæði þetta kom inn í meðferð allshn. í fyrra. Einnig er lagt til í ákvæðinu að lögregla og Útlendingastofnun hafi gagnkvæman aðgang að skrám. Slík upplýsingaskipti geta verið mjög mikilvæg fyrir framkvæmd laganna, t.d. hvort menn eru alþjóðlega eftirlýstir vegna gruns um afbrot, áður en dvalarleyfi eru veitt eða framlengd.

Í dag er enginn ákveðinn farvegur á milli útlendingaeftirlits og lögreglu um að skiptast á upplýsingum til að sporna við því að grunaðir eða dæmdir glæpamenn fái hér dvalarleyfi, að undanskildu þó Schengen-upplýsingakerfinu, en það er takmarkað við að skráning um útlending hafi átt sér stað í einhverju Schengen-ríkjanna.

Ég vil einnig árétta það sem ég nefndi hér fyrr að í kjölfar hryðjuverkanna í Bandaríkjunum hefur öryggisráð Sameinuðu þjóðanna m.a. hvatt ríki heims til þess að grípa til viðeigandi ráðstafana til að leita upplýsinga áður en mönnum er veitt hæli sem flóttamönnum, um að þeir sem sækja um hæli hafi ekki skipulagt, stuðlað að eða tekið þátt í hryðjuverkum. Einnig er mikilvægt að náin samvinna verði á milli lögreglu og Útlendingastofnunar á öllum sviðum ef lög þessi eiga að ná tilgangi sínum.

Herra forseti. Ég hef gert nokkuð ítarlega grein fyrir frv. um útlendinga sem hér liggur fyrir. Eins og ég vék að í upphafi ræðu minnar er frv. mikið að vöxtum og varðar mikilvægt réttarsvið og því hefði verið unnt að ræða það í mun lengra máli. Ég hef líka rakið nokkuð sögu þessa frv. og þess frv. sem lagt fram á síðasta þingi og hv. allhn. fjallaði þá um, og gerði það afskaplega vel og vandlega. Ég veit raunar að hún mun taka vel á frv. sem hér er til meðferðar.

Ég legg til að frv. verði að lokinni umræðu vísað til hv. allshn. og 2. umr.