[prenta uppsett í dálka] 39. fundur, 130. lþ.
Flm. (Sigurlín Margrét Sigurðardóttir):
Virðulegi forseti. Ég mæli á Alþingi Íslendinga fyrir frv. til laga um viðurkenningu á táknmáli sem fyrsta máli heyrnarlausra, heyrnarskertra og daufblindra.
Ég mæli hér fyrir tveimur frv., frv. um viðurkenningu táknmáls annars vegar og hins vegar frv. á þskj. 500, 375. máli, sem er svokallaður bandormur þar sem gerðar eru nauðsynlegar breytingar á ýmsum lögum til að styrkja réttarstöðu þeirra sem nota íslenska táknmálið, einkum hvað varðar rétt til að nota það í samskiptum sínum við ríki, sveitarfélög og stofnanir þeirra. Ljóst er að ef frv. til laga um íslenska táknmálið sem fyrsta mál heyrnarlausra, heyrnarskertra og daufblindra verður að lögum þarf að breyta fjölmörgum lögum í kjölfarið og þyrfti hvert ráðuneyti fyrir sig að taka lög á sínu málasviði til gagngerrar endurskoðunar. Í bandorminum er fyrst og fremst tæpt á helstu atriðum sem þurfa lagfæringar við.
Með mér á frv. eru margir mætir meðflutningsmenn. Í frv. þessu er að finna réttindaskrá um stöðu og réttindi þeirra sem tala íslenska táknmálið jafnframt því sem kveðið er á um að táknmál verði viðurkennt sem fyrsta mál heyrnarlausra, heyrnarskertra og daufblindra Íslendinga og réttur þeirra tryggður til hvers konar táknmálstúlkunar.
Ég ákvað að nota hugtakið ,,fyrsta mál`` í 1. gr. frv. af því að skilgreiningin sem gefin hefur verið á hugtakinu ,,móðurmál`` er svohljóðandi, með leyfi forseta:
,,Það mál sem er talað í því landi sem maður fæðist í og er talað af þeirri fjölskyldu sem elur mann upp telst vera móðurmál manns.``
Þessi skilgreining getur ekki gilt um heyrnarlausa almennt því að 98% heyrnarlausra fæðast í heyrandi fjölskyldum. Táknmálið er því í flestum tilfellum áunnið mál á heimilinu þegar barn fæðist heyrnarlaust í heyrandi fjölskyldu sem hefur íslensku að móðurmáli sínu.
Líf heyrnarlausra, heyrnarskertra og daufblindra mun taka miklum stakkaskiptum við viðurkenningu á íslenska táknmálinu. Sjálfsmynd og sjálfstraust þeirra mun eflast til muna. Þeir munu finna hvers virði það er að geta sinnt daglegum félagslegum þörfum hindrunarlaust og geta rofið þá einangrun sem hefur heft þá í langan tíma. Þeir munu geta tekið fullan þátt í atvinnulífinu. Þeir þurfa ekki lengur að ,,betla`` af t.d. vinnuveitanda að greiða fyrir þjónustu túlks á starfsmannafundum. Það styrkir sjálfsmyndina töluvert, sérstaklega á vinnustað, að vita að maður hefur sömu möguleika til launahækkana og til að vinna sig upp og heyrandi samstarfsmenn.
Að taka heyrnarskerta með inn í þetta mikilvæga mál veldur því að læknisfræðileg skilgreining á heyrnarleysi er nú farin inn á þá braut að kalla sem flesta heyrnarskerta. Heyrnarlaus er því sagður ,,mjög heyrnarskertur`` þótt hann hafi aðeins 2% heyrn eða minna. Víðs vegar um heim eru þessi tvö orð tekin undir sama hatt, má þar nefna á ensku ,,deaf and hard of hearing``, á norsku ,,døve og sterk tunghørte``, á sænsku ,,döv og hörselskadad``. Hér á landi má sjá þessi tvö orð tekin undir það sama, samanber nafn Samskiptamiðstöðvar heyrnarlausra og heyrnarskertra og svo Hlíðaskóli -- táknmálssvið fyrir heyrnarlaus og heyrnarskert börn. Menningarleg sýn á heyrnarleysi birtist hins vegar í orðunum á ensku ,,profoundly deaf``. Samkvæmt þeim er sá sem sagður er vera ,,profoundly deaf`` heyrnarlaus frá fæðingu og hefur táknmál sem fyrsta mál sitt. Heyrnarskertir eru líka með fyrst og fremst vegna þess að þeir hafa löngum verið sagðir ,,ekki þurfa á táknmálinu að halda`` og hafa því verið á ,,gráu svæði``, þ.e. ekki fundið sig almennilega í samskiptum með heyrandi samfélagi og ekki heldur með samfélagi heyrnarlausra vegna þess að þeir hafa ekki lært táknmálið á æviskeiði sínu. Rannsóknir og frásagnir heyrnarskertra sjálfra hafa sýnt að sjálfsmynd þeirra og sjálfstraust hefur styrkst eftir að þeir hafa lært táknmál og kynnst öðrum heyrnarlausum.
Daufblindir eru þeir sem hafa skerta eða enga heyrn og skerta eða enga sjón samtímis. Daufblinda er þess vegna sjálfsagt að taka með enda er þar um að ræða fámennasta hóp fatlaðra hér á landi, ef svo má að orði komast. Daufblindir, sem notendur snertitáknmáls, þurfa þó einhverja sérhæfðustu þjónustuna á forsendum samskipta og á táknmálið að skipa þar stóran sess.
Þessir þrír hópar eiga táknmálið sameiginlegt og því má enginn þeirra vera settur út undan. Táknmál á að vera þessum þremur hópum velkomið aðgengistæki að upplýsingum, námi, menningu og daglegu lífi. Í þessu frv. eiga réttindi þessara þriggja hópa á forsendum táknmálsins að vera tryggð, vera réttindaskráin þeirra.
Táknmál hefur á undanförnum áratug farið að sjást víða í samfélaginu. Má þar nefna grunn-, framhalds- og háskólana þar sem heyrnarlausir stunda nám með túlki sem aðgengistæki sitt að námi sínu. Táknmálsfréttir eru fluttar í ríkissjónvarpinu í átta mínútur hvern einasta dag. Nýársræða forseta Íslands er túlkuð eftir flutning forseta sjálfs. Í lögum um réttindi sjúklinga er kveðið á um að heyrnarlaus sjúklingur eigi rétt á táknmálstúlki í viðtali við lækni. Táknmál sést því á heilsugæslustöðum og sjúkrahúsum. Dómur Hæstaréttar nr. 151/1999 kveður á um að síðustu framboðsumræður séu túlkaðar á táknmáli í beinni útsendingu kvöldið fyrir kjördag. Prestur heyrnarlausra, séra Miyako Þórðarson, er viðurkennd sem táknmálsprestur og flytur messur á táknmáli auk þess að vera með táknmálskór. Táknmál sést hér á Alþingi nú. Nokkuð stór hluti í aðalnámskrá grunnskóla fjallar um táknmál.
Nú á haustdögum gerðist sá atburður að fyrrverandi forseti okkar Íslendinga, Vigdís Finnbogadóttir, tók að sér að gerast verndari táknmála á Norðurlöndum. Vigdís er, sem kunnugt er, útvalinn velgjörðarsendiherra erlendra tungumála hjá UNESCO og í ljósi þeirrar stöðu sem hún gegnir veit hún nákvæmlega að hverju hún gengur með því að gerast verndari táknmála á Norðurlöndunum. Hún veit að táknmál er sjálfsagt mál og að það á að viðurkenna og virða. Þetta eru því nokkur dæmi sem sýna að táknmálið er orðið sjálfsagt mál í samfélaginu og mikilvægt að tryggja því það jafnræði sem ætlast er til.
Með leyfi forseta vitna ég í þessi orð sem sögð hafa verið:
,,Ef ég viðurkenni mál annars manns hef ég þar með viðurkennt manninn ... en ef ég viðurkenni ekki mál hans hef ég þar með hafnað honum vegna þess að málið er hluti af okkur sjálfum.``
Norski málvísindamaðurinn Terje Basilier sagði þessi orð og því hefur einnig verið haldið fram að bandaríski mannréttindafrömuðurinn Marteinn Lúther King hafi látið þessi orð falla fyrstur. Hver samdi þessi orð skiptir ekki öllu máli en þau eiga svo sannarlega vel við nú þegar fjallað er um viðurkenningu íslenska táknmálsins.
Það er flókið að viðurkenna nýtt mál. Skoða þarf vandlega hvað viðurkenning á táknmáli þýðir fyrir heyrnarlausa, heyrnarskerta og daufblinda og hvaða þýðingu hún hefur fyrir stjórnvöld. Sem 1. flm. þessa frv. tel ég að fyrir þessa þrjá samfélagshópa sé viðurkenningin um leið viðurkenning á tilveru þeirra og ábyrgð stjórnvalda. Fyrir stjórnvöld þýðir viðurkenningin einfaldlega það að virða rétt hvers einstaklings til mismunandi þarfa og koma til móts við þá af virðingu.
Framtíðarsýnin í lagasetningunni er sú að táknmálið muni njóta sömu virðingar og önnur mál og að heyrnarlausum verði mögulegt að taka fullan þátt í þjóðfélaginu á grundvelli laganna, að heyrnarlausir, heyrnarskertir og daufblindir hafi rétt til að ákveða sjálfir hvaða mál er móðurmál þeirra og aðrir viðurkenni og virði þá ákvörðun. Það sæmir öllum þjóðfélögum sem vilja gera vel. Íslendingar hafa byggt upp öflugt velferðarkerfi sem hefur vakið athygli út fyrir landsteinana. Alþingi væri sómi að því að gera betur með því að viðurkenna táknmál sem fyrsta mál heyrnarlausra. Gera þarf heyrnarlausum, heyrnarskertum og daufblindum, sem aðallega eru notendur táknmálstúlkaþjónustu, hátt undir höfði svo að þeir geti og fái notið táknmálstúlkaþjónustu hindrunarlaust. Full þátttaka ríkissjóðs í greiðslu táknmálstúlkakostnaðar er því sjálfsögð.
Samhliða frv. er flutt annað frv. til laga, svokallaður bandormur, um breytingar á ýmsum lögum hvað varðar réttindi og réttarstöðu heyrnarlausra, heyrnarskertra og daufblindra. Frv. um textun sjónvarpsefnis liggur nú fyrir hér á þingi.
Félag heyrnarlausra hefur nú þegar sent formönnum allra þingflokka á Alþingi formlegt bréf og beðið um að lögð verði áhersla á að þeim sem eiga íslenska táknmálið að móðurmáli verði tryggt jafnræði í samfélaginu. Réttindaskrá sú sem birtist í þessu frv. er fyrsta skref til að jafnræðið verði tryggt og í réttindaskránni felast í aðalatriðum langtímamarkmið þess á forsendum táknmálsins. Frv. gengur í þá átt að íslenska táknmálið verði síðar formlega viðurkennt í stjórnarskrá Íslands til jafns við íslenskuna sem móðurmál við næstu stjórnarskrárbreytingu.
Til að viðurkenning íslenska táknmálsins öðlist fullt gildi þarf þrennt að vera tryggt:
1. Efling táknmálsfræðináms. Í fyrsta lagi þarf að stórefla táknmálsfræðinám sem nú er stundað í Háskóla Íslands. Það er núna fjögurra anna nám. Nám í túlkafræði er tveggja anna nám og aðeins þeir sem hafa lokið námi í táknmálsfræði geta farið í nám í túlkun. Samskiptamiðstöð heyrnarlausra og heyrnarskertra annast kennslu í túlkanáminu í samvinnu við táknmálsfræði HÍ. Sjö nemendur eru í túlkanámi skólaárið 2003--2004. Svo að deildin geti dafnað og vaxið verður að mennta fleiri táknmálskennara. Í dag er lektor eini fasti starfsmaður deildarinnar en tveir táknmálskennarar eru lausráðnir. Þessir tveir kennarar hafa starfað lengst allra við táknmálskennslu hér á landi og eru með mikla reynslu en vegna ráðningarreglna deildarinnar er ekki hægt að fastráða þá af því að þeir eru ekki með MA-próf. Þá er ekki fastráðinn kennari við táknmálsfræðinámið.
Efst í forgangsröðun þessa ætti því helst að vera að mennta fleiri táknmálskennara.
Jafnframt þarf að veita meira fé til rannsókna á íslenska táknmálinu svo að fleiri geti lagt stund á þær. Í lögum um Samskiptamiðstöð heyrnarlausra og heyrnarskertra frá árinu 1991 er kveðið á um að eitt af meginhlutverkum miðstöðvarinnar sé að stunda rannsóknir á íslensku táknmáli. Frá stofnun hennar hefur hún ekki gefið út neina rannsókn á táknmáli sem hægt er að vísa í og ekki gefið út námsefni á táknmáli nema það sem stofnunin kennir sjálf. Nemendur í táknmálsfræði geta því ekki stuðst við neina rannsókn á íslensku táknmáli í námi sínu og veldur það þeim vissum erfiðleikum í náminu borið saman við aðrar deildir í Háskóla Íslands. Alla táknmálsnámsefnisgerð þarf því að efla mikið til að hægt sé að kenna og nema málið á sem bestan hátt.
Þess er rétt að geta að Samskiptamiðstöð heyrnarlausra og heyrnarskertra vinnur á því sviði að verkefni hennar er táknmálið, málsamfélagið og menningin. Samskiptamiðstöð heyrnarlausra og heyrnarskertra hefur í samvinnu við Námsgagnastofnun gefið út námsefni fyrir grunnskóla á táknmáli og er það vel. Efla mætti þennan þátt stöðvarinnar enn frekar með tilkomu laganna og yrði það námsefni heyrnarlausum og heyrnarskertum nemendum á táknmálssviði Hlíðaskóla mikil stoð þar sem stefna sviðsins er tvítyngi, þ.e. að börnin verði jafnfær á táknmál og skrifað mál. Aðalnámskrá grunnskóla frá 1999 kveður á um þetta og er það því eðlilegt að því sé fylgt og eflt enn frekar.
Þar sem táknmál er sjónrænt mál eru rannsóknir á íslensku táknmáli ekki gerðar nema með upptökutækjum. Því þarf táknmálsfræðideildin að hafa til umráða stúdíó með upptökutækjum, sjónvörpum, myndböndum og mynddiskatölvum til úrvinnslu á upptökum í stafrænu formi. Táknmálsorðabækur eða rannsóknir á táknmáli víða erlendis eru gerðar með upptökum á táknum. Þessi upptökutækni er sambærileg við framburðarrannsóknir á erlendum tungumálum og íslensku talmáli.
Táknmálsfræðinámið í Háskóla Íslands heyrir nú undir heimspekideild. Táknmálsfræðinám í Háskóla Íslands getur gefið nemendum í öðrum námsgreinum háskólans möguleika á að læra táknmál. Þannig gætu heyrnarlausir notið þjónustu sálfræðings eða lögfræðings sem kann táknmál og nemendur í málvísindum geta lagt stund á táknmál og unnið að rannsóknum á því með námi og síðar að loknu námi. Nemendur í sagnfræði gætu skoðað sögu táknmálsins og heyrnarlausra og lært táknmálið. Nemendur í mannfræði geta lært táknmál, fræðst um það og stundað rannsóknir á menningarlegum mun samfélaga heyrnarlausra og heyrandi.
Vesturhlíðarskólinn, eini grunnskólinn á Íslandi fyrir heyrnarlaus börn, var lagður niður í vor og starfsemin flutt í Hlíðaskóla og nefnist núna Hlíðaskóli -- táknmálssvið. Því er aðkallandi að kennarar í almennum skóla eins og Hlíðaskóla kunni táknmál og jafnvel kennarar í öðrum skólum sem heyrnarlaus eða heyrnarskert börn kunna að vera í, því að foreldrar heyrnarlausra eða heyrnarskertra barna geta valið þann möguleika að setja barn sitt í hverfisskóla. Táknmálsfræðideild HÍ gæti í náinni samvinnu við Kennaraháskóla Íslands boðið nemum KHÍ táknmálsfræðinám og metið það til eininga sem hluta af kennaraprófi. Þannig gætu nemendur í þroskaþjálfaskor, leikskólakennaraskor og íþróttakennaraskor lært táknmál samhliða námi sínu í KHÍ eins og nemendur í grunnskólaskor. Það yrði mikill hagur í því að fólk í þessum störfum kynni táknmál. Jafnvel mætti síðar kenna táknmál í Háskólanum á Akureyri eða öðrum háskóla á landsbyggðinni ef eftirspurn væri eftir því.
Táknmálsfræðinámið verður ekki eflt á einum degi. Það þarf að gefa þessu öllu tíma til að dafna. Sýna þarf þeim sem hafa áhuga á að fara í táknmálskennaranám og túlkanám að starfsgrundvöllur þeirra og framtíð séu tryggð.
Í öðru lagi þarf að tryggja fjárveitingar til allrar þeirrar túlkaþjónustu sem fellur undir frumvarpið. Tryggja þarf rétt heyrnarlausra til túlkaþjónustu í félagslegum tilgangi. Með því er jafnframt komið á menntunar- og atvinnuöryggi fyrir táknmálstúlka. Táknmálstúlkastarfið þarf að lögvernda. Tryggja þarf að táknmálstúlkanám í Háskóla Íslands verði alltaf í boði því að fjölga þarf táknmálstúlkum á tveggja ára fresti --- sérstaklega í ljósi þess að virkir vinnutímar táknmálstúlka eru aðeins 20 stundir á viku vegna þess hversu slítandi starf þeirra er. Þá þarf að mennta túlka daufblindra sérstaklega því að daufblindir nota snertitáknmál.
Með því að tryggja fé til allrar túlkaþjónustu verður heyrnarlausum tryggður réttur til að sinna daglegum þörfum. Þar má m.a. nefna táknmálstúlkun hjá fasteignasala, bankastjóra, fjármálaráðgjafa, arkitekt, byggingafræðingi, rafvirkja, pípulagningamanni, í íþróttum og tómstundum barna, á húsfélagsfundum, á tómstundanámskeiðum, á starfsnámskeiðum, á starfsmannafundum og í starfsviðtölum hjá einkafyrirtækjum. Þessum hluta hefur verið sinnt undanfarin ár með fjárveitingu frá ráðuneytunum, fyrst frá félagsmálaráðuneyti, sem hætti úthlutun árið 1999 og tók þá forsætisráðuneytið af skarið og hefur veitt fé síðan, þó ekki reglulega. Félag heyrnarlausra hefur haft mikið fyrir því að fá af þessu fé sem í daglegu tali nefnist félagslegi túlkunarsjóðurinn. Síðast var veitt fé í sjóðinn í mars 2003, 4 millj. kr. Þar af fóru 2 millj. kr. til greiðslu skulda þannig að staða sjóðsins er núna um 800 þús. kr. Þessar tölur eru samkvæmt upplýsingum frá Samskiptamiðstöð heyrnarlausra og heyrnarskertra, 19. nóvember 2003. Gallinn við þennan sjóð er að aðeins Samskiptamiðstöð heyrnarlausra og heyrnarskertra fær greitt úr honum. Eina einkarekna túlkaþjónustan, Hraðar hendur, getur ekki fengið greitt úr sjóðnum. Hraðar hendur hafa óskað eftir því við menntamálaráðuneytið að fá greitt fyrir þau félagslegu verkefni sem sú þjónusta tekur að sér. En málið snýst líka um frelsi heyrnarlausra til að velja sér túlk. Það er ótækt að Samskiptamiðstöðin ein skuli hafa yfirráð yfir öllum sjóðnum því að oft getur hún ekki útvegað túlk í félagsleg verkefni. Þar starfa nú aðeins fjórir túlkar og um 80% af verkefnum Samskiptamiðstöðvarinnar snúast um túlkun í framhaldsskólum. Hjá Hröðum höndum starfa hins vegar sex túlkar. Þeir geta tekið að sér túlkun í félagslegum verkefnum en fá ekki greitt fyrir það af opinberu fé og því lendir það kannski á hinum heyrnarlausa að borga úr eigin vasa fyrir túlkaþjónustuna eða betla --- sem er mjög niðurlægjandi.
Í þriðja lagi þarf að líta til menningar heyrnarlausra. Af öllum tungumálum sprettur upp menning. Oft hefur því verið haldið fram að heyrnleysingjaskólarnir séu vagga menningar heyrnarlausra. Það er í sjálfu sér rétt því að þar er oftast fyrsta táknmálsumhverfið sem heyrnarlaus maður kynnist. Þar lærist táknmálið af eldri kynslóðum. Á Íslandi er komin upp sú staða að vagga menningar heyrnarlausra er ekki lengur til í því formi sem áður var og er algengt víða um heim. Vesturhlíðarskólinn, skóli fyrir heyrnarlaus og heyrnarskert börn, hefur verið lagður niður og nemendurnir stunda námið í deild í Hlíðaskóla sem ber nafnið Hlíðaskóli -- táknmálssvið. Því verður lagt til í sérstöku frumvarpi, eins og áður var nefnt, að komið verði á fót Menningarsetri heyrnarlausra.
Í fylgiskjali með frumvarpi þessu er texti af vísindavef háskólans sem skýrir táknmál á mjög einfaldan hátt en eins og áður hefur komið fram hafa engar rannsóknir farið fram á íslensku táknmáli sem hægt er að vísa til.
Virðulegi forseti. Ég mun brátt ljúka máli mínu. Að síðustu vil ég að það komi fram að þótt hvorki sjálfstæðismenn né framsóknamenn sé að finna á lista yfir meðflutningsmenn hafa tveir af ráðherrum stjórnarflokkanna sýnt viðurkenningu á táknmáli ótvíræðan stuðning. Til vitnis um það vísa ég til orða hæstv. sjútvrh., Árna M. Mathiesens, og hæstv. umhvrh., Sivjar Friðleifsdóttur, í kjördæmaþætti Stöðvar 2, fjórum dögum fyrir kosningar í vor.
Enn fremur hefur hæstv. forsrh. sagt hér á Alþingi, á 128. löggjafarþingi, að viðurkenning á táknmáli sé langtímamarkmið.
Réttindaskráin sem ég hef nú þegar flutt inniheldur einmitt þessi margumtöluðu langtímamarkmið forsrh. að viðurkenna táknmálið, að styrkja stoðir viðurkenningarinnar.
Í bréfi Félags heyrnarlausra, dags. 11. nóvember 2003, til formanna þingflokka sem ég minntist á fyrr í ræðunni, segir að í rúman áratug hafi Félag heyrnarlausra unnið að því að styrkja stöðu íslenska táknmálsins og þar með að bæta stöðu þeirra sem eiga íslenskt táknmál að móðurmáli. Á þessum tíma hafa á vegum ráðuneyta og/eða Alþingis verið a.m.k. fjórar nefndir settar á laggirnar að álykta um þetta mál sem ég er að flytja. Niðurstöður þessara nefnda hafa í reynd skilað mjög litlu eða engu, engin heildarniðurstaða hefur náðst. Við samningu og flutning þessa frv. reiknast mér svo til að komin sé niðurstaða sem er réttindaskrá heyrnarlausra, heyrnarskertra og daufblindra.
Virðulegi forseti. Ég hef lokið máli mínu og vísa þessum tveimur frv. til mennmtn.
