23.05.1985
Sameinað þing: 86. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 5607 í B-deild Alþingistíðinda. (4860)

496. mál, stefna Íslendinga í afvopnunarmálum

Frsm. (Eyjólfur Konráð Jónsson):

Herra forseti. Ekkert þjóðþing fullvalda lýðræðisríkis sem undir því nafni vill rísa getur hliðrað sér hjá að ræða og taka afstöðu til heimsmálanna og þeirrar ógnar sem að mannkyni steðjar m. a. af eigin völdum, athöfnum og ákvörðunum. Íslendingar eru þar engin undantekning enda hafa utanríkismálin í margvíslegum myndum verið afdrifaríkastur þáttur íslenskrar stjórnmálaumræðu og ákvarðana allt frá því að ljóst varð að hlutleysi veitti okkur enga vernd og við urðum að taka fullt tillit til hrikalegra heimsátaka.

Vart verður lengur um það deilt að við völdum rétta kostinn þegar við skipuðum okkur í sveit frjálsra þjóða til verndar lýðræði, þótt átök yrðu um þá ákvörðun þegar hún var tekin. Allt orkar tvímælis þá gert er, ekki síst með þjóð sem er að móta nýtt ríki við nýjar aðstæður — í gjörbreyttu umhverfi. Mestu varðar að við metum ríkjandi aðstæður á hverjum tíma frá eigin sjónarhóli og hlífumst ekki við að reyna að hafa áhrif á þróun mála. Það megum við auðvitað aldrei gera enda höfum við ekki gert það. Eða hvar værum við á vegi stödd ef við hefðum ekki fylgt eftir rétti okkar á sviði hafréttarins, svo að dæmi sé nefnt?

Ekki var í lítið ráðist þegar allir stjórnmálaflokkar sem fulltrúa eiga á Alþingi Íslendinga ákváðu í fyrravetur að freista þess að nefna til fulltrúa sem könnuðu hvort þess kynni að vera kostur að ná sameiginlegri niðurstöðu um eina ályktunartillögu er varðaði afvopnunar- og kjarnorkumál í stað þess að bitist yrði um þær margar. Þingi lauk þó án þess að þessar tilraunir bæru fullan árangur. Nú á þessu þingi var talið rétt að skipuð yrði undirnefnd til að fjalla um afvopnunarmálin og skilaði hún áliti í tillöguformi til hv. utanrmn. 6. þ. m. Þar hefur tillaga þessi verið samþykkt óbreytt eftir nokkrar umræður, en þó með skýringum sem mér er falið að greina hér frá, svo að forðast megi allan hugsanlegan misskilning.

Allmiklar umræður urðu í utanrmn. um fyrri málslið 6. mgr. ályktunartillögunnar og skilning á honum. Ýmsum hugmyndum var varpað fram um orðalagsbreytingar en á það var fallist að halda orðalagi undirnefndarinnar óbreyttu, en formanni falið að koma á framfæri fyrir hönd nefndarinnar eftirfarandi skýringum er hann mælti fyrir tillögunni:

1. Sá landfræðilegi skilningur væri réttur að Norður-Evrópa næði a. m. k. yfir Norðurlönd, eyjar á norðanverðu Atlantshafi og Norður-Þýskaland, þ. e: Norður-Evrópusléttuna, og allt frá Grænlandi til Úralfjalla.

2. Sá skilningur sem fram komi í eftirfarandi hugmynd um breytingu á upphafi 6. mgr. væri réttur:

„Um leið og Alþingi áréttar þá stefnu Íslendinga að á Íslandi verði ekki staðsett kjarnorkuvopn hvetur það til þess að könnuð verði samstaða um og grundvöllur fyrir samningum um kjarnorkuvopnalaust svæði í Norður-Evrópu, sem nái til aðildarríkja Norður-Atlantshafsbandalagsins, Varsjárbandalagsins og hlutlausra ríkja jafnt á landi, í lofti sem á hafinu eða í því. Samningur þessi verði liður í samkomulagi til að draga úr vígbúnaði og minnka spennu.“

Samkomulag er um það í utanrmn. að með tillögunni sem hér er lögð fram sé lokið afgreiðslu fjögurra tillagna um afvopnunar- og kjarnorkumál, sem fyrir nefndinni hafa legið, en þær tillögur þekkja allir hv. þm.

Mitt mat er það að ályktunartillaga þessi, sem hér er lögð fyrir Sþ., muni er tímar líða verða talin allmerk fyrir margra hluta sakir ef Alþingi sameinast um samþykkt hennar. En algóð er hún auðvitað ekki fremur en önnur mannanna verk enda hefur víst enginn vænst þess að hún leysti lífsgátuna. Raunar er hvarvetna glímt við þessi viðfangsefni og munu tillögur um afvopnunarmál, sem liggja fyrir hjá Sameinuðu þjóðunum, t. d. vera á annað hundrað.

Undirnefndinni sem tillögugreinina samdi ber að þakka þrotlaust starf, unnið í vitund um ábyrgð þá sem á Alþingi hvílir er um mikilvægustu utanríkismál er fjallað. En nefndina skipuðu hv. þm. Birgir Ísl. Gunnarsson, Guðrún Agnarsdóttir, Haraldur Ólafsson, Hjörleifur Guttormsson, Kjartan Jóhannsson og Kristín S. Kvaran.

Ég mun nú víkja nokkuð að einstökum þáttum tillögunnar, en meginstefnuna er að sjálfsögðu að finna í 1. mgr. þar sem áhersla er lögð á gagnkvæma afvopnun sem tryggð verði með alþjóðlegu eftirliti. Í ljósi þessa raunsæja mats á hugsanlegum árangri verður að skoða tillögugreinina í heild, enda er þetta áréttað síðar í tillögunni, m. a. í 4. mgr. Þar er fjallað um kjarnavopn, bann við framleiðslu þeirra og áskorun um eyðingu, sem framfylgt verði „á gagnkvæman hátt þannig að málsaðilar uni því og treysti, enda verði það gert í samvinnu við alþjóðlega eftirlitsstofnun.“

Í 2. mgr. er fjallað um að beina verulegum fjármunum sem nú renna til hernaðar að hjálp við hungraða og þjáða. Á dagskrá þessa fundar er þróunaraðstoð og hefur hún verið rædd. Skal ég því ekki eyða að því fleiri orðum.

3. og 5. mgr. eru stefnuyfirlýsingar sem ekki þarfnast skýringa.

Um fyrri málslið 6. mgr. hefur þegar verið fjallað. Síðari málsliðinn ber auðvitað að skilja í samhengi við hinn fyrri. Enginn ágreiningur hygg ég að geti verið um könnun á „hugsanlegri þátttöku Íslendinga í frekari umræðu um kjarnorkuvopnalaust svæði á Norðurlöndum“, enda hljóta slíkar umræður meðal þjóða Norðurlandanna að beinast að því hvaða árangri mætti ná bæði í austri og vestri í samræmi við fyrri málsliði.

Því miður kemst ég ekki hjá að harma það að einn nefndarmaður í utanrmn., hv. þm. Hjörleifur Guttormsson, skyldi í útvarpsviðtali jafnvel áður en umræða fer hér fram í Sþ. taka sér fyrir hendur að túlka upphafsorð 6. mgr. Mismunandi skilningur á orðunum „Alþingi áréttar þá stefnu Íslendinga að á Íslandi verði ekki staðsett kjarnorkuvopn“ kom aldrei fram í utanrmn. enda alveg ljóst að orðið „áréttar“ getur ekki þýtt neitt annað en undirstrikar — eða eins og segir um orðið „árétta“ í Orðabók Menningarsjóðs: ítreka, endurtaka. Ekkert fer því milli mála að í ályktunartillögunni er sú stefna sem íslensk stjórnvöld hafa fylgt í áratugi að því er varðar staðsetningu kjarnavopna á Íslandi staðfest og ítrekuð. Þessa stefnu hafa íslensk stjórnvöld túlkað fyrr og síðar og má þar t. d. nefna ummæli Hermanns Jónassonar 1957, er hann svaraði Bulganin, forsætisráðherra Sovétríkjanna, og ummæli Guðmundar Í. Guðmundssonar 15. október 1962 á Alþingi.

Enginn æðstu manna Íslands hefur nokkru sinni frá því er fullveldisbaráttan hófst léð máls á því að gefa út yfirlýsingu eða láta nokkur þau orð falla á opinberum vettvangi er skert gætu fullveldisrétt landsins. Þess fyrirvara hefur ætíð verið gætt og verður ætíð að gæta. Þar má t. d. benda á stjórnvisku íslenskra forustumanna í samskiptum við Hitlers-Þýskaland og svör við ásókn af þess hálfu. Heiður þeirra manna sem þar stóðu að verki hefur um síðir orðið lýðum ljós við lestur bókar Þórs Whitehead, Ófriður í aðsigi. En gæfa okkar er sú að þar sem endranær stóðu helstu foringjar þjóðarinnar sameinaðir í festu og raunsæi.

Um tillögu þá sem hér er lögð fram langar mig að segja almennt að hún felur annars vegar í sér viljayfirlýsingu um almenn markmið sem stefnt skuli að á sviði afvopnunarmála og hins vegar skref í átt til frekara samstarfs þeirra stjórnmálaflokka sem fulltrúa eiga á Alþingi um mótun sameiginlegrar stefnu í afvopnunarmálum.

Því verður tæplega á móti mælt að ástand alþjóðamála um þessar mundir og undanfarin ár hefur einkennst af versnandi sambúð austurs og vesturs og harðnandi vígbúnaðarkapphlaupi. Orsakir þessarar þróunar má rekja allt aftur til miðbiks áttunda áratugarins en fram að þeim tíma höfðu menn a. m. k. um nokkurra ára skeið gert sér vonir um að takast mætti að koma á samkomulagi um ákveðin grundvallaratriði í samskiptum austurs og vesturs sem mundu stuðla að samdrætti í vígbúnaði og bættri sambúð meðal ríkja. Það felst viss kaldhæðni örlaganna í því að allt frá þeirri stundu er Helsinki-sáttmálinn var undirritaður fór sambúðin versnandi. Óhætt er að fullyrða að endanlega hafi því tímabili sem kennt er við slökun lokið með innrás Sovétríkjanna í Afganistan 1979. Í kjölfar versnandi sambúðar hefur fylgt harðnandi vígbúnaðarkapphlaup og hvers konar viðleitni til samkomulags til að draga úr því hefur reynst árangurslaus.

Íslendingar hafa engu minni hagsmuna að gæta en aðrar þjóðir að sporna við þessari þróun. Samhliða því sem þeir verða að tryggja varnir síns lands þá ber þeim einnig skylda til að treysta alþjóðlegt öryggi með því að stuðla að minnkun spennu í samskiptum austurs og vesturs og gagnkvæmum samdrætti í vígbúnaði. Um leið og vígbúnaður endurspeglar pólitískan og hugmyndafræðilegan ágreining og árekstra getur hann einnig aukið á spennu og tortryggni meðal ríkja og á þann veg haft neikvæð áhrif á að friður haldist. Við hljótum að taka þá afstöðu að koma í veg fyrir að í stað þess að halda vörð um friðinn verði vopnin til að grafa undan honum.

Afvopnun sem er bæði gagnkvæm og þannig að henni staðið að hægt er að hafa eftirlit með samningum getur stuðlað að þessu markmiði og hefur það verið haft að leiðarljósi í þeim samningum sem gerðir hafa verið á alþjóðavettvangi fram til þessa. Samningar um afvopnun og takmörkun vígbúnaðar eru jafnframt nauðsynlegir til að draga úr hinum gífurlegu fjárútlátum þjóða heims til vígbúnaðar sem áætlað er að hafi numið allt að 800 000 millj. Bandaríkjadala á síðasta ári.

Í tillögunni er lögð áhersla á tvö höfuðskilyrði milliríkjasamninga um afvopnun: að hún sé gagnkvæm og undir eftirliti. Um leið og hún hvetur til alhliða afvopnunar er jafnframt lögð á það áhersla að samningar náist um kjarnorkuvopn enda er það tæpast umdeilanlegt að árangur á því sviði mundi stuðla hvað mest að bættri sambúð austurs og vesturs og almennt að auknum stöðugleika í alþjóðamálum.

En afvopnun ein og sér tryggir ekki friðinn. Lausn á pólitískum ágreiningsmálum er ekki síður nauðsynleg og án þess er raunar lítil von til þess að árangur náist í afvopnunarviðræðum. Því er lagt til að leitað verði allra leiða til að draga úr spennu og tortryggni milli þjóða heims, einkum stórveldanna. Er það og í fullu samræmi við þá afstöðu sem Íslendingar hafa tekið á alþjóðavettvangi um árabil, hvort sem er í samstarfi innan Atlantshafsbandalagsins eða á vettvangi Sameinuðu þjóðanna.

Undanfarin ár hafa nokkrar umræður farið fram hér á landi sem og á öðrum Norðurlöndum um kjarnorkuvopnalaust svæði í Norður-Evrópu. Hafa verið skiptar skoðanir um gildi þeirrar hugmyndar, m. a. í ljósi þess að á Norðurlöndum eru engin kjarnorkuvopn staðsett. Afstaða stjórnvalda á Norðurlöndum hefur jafnframt verið ólík að ýmsu leyti. Ég mun þó ekki útlista það hér í einstökum atriðum en þó nefna að það hefur verið sameiginlegt íslenskum, norskum, dönskum og sænskum stjórnvöldum að þau hafa talið ófært að ganga til samninga um kjarnorkuvopnalaust svæði á Norðurlöndum nema sem hluta af víðtækara samkomulagi milli austurs og vesturs um afvopnun.

Í upphafi var að því vikið að fullvalda ríki hlyti að láta þau mál sem hér er fjallað um til sín taka, ræða þau innanlands og utan og taka afstöðu. Við getum ekki á það horft að aðrir ráði til lykta málefnum sem varðað geta örlög íslensku þjóðarinnar ekki síður en annarra þjóða. Þótt við séum fámennir höfum við sama rétt og hinar fjölmennari og öflugri þjóðir til að ráða eigin lífi og reyna að hafa einhver áhrif á afdrif alls mannkyns. Þetta er mönnum nú að verða ljósara en áður. Um það má nefna nokkur dæmi.

Öryggismálanefnd hefur verið komið á laggirnar og þar er safnað upplýsingum sem að gagni koma þegar Íslendingar þurfa að huga að eigin afstöðu og hlutlægt mat er á þær lagt, m. a. með útgáfustarfsemi. Það lá því í augum uppi „að fela öryggismálanefnd í samráði við utanrrh. að taka saman skýrslu um þær hugmyndir sem nú eru uppi um afvopnun og takmörkun vígbúnaðar, einkum þær sem hafa þýðingu fyrir Ísland með tilliti til legu landsins og aðildar þjóðárinnar að alþjóðlegu samstarfi. Á grundvelli slíkrar skýrslu verði síðan leitað samstöðu meðal stjórnmálaflokkanna um frekari sameiginlega stefnumörkun í þessum málum.“ En þannig lýkur einmitt till. þessari til þál.

Utanrrh. hefur ákveðið að setja upp sérstaka varnarmálaskrifstofu og bæta mjög aðstöðu til að fylgjast með framvindu mikilvægustu mála sem öryggi Íslendinga varða, þannig að við getum litið til þeirra með eigin augum en þurfum ekki að sætta okkur gagnrýnislaust við álit annarra manna, þjóða eða bandalaga, jafnvel ekki að sætta okkur við sjónarmið bandamanna okkar án þess að leggja á þau sjálfstætt mat, en það er einmitt forsenda þess að gætt verði með reisn og hyggindum sjálfs fullveldisréttarins í öryggismálum.

Þá er óumdeilt hygg ég að undirbúningur að endurnýjun ratsjárkerfisins var mjög vandaður og allt unnið fyrir opnum tjöldum. Alþingi hafði því í höndum haldgóðar upplýsingar þegar ákvörðunin var tekin. Hitt er annað mál að hver og einn hafði rétt til að meta þær upplýsingar og taka afstöðu eftir því mati eins og lýðræðisreglur bjóða. Umræðan um þessi mál er því orðin opnari en áður var, málefnalegri og byggð á meira raunsæi en oft áður. Því ber að fagna.

En ánægjulegast er — og með því lýk ég máli mínu — að ekkert íslenskt stjórnmálaafl sem því nafni er hægt að nefna mælir með einhliða afvopnun lýðræðisríkja — en allir íslenskir stjórnmálaflokkar vilja leggja sig fram um gagnkvæma afvopnun undir öruggu alþjóðlegu eftirliti.