10.11.1987
Neðri deild: 10. fundur, 110. löggjafarþing.
Sjá dálk 875 í B-deild Alþingistíðinda. (532)

75. mál, jöfn staða og jafn réttur kvenna og karla

Lára V. Júlíusdóttir:

Herra forseti. Það frv. sem hér er til umræðu er um breyt. á 1. um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla. Hér er um að ræða viðbót við 12. gr. laganna sem fjallar um það að leitast skuli við að hafa sem jafnasta tölu kynja í stjórnum, nefndum og ráðum á vegum ríkis, sveitarfélaga og félagasamtaka. Viðbót, sem felur í sér að í nefndum, stjórnum og ráðum sem skipuð eru beint af ráðuneytum eða á vegum opinberra stofnana og fyrirtækja skuli ekki vera færri en 40% af hvoru kyni.

Svo sem fram hefur komið í könnun, sem Jafnréttisráð hefur nýlega látið gera, hefur þrátt fyrir núgildandi ákvæði lítil hreyfing orðið í jafnréttisátt ef stjórnir og ráð innan einstakra ráðuneyta eru borin saman með tilliti til skiptingar kynja á 10 ára tímabili. Þótt þróunin hafi verið sú að konum hafi aðeins fjölgað í nefndum á árabilinu frá 1976–1985 er enn mjög langt í land með að því verði náð sem kalla má jafnrétti hvað þetta varðar. Aukningin er úr 3% 1976 í 10% 1985. Þetta er þróun sem varð á kvennaáratug Sameinuðu þjóðanna þegar sérstakt átak átti að gera til að bæta stöðu kvenna í heiminum.

Segja má að konur á Íslandi hafi fyrir löngu náð lagalegu jafnrétti. Konur fengu kosningarrétt til Alþingis 1915 og ýmis lagaleg réttindi til jafns við karla fengust snemma á öldinni. Við löggjöf í jafnréttismálum hér á landi ríkti á margan hátt framsýni og voru Íslendingar framarlega í lagasetningu borið saman við aðrar þjóðir. Þrátt fyrir lög hefur hér gengið illa að ná jafnrétti í reynd. Hlutdeild kvenna á þingi hefur lengst af verið lítil. Einungis 17 konur höfðu verið kosnar á þing frá árinu 1915 og fram til síðustu alþingiskosninga. Launamunur kynja er verulegur og þannig má áfram telja.

Áhrif kvenna eru ekki eins mikil á Íslandi og ætla mætti þegar litið er til lagalegrar jafnstöðu. Við sjáum dæmin allt í kringum okkur. Á árinu 1960 vann fimmta hver gift kona utan heimilis. Í dag vinna fjórar af hverjum fimm giftum konum utan heimilis. Samt sem áður miðar skólakerfið enn við það að mamman sé heima að sinna barninu sínu í hádeginu. Skólar eru tvísetnir ef ekki þrísetnir og enn hefur samfelldum skóladegi ekki verið komið á alls staðar. Ekki þarf að fjölyrða um það ástand sem nú ríkir í dagvistarmálum og eru þetta lýsandi dæmi um að lítið hefur verið gert til að koma til móts við breyttar þarfir fjölskyldunnar. Hvers vegna? spyrja menn. Jú, uppeldi barnanna hvílir á konunum jafnvel þótt þær hafi farið út að vinna. Konur eru ekki þar sem ráðum er ráðið. Úrlausn þessara mála hefur ekki haft neinn forgang. Til að breyta þessu þarf að auka völd kvenna. Ein leiðin til að tryggja völd þeirra er að auka á hlutdeild þeirra í nefndum og ráðum á vegum hins opinbera.

Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar segir berum orðum að kjör kvenna og aðstaða barna verði bætt og áhrif kvenna í þjóðlífinu aukin. Til að fylgja eftir þessari stefnu hefur félmrh. með bréfi til ráðuneyta, stofnana og fyrirtækja ríkisins beint þeim tilmælum til þeirra að sérstakt átak verði gert til að tala kynjanna í stjórnum, nefndum og ráðum á vegum þessara aðila verði sem jöfnust. Í athugun er í ráðuneytinu hvernig enn frekar megi fylgja þessu eftir, þar á meðal hvort lagabreyting komi hér til greina. Hefur sérstaklega verið litið til hugmynda sem fram hafa komið um að þegar beðið sé um tilnefningu í stjórnir, nefndir og ráð á vegum ríkis og sveitarfélaga skuli nefna karl og konu. Sé það ekki gert skuli veita Jafnréttisráði skriflega rökstudda greinargerð um ástæður þess.

Má í þessu sambandi nefna að í Danmörku voru sett lög þessa efnis 1985, það eru lög nr. 157/1985. Og þó að þessi lög hafi nýlega tekið gildi, þau eru tveggja ára gömul, þá hafa þau þegar haft töluverð áhrif þar til að auka hlutdeild kvenna í opinberum nefndum. Á fyrsta árinu sem þau voru í gildi jókst tala kvenna í nefndum og ráðum úr u.þ.b. 11% í 30% .

Eitt af helstu baráttumálum kvenna um heim allan á síðasta áratug hefur verið að tryggja með lögum heimild til sérstakra aðgerða til hagsbóta konum. Hinn 13. júní 1985 samþykkti Alþingi till. til þál. um heimild fyrir ríkisstjórnina til að fullgilda samning Sameinuðu þjóðanna um afnám alls misréttis gagnvart konum. Í 4. gr. þess samnings segir, með leyfi forseta:

„Geri aðildarríki sérstakar bráðabirgðaráðstafanir, sem miða að því að flýta fyrir að raunverulegt jafnrétti karla og kvenna náist, skal það ekki talið misrétti eins og það er skilgreint í samningi þessum en skal ekki á neinn hátt hafa í för með sér að ójöfnum eða ólíkum skilyrðum sé við haldið. Ráðstafanir þessar skulu felldar niður þegar markmiðunum um sömu tækifæri og meðferð hefur verið náð.“

Í lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, nr. 65/1985, segir í 3. gr. að hvers kyns mismunun eftir kynferði sé óheimil. Þó kemur fram í lögunum að sérstakar tímabundnar aðgerðir, sem ætlaðar eru til að bæta stöðu kvenna til að koma á jafnrétti og jafnri stöðu kynjanna, teljist ekki ganga gegn lögunum. Heimild til tímabundinna aðgerða til hagsbóta konum hefur verið til staðar í lögunum í tvö ár. Enn fer ekki mikið fyrir slíkum aðgerðum. Þó hefur nú á allra síðustu mánuðum orðið töluverð umræða um þetta ákvæði og hefur framkvæmdanefnd um launamál kvenna tekið málið til sérstakrar umfjöllunar. Skipta má þessum aðgerðum í tvo hópa eftir eðli þeirra, annars vegar þvingandi aðgerðir, svo sem kvóta eins og lagður er til í frv. sem hér liggur fyrir, hins vegar jákvæðar aðgerðir, styrki, verðlaun, hvatningu til þeirra sem sýna viðleitni til að breyta ástandi til betra horfs. Deilt er um það hvora leiðina sé betra að fara.

Svo sem ég hef rakið er ekki andstætt lögum að ráðast í séraðgerðir í þágu kvenna. Jafnréttisráð hefur nú til umfjöllunar tillögur hóps sem vann að útfærslu á þessari heimild en Jafnréttisráði er, svo sem kunnugt er, ætlað samkvæmt lögum að marka stefnu í jafnréttismálum. Áður en farið verður að breyta jafnréttislögum í þá átt sem hér er lagt til tel ég að fyrst verði að láta á það reyna hvernig unnt verði að notfæra sér 3. gr. laganna, um tímabundnar aðgerðir til hagsbóta konum, og huga að breytingu á 12. gr. á þá leið sem gert hefur verið í Danmörku. 40%-kvóti í þessu tilviki er göfugt markmið en það verður að ætla að erfitt sé að ná því fram með hliðsjón af stöðu jafnréttismála hér á landi í dag. Ég vil heldur sjá lögum breytt og reglugerðir settar þannig að líkur séu til að hægt sé að framfylgja þeim heldur en að setja lög sem engin leið er að framfylgja. Lögin verða að endurspegla réttarvitund manna en ekki vera einhvers konar óljós framtíðarsýn. Ég sé ekki að unnt sé fyrir Jafnréttisráð að framfylgja þeim ákvæðum sem hér er um rætt af nokkru viti og tel að undanþágur verði reglan þar sem hér er lagt til að lögbinda 400% aukningu á þátttöku kvenna í nefndum. Ég treysti því nefnilega ekki að allir karlmenn séu jafnmiklir jafnréttissinnar og hv. flm. þessa frv.

Hér á landi hefur heimildin í 3. gr. jafnréttislaga sama og ekkert verið notuð. Þar tel ég að sé opin leið í flestum tilvikum að tryggja þann kvóta sem hér er lagður til með löggjöf. Með stjórnvaldsaðgerðum er hægt að koma á kvóta sem tryggir aukna hlutdeild kvenna. Við kosningu í stjórnir og skipanir í nefndir og ráð á vegum ríkis, sveitarfélaga og félagasamtaka tel ég að oft gleymist að konur séu til eða eins og oft er: Ein kona er sett í hópinn með körlunum. Ef sú leið verður farin að nefna bæði karl og konu við tilnefningar væri minnt á tilvist alls þess fjölda frambærilegra kvenna sem stöðugt er sniðgenginn þegar verið er að útdeila völdum hér á landi.

Þótt ég sé í hjarta mínu sammála því markmiði sem frv. stefnir að þá hef ég efasemdir um þá leið sem hér er lögð til. Ég tel að farsælla sé í fyrsta lagi að nýttar verði þær heimildir sem gildandi jafnréttislög veita til að tryggja konum aukna hlutdeild í stjórnum og nefndum, og í öðru lagi að kannað verði hvort ekki sé rétt að lögbinda þá reglu að nefna skuli og jafn réttur kvenna og karla. 878 bæði karl og konu við tilnefningar í stjórnir, nefndir og ráð á vegum ríkis og sveitarfélaga áður en ráðist verður í svo róttækar breytingar á nýlegum jafnréttislögum sem hér er lagt til.