fullnusta refsinga.
Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir áliti minni hlutans um frumvarp til nýrra laga um fullnustu refsinga.
Í erindisbréfi nefndar þeirrar sem falin var endurskoðun á lögum um fullnustu refsinga kemur fram að um heildarendurskoðun á fullnustu refsinga og mótun langtímastefnu í fangelsismálum sé að ræða. Frumvarp það sem hér liggur fyrir er að mati minni hlutans ekki byggt á djúpri stefnumótunarvinnu heldur virðist vegferðin, við gerð nýrra laga um fullnustu refsinga, byggjast alfarið á því viðhorfi að bregðast þurfi við þeim fjárskorti sem málaflokkurinn má þola.
Í sérstökum umræðum á Alþingi síðastliðið haust virtist vera samhljómur meðal þingmanna um að fangelsisrefsing ætti að vera til betrunar. Lítið fer þó fyrir betrunarmarkmiðum í frumvarpinu, t.d. kemur orðið „betrun“ þar hvergi fyrir og aðeins þrisvar sinnum í 41 blaðsíðna greinargerð. Vandséð er að betrunarstefna í þessum málaflokki verði raunhæf meðan málaflokkurinn er jafn fjársveltur og raun ber vitni.
Minni hlutinn gerir alvarlegar athugasemdir við þetta metnaðarleysi. Óljóst er hvaða markmiðum ætlast er til að fangelsiskerfið nái og ekki er leitast við að treysta betrunarstefnu í sessi eða gera fullnustukerfið skilvirkara og árangursríkara. Frumvarpið byggir á núgildandi lögum og ekki er að sjá að litið hafi verið til nágrannaríkja okkar, t.d. til Noregs og þess árangurs sem þar hefur náðst í betrun og fækkun endurkoma. Margsannað er að betrunarstefna getur skilað miklum árangri, bæði fyrir alla framtíð þeirra sem afplána dóma og einnig fyrir samfélagið í heild sinni.
Virðulegi forseti. Vandamál í tengslum við afbrot eru margþætt og snerta ekki aðeins lögin og framkvæmd þeirra heldur ekki síður félags- og heilbrigðiskerfið. Aðstæður brotamanna eru misjafnar en einkennast að öðru jöfnu af erfiðum félags- og efnahagslegum aðstæðum. Þetta sýna ýmsar rannsóknir og skýrslur, meðal annars kemur það fram í norsku hvítbókinni Punishment that works. Less crime – safer society, sem fyrrverandi dómsmálaráðherra Noregs, Knut Storberget, kynnti á málþingi í Norræna húsinu 29. janúar sl. Þar má sjá að 70% fanga eru atvinnulaus, 60% eiga við fíknivanda að stríða, 50% stríða við heilsubrest, 40% eru lesblind, 40% undir fátæktarmörkum, 30% hafa hlotið afskipti barnaverndaryfirvalda, en 30% hafa átt foreldra í fangelsum og jafn margir eru heimilislausir. Því er ljóst, að mati minni hlutans, að betrunarstefna í tengslum við fullnustu dóma krefst bæði félagslegra lausna og heilbrigðisþjónustu samhliða öðrum fullnustuúrræðum. Virk betrunarstefna er öflugt verkfæri til að fækka afbrotum í samfélaginu og hefur þannig þau áhrif að fækka endurkomum í fangelsi umtalsvert eins og reynslan í nágrannalöndunum sýnir. Við stefnumótun í þessum málaflokki þarf að sýna hugrekki enda er hann til þess fallinn að vekja sterkar tilfinningar í samfélaginu. Með aukinni mannúð má stórauka betrun fólks. Norðmenn fóru í gagngera endurskoðun á sínu kerfi fyrir nokkrum árum og hafa vakið heimsathygli fyrir nýja nálgun í málaflokknum.
Á málþingi í Norræna húsinu um fullnustu refsinga, sem ég vék að áðan, kom fram að aukin endurhæfing fanga dregur úr glæpatíðni og endurkomum í fangelsi. Enn fremur að hefja þurfi aðlögun fanga að samfélaginu innan veggja fangelsisins áður en afplánun þeirra lýkur. Minni hlutanum þykir miður að tækifærið sem yfirstandandi endurskoðun laga um fullnustu refsinga er hafi ekki verið nýtt betur og með róttækari hætti.
Virðulegi forseti. Frumvarp þetta færir auknar valdheimildir og eftirlitsheimildir til kerfisins á kostnað friðhelgi einkalífs og mannréttinda fanga og aðstandenda þeirra. Ákvæði um bakgrunnsathuganir gesta í fangelsum og leit í klefum án viðveru fanga varða viðkvæm réttindi. Þarf að mati minni hlutans í því sambandi að gæta vel að samhengi við stjórnarskrárvarinn rétt til að njóta friðhelgi einkalífs og samhengi við aðra löggjöf, meðal annars í nágrannalöndunum. Minni hlutinn tekur undir með meiri hluta nefndarinnar að skýra þurfi ákvæðið betur og telur til bóta að tveimur nýjum málsliðum verði bætt við 1. mgr. 47. gr. frumvarpsins sem setja þessum heimildum ákveðnari skorður.
Ég vil þó láta þess getið hér að mér þykir ástæða til að vara við því að vikið sé að gagnagrunni lögreglu með beinum hætti eins og hér er gert og tel að það þoli ekki bið að taka skráningu og heimildir til uppflettinga í honum til sérstakrar heildarendurskoðunar.
Í áliti minni hlutans er einnig vakin sérstök athygli á því að Alþingi hefur nýverið falið ríkisstjórninni að fullgilda OPCAT-bókunina sem kveður á um eftirlit með stofnunum sem vista frelsissvipt fólk. Í bókuninni er fjallað um skuldbindingar aðildarríkja, meðal annars til að veita eftirlitsaðilum ótakmarkaðan aðgang að upplýsingum um fjölda frelsissviptra einstaklinga á hverri stofnun, fjölda slíkra stofnana og staðsetningu þeirra, allar upplýsingar um meðferð þeirra og aðbúnað, ótakmarkaðan aðgang að stofnununum sjálfum og möguleika á einkaviðtölum við frelsissvipta einstaklinga.
Minni hlutinn telur einsýnt að gera þurfi breytingar á lögum um fullnustu refsinga áður en eftirliti þessu verður komið á og beinir því til innanríkisráðherra að setja á fót starfshóp í því skyni sem skili tillögum til ráðherra og greinargerð fyrir 1. júní 2016.
Í frumvarpinu má þó sjá nokkrar jákvæðar breytingar, sérstaklega þær sem varða rýmkun á úrræðum til afplánunar utan fangelsis. Hér vísa ég til aukinna möguleika á reynslulausn, samfélagsþjónustu og afplánun í rafrænu eftirliti. Einnig er um að ræða rýmkun á möguleikum til leyfa úr fangelsi og er svokölluðum fjölskylduleyfum komið á fót. Möguleikar til náms og starfs utan fangelsis eru einnig rýmkaðir, sem er jákvætt, en minni hlutinn gerir þó alvarlegar athugasemdir við fyrirkomulag þessara úrræða og gerir breytingartillögur þar að lútandi. Ég kem síðar að því.
Vankantar frumvarpsins eru fjölmargir, auk skorts á stefnumótun sem þegar hefur verið nefndur. Ég ætla nú að fara aðeins yfir helstu athugasemdir minni hlutans og breytingartillögur. Það er óvíst að ræðutími minn dugi til að koma öllu að, en ég reyni mitt besta.
Í I. kafla frumvarpsins er að finna ákvæði um markmið laganna, skilgreiningu hugtaka og gildissvið. Minni hlutinn telur það ábótavant að hugtaksins betrunar sé ekki getið í markmiðsákvæði frumvarpsins og leggur til breytingar þar að lútandi. Minni hlutinn leggur til að hugtakið verði skýrt með þeim hætti að betrun feli í sér leið til að auka færni og lífsgæði einstaklings með það að markmiði að sporna gegn frekari brotastarfsemi og endurkomum í fangelsi. Minni hlutinn áréttar að skilgreiningunni er ætlað að ná bæði til fanga og dómþola. Einnig er í nokkrum tilvikum vísað til „farsællrar refsifullnustu“ og leggur minni hlutinn til að hugtakið betrun verði notað í stað orðsins refsifullnustu. Það er mat minni hlutans að hugtakið refsifullnusta hafi mjög óljósa merkingu, samanber 45. gr. frumvarpsins þar sem kveðið er á um heimsóknir en þar segir að fangi sem afplánar í lokuðu fangelsi geti fengið heimsóknir frá fjölskyldu og vinum ef aðstæður í fangelsi leyfa og slíkt telst gagnlegt sem þáttur í refsifullnustu hans. Einnig bendir minni hlutinn á ákvæði 62. gr. frumvarpsins sem fjallar um nám, starfsmenntun og verkmenntun utan fangelsis en þar segir:
„Fangelsismálastofnun getur veitt fanga sem afplánar refsingu leyfi til dvalar utan fangelsis til að stunda nám, starfsþjálfun eða verkmenntun í allt að 12 mánuði í lok afplánunar í fangelsi ef það telst gagnlegt sem þáttur í refsifullnustu eða til að búa fanga undir að afplánun ljúki.“
Mig langar einnig að fara aðeins yfir ákvæði frumvarpsins um meðferðaráætlanir.
Gerð er alvarleg athugasemd við þá afturför sem fram kemur í 24. gr. frumvarpsins um gerð meðferðaráætlana. Í gildandi lögum er ákvæði um meðferðaráætlun fyrir fanga þar sem skylt er að vinna meðferðar- og vinnuvistunaráætlun. Það sem kemur í staðinn í frumvarpinu er ákvæði í 24. gr. sem gengur skemmra og er hvergi nálægt því að vera jafn ítarlegt og það sem er í gildandi lögum. Í 24. gr. frumvarpsins er gerð meðferðaráætlunar einungis skylda sé hún talin nauðsynleg að mati sérfræðinga Fangelsismálastofnunar. Í greinargerð er þessi breyting skýrð með vísan til fjárskorts. Hér er verið að breyta sjálfri betrunarstefnunni til samræmis við fjársvelti fangelsiskerfisins. Einnig hefur verið vísað til þess að meðferðaráætlun sé alls ekki nauðsynleg fyrir alla, til að mynda ekki fyrir þá sem eru mjög stutt í fangelsi. En til hvers eru menn þá dæmdir í frelsissviptingu ef hún hefur engan tilgang jafnvel þó að einungis sé um stuttan tíma að ræða?
Til að fangelsisrefsing geti náð þeim árangri sem að er stefnt með refsivörslukerfinu þarf fanginn að hafa sýn um það hvernig tímanum er best varið og hvernig hann getur orðið að betri manni. Minni hlutinn leggur til þá breytingu að meðferðaráætlun verði látin heita betrunaráætlun og að Fangelsismálastofnun skuli í samvinnu við fanga gera slíka áætlun. Minni hlutinn leggur einnig til þá breytingu á ákvæðinu að í betrunaráætlun geti falist starfs- og menntunaráætlun, endurhæfingaráætlun, heilsuverndaráætlun og hvers kyns áætlanir sem taldar geta verið fanga til betrunar. Tillaga þessi hangir saman við aðrar breytingar minni hlutans sem lúta að úrræðum sem fjallað er um í V. kafla frumvarpsins.
Í V. kafla frumvarpsins er að finna ný ákvæði sem eru verulega til bóta og þá sérstaklega fjölskylduleyfi og nám og starf utan fangelsis. Hins vegar skortir á að þessi nýju úrræði séu sett nægilega í samhengi við betrun fangans. Tilvalið er, að mati minni hlutans, að nýta betur þessi úrræði í umbunarskyni fyrir fanga sem hafa sýnt góða hegðun og framfarir í eigin lífi í afplánun. Minni hlutinn sér til dæmis ekki ástæðu til að setja sérstök tímamörk í lög um hvenær megi fyrst veita fanga dagsleyfi og fjölskylduleyfi. Slíkt á að vera hægt að meta eftir aðstæðum og betrun fangans og umbun á borð við þessar ætti að setja í meðferðar- og vistunaráætlun. Ekkert er því til fyrirstöðu að það komi föngum sem afplána styttri dóma til góða að njóta þessa úrræðis jafnvel þótt afplánun sé ekki nema örfáir mánuðir.
Þessi úrræði á tvímælalaust að nýta betur, bæði fyrir þá sem afplána lengri og styttri dóma. Minni hlutinn leggur í fyrsta lagi til þá breytingu að tímamörk um hvenær þessi leyfi til náms og starfs geti komið til álita verði felld brott enda ekki haldbær rök fyrir því að nám og starf utan fangelsis geti einungis staðið langtímaföngum til boða og þá fyrst eftir margra ára afplánun. Minni hlutinn leggur til að þessi úrræði komi til greina með hliðsjón af meðferðaráætlun fangans og hvernig hann heldur hana.
Þá vil ég fara hér aðeins inn á rafrænt eftirlit, virðulegi forseti. Minni hlutinn fagnar rýmkuðum möguleikum til fullnustu utan fangelsis og afplánunar í rafrænu eftirliti. Minni hlutinn leggur þó sérstaka áherslu á mikilvægi þess að málefnaleg og hlutlæg skilyrði gildi um þessi úrræði. Þannig er til að mynda óásættanlegt að áfangaheimili í einkarekstri geti ráðið því hvort skilyrði til afplánunar utan fangelsis eru uppfyllt. Í 33. gr. frumvarpsins er gerð breyting á þessu fyrirkomulagi sem tryggir að þeir sem fá ekki inni á stofnun sem Fangelsismálastofnun hefur gert samning við, en uppfylla skilyrðin að öðru leyti, fái engu að síður að fara í þetta úrræði. Minni hlutinn fagnar þessari breytingu. Minni hlutinn tekur einnig undir tillögu meiri hlutans um ákvæði til bráðabirgða um skipun starfshóps sem endurskoði og geri tillögur um útvíkkun rafræns eftirlits.
Virðulegi forseti. Þá vil ég fjalla aðeins um hvað tekur við eftir afplánun þegar fangi er að koma út úr fangelsi. Í 36. gr. er fjallað um lok afplánunar. Meðal þess sem hefur áhrif á endurkomutíðni í íslensk fangelsi er öryggisnetið sem tekur við að lokinni afplánun. Fangar hafa margir hverjir ekki að neinu að hverfa þegar afplánun lýkur og eiga jafnvel hvergi höfði að halla. Í nágrannalöndum okkar hafa sveitarfélögin og frjáls félagasamtök unnið saman að því að mynda öryggisnet af þessu tagi og mjög æskilegt er að unnið verði að því hér á landi að leysa þennan vanda. Meiri hluti nefndarinnar leggur til að félagsþjónustu þess sveitarfélags sem fangi á lögheimili í verði gert viðvart tímanlega um áætluð lok afplánunar. Minni hlutinn tekur undir þessa breytingu og telur hana til bóta en ítrekar að meira þurfi að gera á vettvangi sveitarfélaga í þessu efni.
Þá langar mig einnig að fjalla um talsmenn fanga, virðulegi forseti. Minni hlutinn telur mikilvægt að fangar hafi málsvara utan fangelsis sem er persónulega óháður duttlungum fangelsisyfirvalda. Fangar hafi rétt á því að kjósa þann talsmann sem geti tjáð sig opinberlega og opinskátt um fangelsismál án ótta við nokkurs konar sviptingar eða refsingar af hendi fangelsisyfirvalda. Enn fremur þarf sá aðili að geta leiðrétt rangfærslur og ranghugmyndir um málefni er snerta fanga og fangelsismál sem birtast í fjölmiðlum eða í opinberri umræðu. Mjög mikilvægt er að fangar geti kosið sér talsmann sem hefur sjálfur setið í fangelsi. Því má ekki takmarka hugsanlega talsmenn við aðila með hreina sakaskrá. Minni hlutinn leggur til breytingar í þessu efni. Þá leggur minni hlutinn einnig til að tryggt sé í lögunum að föngum sé tryggður góður aðgangur að talsmanni sínum og að talsmanninum, sé hann afplánunarfangi sjálfur, verði tryggð viðunandi vinnuaðstaða.
Í 74. gr. frumvarpsins er fjallað um agaviðurlög. Minni hlutinn telur meðferð agavandamála ekki nægilega vel hugsaða, hvorki í núgildandi framkvæmd né í frumvarpinu sjálfu. Að mati minni hlutans væri vert að líta til nágrannaríkja þar sem agaviðurlög hafa verið einfölduð mjög og sett upp í sektafyrirkomulag sem er gagnsætt og skýrt. Hér á landi virðast agaviðurlög vera handahófskennd og jafnvel ómannúðleg, svo sem einangrun í allt að 15 daga, svipting vinnulauna, o.s.frv. Minni hlutinn bindur vonir við að þetta verði endurhugsað og leitað verði leiða sem líklegri eru til árangurs.
Í 98. gr. frumvarpsins er að finna reglugerðarheimild þar sem kveðið er á um að ráðherra setji reglugerð um nánari framkvæmd þessara laganna. Þar er meðal annars vísað til fjárhæðar þóknunar fyrir vinnu og nám. Minni hlutinn telur mikilvægt að tryggja rétt fanga til lágmarksframfærslu meðan á afplánun stendur en í frumvarpinu er ekki kveðið á um matarpeninga eða annað fyrirkomulag í fæðismálum. Í umsögn Afstöðu, félags fanga, er þess getið að fæðisfé hafi ekki hækkað frá árinu 2008 og það dugi illa fyrir allra helstu nauðsynjum. Minni hlutinn leggur til þá breytingu að greiðsla og fjárhæð þóknunar fyrir vinnu og nám verði í samræmi við þróun verðlags.
Þá leggur minni hlutinn einnig til að reglugerðarheimild ráðherra nái ekki til samskipta talsmanns fanga við fjölmiðla, enda miða breytingartillögur minni hlutans að því að talsmaður geti allt eins verið utan fangelsis og óeðlilegt að ráðherra hafi afskipti af samskiptum hans með reglusetningu.
Þrátt fyrir að minni hlutinn hefði viljað haga endurskoðuninni öðruvísi en gert hefur verið og vegna þess að í frumvarpinu er þrátt fyrir allt að finna jákvæðar breytingar leggur minni hlutinn til að frumvarpið verði samþykkt, þó með töluverðum breytingum sem lagðar eru til í sérstöku þingskjali.
Það er nú fleira að ræða um, virðulegi forseti.
Í VIII. kafla frumvarpsins er fjallað um reynslulausn. Reynslulausn er möguleiki sem að mati minni hlutans á klárlega að nýta í umbunarskyni fyrir góða hegðun og árangur í betrun. Ákvæði 80. gr. frumvarpsins, um skilyrði reynslulausnar, er fremur laust í reipunum og minni hlutinn leggur til að kveðið verði með skýrari hætti á um möguleika fanga til reynslulausnar ef fangi hefur haldið þá betrunaráætlun sem gerð hefur verið í samráði við hann, sýnt af sér góða hegðun og nýtt sér meðferðarúrræði og náð árangri í betrun sinni. Minni hlutinn lýsir eindregnum stuðningi við þá breytingu í 4. mgr. 80. gr. að ungir afbrotamenn geti fengið reynslulausn að loknum þriðjungi afplánunartímans. Minni hlutinn gerir hins vegar athugasemd við möguleika á framsali eftirlits til einkaaðila á reynslutíma og gerir breytingartillögur þar að lútandi.
Í IV. kafla frumvarpsins er að finna ákvæði um réttindi og skyldur fanga. Í 42. gr. er fjallað um vistun í klefa. Minni hlutinn leggur áherslu á að í lögum um fullnustu refsinga verði kveðið sérstaklega á um lágmarkskröfur sem gerða verði til fangaklefa og aðstöðu í fangelsum. Minni hlutinn bendir sérstaklega á umsögn Íslandsdeildar Amnesty International og leggur til að nýmæli þau sem voru í frumvarpsdrögunum sem kynnt voru á vef ráðuneytisins þess efnis verði færð aftur inn í frumvarpið og sett í 1. mgr. 42. gr. Þá leggur minni hlutinn einnig til að tryggt verði að fangar verði einir í klefa. Með nýju fangelsi ætti húsrými ekki að koma í veg fyrir að þetta skilyrði verði uppfyllt.
Í 44. gr. er kveðið á um vistun fanga yngri en 18 ára. Minni hlutinn tekur undir þær breytingar sem meiri hlutinn leggur til að gerðar verði á ákvæðinu til að taka af allan vafa um að fangar undir lögaldri afpláni ekki dóma í fangelsum og vistun þeirra skuli vera í samræmi við samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins.
Í 45.–47. gr. frumvarpsins er fjallað um heimsóknir. Heimsóknir í fangelsi og almenn rækt við fjölskyldutengsl og vináttubönd skiptir öllu máli meðan á afplánun stendur og minni hlutinn leggur mikla áherslu á að ekki verði þrengt að rétti fanga til að eiga samskipti við fjölskyldu og vini. Fíkniefnavandann í fangelsum á ekki að leysa með því að takmarka þessi mikilvægu réttindi fanga. Vandinn hér er ekki fjöldi heimsóknargesta heldur fjársvelt öryggisvarsla í fangelsum. Það vantar fleiri fangaverði en ekki minni fjölskyldu- og vinatengsl. Um þetta segir í ágætri umsögn laganefndar Lögmannafélags Íslands, með leyfi forseta:
„Í 1. mgr. 46. gr. er gert ráð fyrir að fangi í lokuðu fangelsi geti fengið heimsókn frá fjölskyldu eigi sjaldnar en einu sinni í viku ef aðstæður í fangelsi leyfa og slíkt telst heppilegt sem þáttur í refsifullnustunni. Þá er lagt til að fangi í lokuðu fangelsi geti fengið vinaheimsókn tvisvar sinnum í mánuði. Laganefnd telur að hér sé verið að þrengja um of að réttindum fanga. Reynslan hefur sýnt að samband fanga við fjölskyldu og vini skiptir afar miklu á meðan að á fangelsisvist stendur. Laganefnd telur rétt að vinir fanga hafi sama rétt til að heimsækja þá eins og fjölskylda.“
Minni hlutinn tekur undir með laganefnd Lögmannafélagsins og leggur til að vinir fanga hafi sama rétt til að heimsækja fanga og fjölskyldur þeirra.
Í 46. gr. frumvarpsins er kveðið á um takmarkanir á heimsóknum. Minni hlutinn vekur sérstaka athygli á athugasemdum umboðsmanns Alþingis við framkvæmd á sambærilegu ákvæði í gildandi lögum. Afstaða, félag fanga, vísar í tilmæli umboðsmanns Alþingis og telur að sjónarmið hans hafi ekki verið höfð hér til hliðsjónar. Með leyfi forseta:
„Gera þarf skýrar reglur um hverjir þurfa að heimsækja fanga í vistarverum fangelsis þar sem líkamleg snerting er bönnuð, svo sem í gegnum gler eða undir eftirliti. Í dag er þetta framkvæmt með mati eins starfsmanns og engar verklagsreglur eru til. Þessi tiltekni starfsmaður hefur fengið frjálsar hendur við að móta sínar aðferðir og verklag, sem er óásættanlegt.“
Minni hlutinn vekur athygli á alvarlegum athugasemdum sem laganefnd Lögmannafélags Íslands gerir við 47. gr. frumvarpsins sem heimilar og í raun skyldar fangelsisyfirvöld til að kanna bakgrunn og sakaferil heimsóknargests, m.a. með upplýsingaöflun úr málaskrá lögreglu. Í umsögn laganefndarinnar segir meðal annars, með leyfi forseta:
„Laganefndin bendir á að hér er vegið að friðhelgi einkalífs heimsóknargesta og réttindum fanga og leggur til að þetta ákvæði falli brott eða að áskilið verði að rökstuddur grunur þurfi að liggja að baki slíkri athöfn stjórnvalds líkt og áskilið er um beitingu þvingunaraðgerða.“
Minni hlutinn leggur til að 1. mgr. 47. gr. falli brott. Í 2. mgr. er fjallað um leit á heimsóknargesti. Minni hlutinn leggur til að leyfi heimsóknargests verði skilyrði fyrir þessari leit og rökstyðja beri ákvörðun um synjun á heimsókn.
Í frumvarpinu er þrengt nokkuð að rétti fanga þegar kemur að tölvunotkun og aðgengi að internetinu. Minni hlutinn tekur undir þær breytingartillögur sem meiri hlutinn gerir um að forstöðumaður fangelsis geti leyft fanga í samræmi við reglur fangelsis að hafa raftæki í klefum sínum og að heimild til netnotkunar verði rýmkuð verulega, bæði í opnum og lokuðum fangelsum.
En vel á minnst, virðulegi forseti. Í 18. gr. frumvarpsins er lagt til að ráðherra setji reglur um opin og lokuð fangelsi, deildaskiptingu og annað fyrirkomulag fangelsa. Minni hlutanum þykir of opið að láta ráðherra það einum eftir að ákveða hver munur skuli vera á opnum og lokuðum fangelsum og fyrirkomulagi þar að lútandi, vistun fanga þar og flutningi fanga milli opinna og lokaðra fangelsa. Um er að ræða mikilvægan lið í stefnumótun um fullnustu refsinga og betrun fanga og því þarf ramminn utan um reglur í þessum efnum að vera hjá löggjafanum. Það er mat minni hlutans að lokuð öryggisfangelsi eigi að þjóna öryggistilgangi og þar eigi að vista fanga sem kunna að vera hættulegir samfélaginu. Stór hluti fanga telst ekki hættulegur í þeim skilningi að mikilvægt sé í öryggisskyni að vista þá í öryggisfangelsi og því eðlilegra og vænlegra fyrir þeirra betrun meðan á afplánun stendur að vista þá í opnara og mannúðlegra umhverfi. Greinarmunur á opnu og lokuðu fangelsi er líka tilvalinn fyrir hvatakerfi og umbuna ætti fyrir góða hegðun og markvissa endurhæfingu með flutningi í opnara úrræði eftir atvikum. Minni hlutinn leggur ekki til sérstaka breytingu á ákvæðinu að svo stöddu enda kallar það á sérstaka rannsókn og ætti að vera liður í heildarstefnumótun í málaflokknum en minni hlutinn áréttar vonbrigði sín með að ákvörðun í þessu efni sé framseld til ráðherra.
Vert er að nefna að í 21. gr. frumvarpsins er fjallað um ákvörðun um vistunarstað, flutning milli fangelsa o.fl. Minni hlutinn telur að lögin þurfi að fjalla með skýrari hætti um í hvaða tilvikum fangar eru fluttir milli fangelsa. Flutningur í annað fangelsi getur valdið miklu öryggisleysi hjá fanga og aðstandendum hans og eðlilegt að settar séu reglur um hvernig vali á vistunarstað sé háttað og að þær gildi líka um breytingar á þeirri ákvörðun. Minni hlutinn leggur til þá breytingartillögu að heimilt verði að flytja fanga milli fangelsa enda sé það liður í betrun fangans og í samræmi við meðferðaráætlun eða nauðsynlegt fyrir öryggi fangans sjálfs eða annarra fanga.
Í 17. gr. frumvarpsins er fjallað um vistun í fangelsi. Að mati minni hlutans er grundvallarmunur á réttarstöðu afplánunarfanga og þeirra sem sæta þurfa gæsluvarðhaldi. Í stjórnarskrá og mannréttindasáttmála Evrópu er kveðið á um að sá sem borinn er sökum um refsiverða háttsemi skuli talinn saklaus uns sekt hans hefur verið sönnuð. Vistun gæsluvarðhaldsfanga með afplánunarföngum er ekki í samræmi við þessa grundvallarreglu og leggur minni hlutinn því til að heimild til þessa verði tekin úr frumvarpinu.
Í 37. gr. frumvarpsins er fjallað um samfélagsþjónustu. Minni hlutinn tekur undir með þeim umsagnaraðilum sem telja að ákvörðun um samfélagsþjónustu eigi að vera í höndum dómara en ekki Fangelsismálastofnunar. Minni hlutinn telur þó ekkert mæla gegn því að fangelsisyfirvöld hafi einnig heimild til þess að beita samfélagsþjónustu með svipuðum hætti og frumvarpið gerir ráð fyrir. Hins vegar er það einsdæmi í heiminum að samfélagsþjónusta sé fullnustuúrræði eða stjórnvaldsákvörðun en ekki ákvörðun dómara. Minni hlutinn fagnar því að réttarfarsnefnd hafi það til skoðunar að færa þetta yfir til dómstóla. Minni hlutinn tekur einnig undir með meiri hlutanum varðandi það að beina því til refsiréttarnefndar að kanna hvaða áhrif frumvarp til laga um breytingu á almennum hegningarlögum, nr. 19/1940, 100. mál, hefur á núverandi kerfi er lýtur að samfélagsþjónustu, það ágæta þingmál frá hv. 9. þm. Reykv. s., Helga Hjörvar.
Í II. kafla frumvarpsins er að finna ákvæði um stjórnsýslu fangelsismála. Í 11. gr. frumvarpsins er kveðið á um heimild til valdbeitingar. Minni hlutinn tekur undir þær athugasemdir sem nefndinni bárust varðandi ákvæðið og telur ekki æskilegt að veita starfsmönnum fangelsa eða Fangelsismálastofnunar valdbeitingarheimild. Minni hlutinn bendir á að fangaverðir þurfa að undirgangast sérstakt nám sem öðrum starfsmönnum fangelsa og Fangelsismálastofnunar er ekki gert að sækja. Minni hlutinn bendir á umsögn laganefndar Lögmannafélags Íslands í þessu efni og leggur til að einungis fangavörðum verði veitt þessi heimild. Fram kemur í umsögn ríkislögreglustjóra, með leyfi forseta, að „öðrum en lögreglu sé óheimilt að flytja til landsins, framleiða eða eignast handjárn og fótajárn úr málmi eða öðru efni. Sama gildir um úðavopn, svo sem gasvopn og táragasvopn.“
Með hliðsjón af þessu er ljóst að 2. mgr. 11. gr. frumvarpsins getur ekki staðið óbreytt en hún kveður á um að valdbeiting geti falist í líkamlegum tökum eða beitingu viðeigandi varnartækja. Minni hlutinn leggur til að þetta falli brott til þess að koma til móts við þau sjónarmið.
Síðast en ekki síst að því sem ég kem hér að, virðulegi forseti, langar mig að nefna boðunarlistann.
Í III. kafla frumvarpsins er að finna ákvæði um fullnustu óskilorðsbundinna fangelsisrefsinga o.fl. Í 15. gr. frumvarpsins er kveðið á um tilkynningu um afplánun og útreikning refsitíma. Þar segir í 1. mgr. að óskilorðsbundna refsingu skuli fullnusta eins fljótt og auðið er eftir að dómur berst Fangelsismálastofnun. Minni hlutinn hefur verulegar áhyggjur af lengd boðunarlista í fangelsum landsins en dómþolar geta þurft að bíða jafnvel árum saman eftir að hefja afplánun. Minni hlutinn telur þetta óásættanlegt með hliðsjón af réttindum dómþola og telur nauðsynlegt að bregðast við þessu með einhverjum hætti í löggjöf, ýmist með því að draga úr fangelsisrefsingum í refsilöggjöfinni þar sem þær eru óþarfar eða með því að veita í auknum mæli möguleika á afplánun í rafrænu eftirliti eða með samfélagsþjónustu. Minni hlutinn telur rétt að skoða hvort setja þurfi þak á þann tíma sem má líða áður en fullnusta dóms hefst. — Þess má geta í því sambandi að þegar maður bíður eftir fangelsisvist þá er margt í lífinu sem ekki er hægt að taka sér fyrir hendur þar sem víst er að í framtíðinni þurfi maður að fara í fangelsi.
Ég hef ekki meiri tíma til að ræða þetta að sinni, virðulegi forseti. Þetta er að mínu mati mál sem þarf meiri endurskoðunar við, og í raun heildarendurskoðunar, með betrun að leiðarljósi sem inntak inn í stefnuna. Ég vona og óska eftir því að í framtíðinni verði það brautin sem við förum í þessum málaflokki.
