samvinnuverkefni um vegaframkvæmdir.
Frú forseti. Hér er fjallað um nefndarálit um 662. mál, frumvarp til laga um samvinnuverkefni um vegaframkvæmdir. Við höfum nú hlýtt á nefndarálit meiri hluta umhverfis- og samgöngunefndar og aukaálit 1. minni hluta. Hér verður rakið í stórum dráttum sérálit 2. meiri hluta nefndarinnar sem er að finna á þskj. 1743.
Í upphafi átelur 2. minni hluti stjórnvöld harðlega fyrir að hafa vanrækt samgöngukerfi landsins það sem af er þessu kjörtímabili á tíma mikils uppgangs á öllum sviðum. Við höfum lifað velsæld og gestakomur ferðamanna frá öllum heimshornum hafa verið fordæmalausar. Álag á alla innviði landsins hefur auðvitað aukist samhliða. Að því leyti til er víða komið að þolmörkum og yfir þau. 2. minni hluti gagnrýnir stjórnvöld fyrir að hafa með andvara- og ráðaleysi vanrækt algjörlega að sinna þessum innviðum á uppgangstímum. Tækifærin hafa verið þarna en forgangsröðunin hefur ekki verið í þessa átt.
Annar minni hluti vill undirstrika, áréttar og leggur á það áherslu að góðar samgöngur eru þjóðhagslega hagkvæmar og skila sér hratt og örugglega til baka með auknu umferðaröryggi, styttingu leiða, fækkun slysa og jákvæðum umhverfisáhrifum. Brýn þörf er á tafarlausu og stórfelldu átaki í uppbyggingu innviða á hagkvæman hátt og af almennri góðri skynsemi. Svo að þessum markmiðum verði náð telur 2. minni hluti alls ekki þörf á þeirri lagasetningu sem boðuð er með frumvarpinu, þ.e. að farin verði svokölluð PPP-leið eða, með leyfi forseta, „Public-Private Partnership“. Markmiðunum er hægt að ná með mun hagkvæmari, skilvirkari og skjótari aðferðum svo að samfélagið allt, við öll, notendur og skattgreiðendur, njótum góðs af og höfum af því mikinn ávinning.
Þessu til áréttingar vekur 2. minni hluti athygli á 40. gr. laga um opinber fjármál, nr. 123/2015, en þar er fjallað um heimildir ríkisaðila til samningsgerðar um kostnaðarsamar framkvæmdir, rekstur og afmörkuð verkefni til lengri tíma en fimm ára, vitaskuld að fengnu samþykki Alþingis. Í athugasemdum greinargerðar við lagaákvæðið, í frumvarpi því er varð að lögum um opinber fjármál, er fjallað um hvað teljist kostnaðarsamar fjárfestingar í þessu sambandi. Fram kemur að það sé háð mati hverju sinni, sérstaklega þegar um ræðir umfangsmikla samninga og flókna verkþætti, t.d. gerð vegganga. Þá segir jafnframt í sömu greinargerð að þar sem fjármálaáætlun nái hið minnsta til fimm ára sé eðlilegt að lagaheimild sé áskilin til fjárfestinga af því tagi, til að mynda heimild í fjárlögum. Á það er jafnframt bent að ef um sé að ræða flókið, dýrt og umfangsmikið verkefni, t.d. byggingu sjúkrahúss í einkaframkvæmd, sé eðlilegt að slíkt samþykki byggist á lagaheimild í almennum lögum.
Þau samvinnuverkefni sem frumvarpið veitir heimild til samningsgerðar um eru af því tagi að þau teljast ekki til flókinna og umfangsmikilla samgönguframkvæmda að undanskildum þeim framkvæmdum sem tilgreindar eru í d- og f-lið 2. mgr. 1. gr. frumvarpsins, þ.e. tvöföldun Hvalfjarðarganga og lagningu Sundabrautar. Hönnun þeirra og undirbúningur eru ekki hafin og verkefnin kæmust væntanlega ekki á framkvæmdastig fyrr en eftir fjögur til fimm ár. Hin verkefnin fjögur sem tilgreind eru í 2. mgr. 1. gr. frumvarpsins eru einfaldlega hefðbundin vegagerðarverkefni sem þrautreynd eru við íslenskar aðstæður og kostnaður algjörlega fyrirsjáanlegur. Fátt virðist því koma í veg fyrir að sú hagkvæma leið verði farin annað en staðfastur ásetningur stjórnvalda að nýta sér kostnaðarsamari valkost sem bitnar beinlínis á almenningi, skattgreiðendum í landinu.
Í þessu sambandi bendir 2. minni hluti á að sú röksemdarfærsla er kunn að ríkissjóður hafi ekki svigrúm til þess að setja meira fé í innviðauppbyggingu, m.a. vegna ákvæða í lögum um opinber fjármál, með öðrum orðum, ósveigjanlegar fjármálareglur komi í veg fyrir nauðsynlegar framkvæmdir ríkisins. Til að komast fram hjá þeirri spennitreyju er farið með verkefnin út fyrir sviga í stað þess einfaldlega að breyta fjármálareglunum með sérákvæðum í tilvikum eins og hér þar sem aðstæðurnar eru eins og þessar og verkefnin eru af þessum toga.
Eins og að framan greinir er það mat 2. minni hluta að þær fjármögnunarleiðir sem ráðgerðar eru í frumvarpi þessu séu óheppilegar á grundvelli samfélagslegra hagsmuna í fjárhagslegu tilliti. Þau sex verkefni sem kveðið er á um í frumvarpinu eru mjög ólík að stærð og umfangi, t.d. hvað umferðarálag snertir. Þrátt fyrir það eru þau öll sett undir sama hatt sem samvinnuverkefni.
Í nefndaráliti meiri hlutans kemur fram að öll hagkvæmnisrök mæla með því að útfærsla þessara verkefna verði sambærileg um allt land. Verkefnin eru sem fyrr greinir afar ólík að umfangi. Raunar liggja ekki fyrir upplýsingar um daglegan umferðarþunga um Axarveg en áætlun gerir ráð fyrir 220 bílum. Áætluð dagleg umferð við opnun hringvegar norðaustan Selfoss og brúar yfir Ölfusá er aftur á móti 5.500 bílar. Í ljósi þess að framkvæmdirnar skulu vera greiddar að fullu eftir 30 ár, samanber 3. gr. frumvarpsins, og gjaldtöku er hætt að þeim tíma liðnum liggur beinast við að álykta sem svo að annaðhvort hljóti veggjöld að verða þeim mun hærri á Axarvegi eða að ríkissjóður taki að mestu leyti að sér fjármögnunina. Og þarna blasir við einhvers konar mismunun. Í þessu sambandi er ástæða til að velta fyrir sér greiðsluvilja íbúa á svæðinu. Þessum og flestum öðrum útfærslu- og vafaatriðum hefur ekki verið svarað. Vinnubrögð og nálgun mikilvægra verkefna sem hér endurspeglast átelur 2. minni hluti harðlega.
Því skal haldið til haga að í nefndaráliti meiri hlutans er skýrt kveðið á um að ávallt skuli önnur leið standa til boða vilji vegfarendur ekki greiða fyrir not af umferðarmannvirki. — Menn kunna að takast eitthvað á um þetta ákvæði og bera saman við verkefni sem er nú lokið, þ.e. Hvalfjarðargöng. Fæstir líta á það að keyra fyrir Hvalfjörð sem raunhæfan valkost en hann er vissulega fyrir hendi. — Þá var hnykkt á því í nefndarálitinu að gjaldtöku skuli skilyrðislaust ljúka 30 árum eftir að gjaldtaka hófst. Fulltrúar Vegagerðarinnar staðfestu jafnframt á fundi með nefndinni að ef upp kæmi beiðni um lengra gjaldtökutímabili en 30 ár þyrfti að koma til lagabreyting með atbeina Alþingis. Það er ástæða til að hnykkja á þessu því að það flaug auðvitað fyrir þegar 20 ár voru liðin frá opnun Hvalfjarðarganga hvort ekki væri ráð að halda gjaldtöku áfram enn um sinn en til þess kom ekki þar sem málið hefði þurft að koma til kasta þingsins.
Ein helsta röksemd stjórnvalda í umfjöllun um frumvarpið er að með fjölbreyttari fjármögnun en bara ríkisfé takist að flýta framkvæmdum, efla og styrkja byggðaþróun og atvinnuuppbyggingu og að þessi leið feli í sér hagkvæman og ágætan kost. Menn geta tekist á um það. Þessi viðhorf endurspeglast jafnframt í nefndaráliti meiri hlutans þar sem jafnframt er fullyrt að girt sé fyrir að ýmis brýn verkefni komist til framkvæmda á næstu einum til tveimur áratugum nema með þeirri leið sem frumvarpið boðar. 2. minni hluti telur að í þessum orðum dyljist lævís þrýstingur eða jafnvel hótun og að það sé ekki viðeigandi. Þessi rök risti dálítið grunnt og standist ekki skoðun. 2. minni hluti bendir á að reynsla annarra þjóða er sú að framkvæmdir af þessu tagi eru iðulega kostnaðarsamari en aðrir möguleikar sem völ er á.
Um þetta atriði er fjallað í nefndaráliti meiri hlutans. Tæpt er á efni skýrslu starfshóps samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytisins um leiðir til fjármögnunar vegaframkvæmda frá því í apríl 2019. Þar er á það bent að vegna tilfærslu á áhættu og hærri fjármagnskostnaðar einkaaðila sé reynslan sú að samvinnuverkefni í Evrópu hafi kostað 20–30% meira en verkefni fjármögnuð af ríkissjóði. Á þetta er bent og ég endurtek: Í skýrslu starfshóps samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytisins er kostnaðaraukning upp á 20–30%.
Þá má ráða af minnisblaði samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytisins til umhverfis- og samgöngunefndar að ráðuneytinu sé það fullljóst að umrædd samvinnuverkefni um vegaframkvæmdir séu kostnaðarsamari en aðrar leiðir. Ábati sem felst í nýsköpun og vinnulagi þurfi að yfirvinna aukinn kostnað sem felst í hærri fjármagns- og undirbúningskostnaði einkaaðila. Þarna er heldur lítið gert úr hlut og ágætri frammistöðu Vegagerðarinnar.
Þá kemur líka fram í minnisblaði fjármála- og efnahagsráðuneytisins til umhverfis- og samgöngunefndar að lykilhvati ríkisins til að nýta samvinnuleiðina við framkvæmd samgönguverkefna sé einkum fólginn í því að náð verði fram betri lausnum og sérþekkingu, án frekari skýringa um hvað við er átt. Betri lausnum og sérþekkingu. Hvar er sérþekkingin meiri en hjá Vegagerðinni sem ætti auðvitað að bera hitann og þungann af verkefni eins og þessu? Í þessu minnisblaði segir að hvatinn felist síður í að fá utanaðkomandi fjármögnun enda sé ríkissjóður með mun lægri fjármögnunarkostnað en langflestir markaðsaðilar. Þessi fjármögnunarkostnaður er í sögulegu lágmarki um þessar mundir og því ætti þetta að vera rakin leið.
Loks er eðlilegt að geta þess hér að umsögn barst frá Félagi íslenskra bifreiðaeigenda sem eru stærstu hagsmunasamtaka bifreiðaeigenda á Íslandi. Þar er andstaðan við veggjöld afgerandi. Í umsögn um frumvarpið eru færð rök fyrir þeirri afstöðu. Félagið álítur að með aðkomu fjárfesta að vegaframkvæmdum sé einfaldlega verið að fela heildarkostnað samfélagsins af uppbyggingu innviða. Skuldastaða ríkissjóðs sýni ef til vill skárri hlið en ella og einkafjármagnið sé innheimt með notendagjöldum í stað þess að við greiðum þetta með einum eða öðrum hætti sameiginlega.
Félag íslenskra bifreiðaeigenda hefur gert úttekt á fyrirhuguðum framkvæmdum og rýnt í fyrrnefnda skýrslu starfshóps um fjármögnun samgönguverkefna. Niðurstaða félagsins er sú að þátttaka einkafjárfesta leiði til 33% hærri kostnaðar við fimm fyrirhuguð samvinnuverkefni um vegaframkvæmdir en ef ríkissjóður fjármagnar vegagerðina, að undanskilinni lagningu Sundabrautar. Kostnaður vegfarenda verði því 20 milljörðum kr. hærri en ella.
Þá myndi kostnaður við innheimtu veggjalda vegna sömu fimm samvinnuverkefna nema 213 millj. kr. á ári að mati félagsins. Á 30 ára gjaldtökutímabili myndi innheimtukostnaður því nema u.þ.b. 6,4 milljörðum kr. sem gæti verið ein minni göng sem mikil eftirspurn er eftir.
Það er því ekki að undra að 2. minni hluti vari við því að grunninnviðir í vegakerfinu verði fjármagnaðir með þeim hætti sem fyrirhugað er og gjaldi varhug við því að stjórnvöld rasi um ráð fram án þess að vandaðar úttektir hafi verið gerðar og samráð haft við hagsmunaaðila á viðkomandi svæðum. Á það skortir verulega í tengslum við þessi áform. Nefna má t.d. skort á greiningum er varða arðsemis- og fýsileika verkefna, greiðsluvilja vegfarenda, félagsleg áhrif og ábata, áreiðanlegar umferðarmælingar, umferðarspár og fleira.
Þess skal getið af hálfu 2. minni hluta að í samgönguáætlun, sem nú er til lokaumfjöllunar á Alþingi, er með sama hætti boðuð gjaldtaka fyrir akstur um öll jarðgöng en útfærsla á þeim ekki rædd fremur en á öðrum sviðum þegar kemur að umfjöllun um veggjöld. 2. minni hluti leggst gegn svo afdráttarlausu ákvæði og telur óásættanlegt að íbúar sem eiga ekki annarra kosta völ þurfi þar af leiðandi að bera aukinn kostnað.
Frumvarp um samvinnuverkefni um vegaframkvæmdir á þskj. 1122 er ekki viðamikið, ítarlegt eða flókið. Viðfangsefnið sjálft er það hins vegar og hugmyndafræðin sem að baki liggur. Samvinnuverkefni af þessu tagi geta verið ásættanleg á ýmsum sviðum framkvæmda og kann að henta ágætlega að sú leið verið farin í mörgum tilvikum.
Annar minni hluti telur engu að síður nauðsynlegt að undirstrika að fyrirliggjandi frumvarp er bæði afmarkað við ákveðin verkefni og laust í reipunum um útfærsluatriði á flestan hátt og af þeim sökum varar 2. minni hluti við því að þetta frumvarp, sem hugsanlega verður að lögum í einni eða annarri mynd, verði notað sem fyrirmynd að PPP-verkefni í öðru samhengi. Sem dæmi hefur samvinnuverkefni ekki verið skilgreint á fullnægjandi hátt að undanskildu því sem fram kemur í 2. gr. frumvarpsins, t.d. hvaða skilyrði verkefni þarf að uppfylla til að falla undir skilgreininguna. Því telur 2. minni hluti mikilvægt að Alþingi skilgreini nánar með lögum hvað felst í hugtakinu samvinnuverkefni í þessu samhengi og öðru með tilliti til aðkomu ríkissjóðs.
Virðulegur forseti. Ég hef nú hlaupið á nefndaráliti 2. minni hluta sem sá sem hér stendur undirritaði. Það skal enn áréttað í niðurlagsorðum að þingflokkur Samfylkingarinnar telur afar brýnt að hafist verði handa án tafar við uppbyggingu innviða okkar. Þeir varnaglar sem slegnir eru og þær athugasemdir sem liggja fyrir af hálfu 2. minni hluta eru vitaskuld ekki settar fram í því skyni að tefja mál, þvert á móti. Við erum hins vegar í fyrri hluta ferlis í orkuskiptum í umferð og fyrirsjáanlegt er að endurskoða þarf í heild gjaldtöku af umferð um vegakerfi Íslands.
Virðulegur forseti. Við teljum óráðlegt að fikta með ómarkvissum og óréttlátum hætti í skattalegum álögum á bifreiðanotkun sem munu bitna af tvöföldum þunga á vegfarendum á næstu árum, sérstaklega íbúum á fyrirhuguðum gjaldtökusvæðum. Þessi heildarendurskoðun hefði þurft að liggja fyrir nú þegar í upphafi þessarar framkvæmdar, þótt ekki væru nema drög að umgjörð. Í því sambandi hafa menn auðvitað nefnt margvíslegt fyrirkomulag og það er tæknilegt útfærsluatriði. Við höfum ótal fyrirmyndir um leiðir en sú einfaldasta sem bent hefur verið á er að mæla eknar vegalengdir, þ.e. bara að mæla kílómetra, að lögð verði á kílómetragjöld. Það er ein leiðin. Hún er einföldust. Í þess stað er lagt upp í þessa rándýru vegferð, eins og bent hefur verið á, í samstarfi við einkaaðila og fjárfesta sem þjóðin situr svo uppi með og greiðir með einum eða öðrum hætti 20 milljörðum hærri upphæð en ástæða er til. Þetta er vilji og bjargföst trú Sjálfstæðisflokks, Framsóknarflokks og Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs.
Virðulegur forseti. Hvar er nú fjárhagslega ábyrgðin? Hvar er hagsýnin? Hvar er hagkvæmnin sem fánaberar íhaldsins viðra sýknt og heilagt? Það skortir talsvert á almenna skynsemi í þessum áformum að mínu áliti. Þjóðarhagur er fyrir borð borinn til þjónkunar við hagsmunaöfl sem eiga enga samleið með ábyrgð og ráðdeild. Hér er ekki viljinn til að leita í vopnabúr hinnar hagsýnu húsmóður og hins hagsýna húsföður, að nýta allt fé vel. Hér er anað áfram í blindri trú. Það er einhver glapsýn í gangi, einhverjir hugmyndafræðilegir draumórar, einhver tilfinningaleg óstjórn. Það er ekki stuðst við staðreyndir eða langa reynslu.
Við þekkjum dæmin úr íslensku samfélagi frá nýliðnum árum þegar sú mantra gekk t.d. um á sveitarfélagastiginu að sveitarfélögin ættu ekki að eiga húsnæði sitt, miklu betra væri að losa um fé, selja húsnæði einkaaðilum og láta þá reka það. Mörg sveitarfélög leituðu þessara leiða, lentu í verulegum kröggum og hafa verið að leitast við að snúa til baka en það er þeim erfitt. Dæmi eru um sveitarfélög sem lentu hreinlega á köldum klaka.
Virðulegur forseti. Við erum að fjalla um þung og erfið mál sem gleðja ekki endilega hugann, hvetja eða eru uppbyggileg. Það er nauðsynlegt að lyfta huganum og hugsa um eitthvað léttbærara. Það er gamalt latneskt orðtak sem segir: Ars longa, vita brevis. Listin er löng, lífið er stutt. Listirnar lifa, lífið tekur enda. Við erum einmitt að skipuleggja fyrir langan tíma. Við erum að skipuleggja fyrir framtíðina. Við erum að undirbúa þjóðina fyrir gjörbreytta tíma í samgöngumálum, í orkumálum, í umhverfismálum. Oft er sagt að stjórnmál séu list hins mögulega en þeir sem nú stjórna þekkja það ekki. Þeir eru fastir í einhverju kassalaga boxi og sjá hvorki daginn né veginn. Og talandi um listir þá hafa verið samdar heilar óperur um það þegar tilfinningarnar ná yfirtökum og bera menn ofurliði. Mér dettur í hug vinsæl ópera, Ástardrykkurinn eftir Donizetti. Þar var heitt í kolunum og ástríðurnar báru menn ofurliði en allt fór það þó vel að lokum. Ég hef á tilfinningunni að þingmenn Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs hafi komist í þennan ástardrykk og fengið sér einum of mikið. Drykkurinn smakkast auðvitað vel, er gómsætur en eftirbragðið er slæmt. Svo reyndist þessi drykkur auðvitað hreinasta húmbúkk. Í óperunni fór þetta allt vel að lokum og við skulum vona að svo verði einnig með þau áform sem hér eru uppi, að það renni upp fyrir stjórnvöldum að valin skuli leið skynseminnar en ekki trúarsetningar sem margir málsmetandi aðilar í stjórnkerfinu viðurkenna að sé fjárhagslega fráleit og andstæð þeim sem greiða eiga, andstæð almenningi, andstæð okkur skattborgurunum.
Virðulegi forseti. Fáir framtakssamir aðilar munu græða og eru með allt sitt á þurru. Þetta er góð fjárfesting. Eru það nógu sterkar hvatir, nógu sterk rök til að fara þessa leið? Er hagsmuna skattgreiðenda best gætt á þennan hátt? Mér er það mjög til efs.
