rannsóknasetur öryggis- og varnarmála.
Frú forseti. Ég mæli fyrir tillögu til þingsályktunar um rannsóknasetur öryggis- og varnarmála. Ásamt þeim sem hér stendur eru á málinu hv. þingmenn Óli Björn Kárason, Bryndís Haraldsdóttir, Ásmundur Friðriksson, Haraldur Benediktsson og Guðrún Hafsteinsdóttir. Tillagan hljómar þannig:
„Alþingi ályktar að fela utanríkisráðherra að hafa forgöngu um gerð samnings við Alþjóðamálastofnun Háskóla Íslands um sjálfstætt rannsóknasetur um öryggis- og varnarmál.“
Ég ætla að lesa, með leyfi forseta, greinargerð málsins, sem er ekki það löng.
Lýðræðisríki læra og laga sig að breyttum veruleika. Þann styrk verður íslenska þjóðin að nýta sér í þágu eigin öryggis á grundvelli þekkingar sem reist er á fræðilegum grunni og fenginni reynslu. Önnur vopn hefur hún ekki. Er því lagt til að undir handarjaðri Alþjóðamálastofnunar Háskóla Íslands starfi sjálfstætt rannsóknasetur um öryggis- og varnarmál (RÖV) á grundvelli samnings við utanríkisráðuneytið.
Til að rannsóknasetrið sé starfhæft þarf að tryggja grunnfjárveitingu af hálfu ríkisins vegna tveggja starfsmanna við setrið. Á setrinu verði stundaðar rannsóknir sem nýtast á hagnýtan og fræðilegan hátt fyrir þá sem undirbúa og taka ákvarðanir um hernaðarlegt og borgaralegt öryggi. Setrið verði fræðilegur og hagnýtur samstarfsvettvangur þeirra sem standa að samhæfingarstöð um almannavarnir auk öryggisdeilda einkarekinna fyrirtækja. Starfsmenn ráðuneyta og stofnana geti nýtt setrið til að dýpka eða víkka þekkingu sína. Þá tengist setrið erlendum rannsóknastofnunum sjálfstætt og í alþjóðlegu samstarfsneti Alþjóðamálastofnunar HÍ. Rannsóknastjóri stjórni setrinu og verði starf hans auglýst. Setrið hafi aðstöðu í húsnæði Alþjóðamálastofnunar. Setrið beiti sér fyrir útgáfu efnis á íslensku og ensku, standi að opinberum fyrirlestrum og málþingum, eitt eða í samvinnu við aðra.
Að tillögunni samþykktri verði veitt fé á fjárlögum ársins 2023 til að stíga megi fyrstu skref til að undirbúa samning utanríkisráðuneytisins og Alþjóðamálastofnunar HÍ um RÖV. Höfð verði hliðsjón af skipulagi og þróun sambærilegra rannsóknasetra annars staðar á Norðurlöndunum og í Eystrasaltslöndunum.
Innrás Rússa í Úkraínu 24. febrúar sl. gjörbreytti þróun öryggis- og varnarmála í Evrópu, á Norður-Atlantshafi og norðurslóðum. Innrásin setur svip sinn á nýja grunnstefnu NATO sem samþykkt var í Madríd 29. júní 2022 og á sameiginlega yfirlýsingu um norræna samvinnu í öryggis- og varnarmálum sem gefin var út 15. ágúst af forsætisráðherrum Norðurlandanna.
Í norrænu yfirlýsingunni segir meðal annars að viðnámsþróttur norrænu samfélaganna skuli efldur á friðartímum, í hættuástandi og átökum með „sameiginlegu stöðumati, samvinnu í allsherjarvörnum, hagvörnum og viðnámsþrótti gagnvart skaðvænlegum aðgerðum á borð við netárásir og fjölþátta ógnir.“ Virk þátttaka Íslendinga í svo víðtæku samstarfi verður ekki tryggð án þess að hér séu stundaðar fræðilegar rannsóknir á þessum sviðum í samvinnu við norrænar stofnanir. Íslendingar eiga beinlínis á hættu að einangrast á þessu nýja norræna samstarfssviði sé ekki stutt við starfsemi á borð við þá sem eðlilegt er að unnin sé á vegum RÖV.
Á níunda áratug 20. aldar starfaði öryggismálanefnd á vegum forsætisráðuneytisins með fulltrúum þingflokka. Vegna starfa hennar varð til sérfræðiþekking og miðlun hennar jók gagnkvæman skilning milli flokka í kalda stríðinu. Nefndin var lögð niður þegar því lauk. Alþingi ályktaði 30. mars 2009 að fela ríkisstjórn Íslands að kanna grundvöll þess að setja á stofn sjálfstætt rannsóknasetur á sviði utanríkis- og öryggismála. Ríkisstjórnin fól nefnd allra þingflokka sem skipuð var í janúar 2012 á grundvelli þingsályktunar frá september 2011 um mótun þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland að huga að framkvæmd tillögunnar.
Í tillögum nefndarinnar um þjóðaröryggisstefnu frá 20. febrúar 2014 segir:
„Telur nefndin ekki forsendur fyrir því að setja á fót slíkt setur við núverandi aðstæður, einkum af fjárhagsástæðum. Verður því fyrsta kastið að byggja á þeirri þekkingu og reynslu sem fyrir er. Þar er nærtækast að horfa til háskóla- og fræðasamfélagsins. Þegar aðstæður leyfa og fjármunir eru fyrir hendi telur nefndin rétt að skoða á ný stofnun slíks sérfræðiseturs.“
Í 6. tölulið þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland sem Alþingi samþykkti 13. apríl 2016 segir að stefnan feli í sér:
„Að tryggja að í landinu séu til staðar varnarmannvirki, búnaður, geta og sérfræðiþekking til að mæta þeim áskorunum sem Ísland stendur frammi fyrir í öryggis- og varnarmálum og til að uppfylla alþjóðlegar skuldbindingar Íslands.“
Þessi ályktun snýr að því að tryggja að í landinu sé fyrir sérfræðiþekkingin sem er einn af hornsteinum þjóðaröryggisstefnunnar.
Ég hef þá farið yfir greinargerð málsins. Við höfum rætt þessi mál töluvert á þessu ári og þá sérstaklega frá því í febrúar. Þessi umræða var svo sem hafin fyrir innrás Rússa inn í Úkraínu en auðvitað hefur öll umræða eflst mjög í framhaldi af því. Það má segja að eftir að kalda stríðinu lauk um 1990 hafi öll umræða um þessi málefni minnkað mikið og dregið mjög úr henni og auðvitað fór umræðan töluvert af stað þegar árásin á tvíburaturnana í New York var gerð 11. september 2001 og á Pentagon, varnarmálaráðuneytið, þann sama dag. Þá varð töluverð umræða um öryggismál í okkar heimshluta. Í framhaldi af því færðu Bandaríkjamenn herafla sinn frá Norður-Atlantshafi og Evrópu að töluverðu leyti yfir í annan heimshluta. Fimm árum síðar, 2006, var herstöðinni á Miðnesheiði, á Keflavíkurflugvelli, lokað og í framhaldinu tókum við Íslendingar sjálfir við ýmissi varnartengdri starfsemi í góðu samstarfi við vinaþjóðir okkar í Atlantshafsbandalaginu.
En við höfum kannski aldrei, Íslendingar, tekið almennilega á þessum sérhæfðu málum sem við ræðum hér. Í fræðasamfélaginu á Íslandi hefur ekki verið tekið á þessum málum, ekki jafn ítarlega og við vildum gjarnan sjá. Við sjáum að nú á allra síðustu misserum er mjög verið að efla þessar hugveitur. Þá er verið að efla þessar hugveitur vítt og breitt og þá er sérstaklega verið að efla þetta á Norðurlöndunum. Ég tel nauðsynlegt að þessi tillaga gangi fram þannig að við höfum okkar eigin vettvang líka tengdan því fræðastarfi sem fer fram á þessu sviði og þá almennt í umræðu og kynningum á þessum málum.
Eins og ég kom inn á áðan hafa orðið gríðarlega miklar breytingar á öryggismálum Evrópu á Norður-Atlantshafi og á norðurslóðum á síðustu árum og þá sérstaklega á síðustu tveimur árum, 2021 og 2022. Allt þetta umhverfi hefur tekið gríðarlegum breytingum. Það er ekki nema ár frá því að við ræddum þessi mál með allt öðrum hætti en við erum að gera hér á þingi og þetta eru gríðarlegar breytingar á skömmum tíma. Við sjáum þetta kannski kjarnast í því þegar Svíþjóð og Finnland sækja um aðild að Atlantshafsbandalaginu sem maður reiknaði kannski aldrei með að upplifa, að slíkt gæti gerst. Það sýnir kannski málið í hnotskurn, hvar þessi mál standa í dag.
Mikilvægi öryggissvæðisins á Keflavíkurvelli er öllum ljóst sem hafa kynnt sér öryggismál þjóðarinnar, öryggi og varnir Íslands. Þar er um mikilvægt hlutverk að ræða í grunninn. Það er endalaust hægt að telja upp punktana og vonandi fáum við bara góða umræðu hér um þetta mál. Við höfum kannski ekki rætt þessi mál nægilega mikið en þó hefur umræðan verið allt önnur á þessu ári en maður hefur kynnst á þinginu svona á seinni tímum.
Það er nauðsynlegt að styrkja þekkingu og umræðu um varnar- og öryggismál hér á landi. Það er í grunninn ástæðan fyrir því að þessi tillaga er lögð hér fram. Ég óska eftir að málið gangi til hæstv. utanríkismálanefndar og síðari umr.
