framkvæmdaáætlun í málefnum fatlaðs fólks fyrir árin 2024--2027.
Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um framkvæmdaáætlun í málefnum fatlaðs fólks fyrir árin 2024–2027, sem um leið er landsáætlun um innleiðingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, en ríkisstjórn Íslands ákvað á fundi sínum 1. júlí 2022 að unnin yrði slík landsáætlun í víðtæku samráði hagaðila. Áætlunin er lögð fram á grunni laga um þjónustu við fatlað fólk með langvarandi stuðningsþarfir nr. 38/2018.
Sú framkvæmdaáætlun sem hér er fram lögð er sú þriðja í málaflokknum. Áður hafa verið samþykktar framkvæmdaáætlanir í málefnum fatlaðs fólks fyrir árin 2012–2014 og 2017–2021.
Tillagan er mikilvægur liður í lögfestingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Í sáttmála um ríkisstjórnarsamstarf Framsóknarflokks, Sjálfstæðisflokks og Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs kemur fram að lögfesta skuli samninginn á kjörtímabilinu. Stefnt er að því að frumvarp um lögfestinguna verði lagt fram síðar á kjörtímabilinu. Samhliða lögfestingunni er stefnt að því að fullgilda valfrjálsa bókun við samninginn, en sú bókun felur í sér kvörtunarleið til nefndar Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks vegna brota á samningnum.
Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna samþykkti samning um réttindi fatlaðs fólks og valkvæða bókun hans árið 2006. Í mars 2007 var opnað fyrir undirskriftir og þann dag ritaði 81 aðildarríki undir samninginn, þar á meðal Ísland. Alls hafa 187 aðildarríki fullgilt samninginn og var það gert á Íslandi árið 2016. Samningurinn viðurkennir mannréttindi fatlaðs fólks, sem eru þau sömu og annarra, og staðfestir jafnframt rétt fatlaðs fólks til að njóta þeirra réttinda.
Markmið samningsins, eins og fram kemur í 1. gr. hans, er að efla, verja og tryggja að allt fatlað fólk njóti til fulls og til jafns við aðra allra mannréttinda og grundvallarfrelsis og að efla virðingu fyrir eðlislægri reisn þess. Þau borgaralegu, menningarlegu, efnahagslegu, stjórnmálalegu og félagslegu réttindi sem samningurinn mælir fyrir um taka til allra einstaklinga, en samningurinn tiltekur þær aðgerðir sem aðildarríki verða að grípa til í því skyni að tryggja að fatlað fólk njóti þeirra til jafns við aðra. Samningurinn tekur einnig sérstaklega á réttindum kvenna og barna og málefnasviðum þar sem aðgerða aðildarríkja er þörf, svo sem á sviði vitundarvakningar, tölfræði- og gagnasöfnunar og alþjóðlegs samstarfs.
Virðulegi forseti. Þeirri þingsályktunartillögu sem hér er lögð fram er ætlað að fela í sér skýra framtíðarsýn, kortlagningu, greiningu og mat á kostum í þjónustu og þróun réttinda fatlaðs fólks, til þess að stuðla að farsælli innleiðingu samningsins. Í áætluninni eru tilgreindar 57 aðgerðir sem falla undir sex þætti. Þættirnir eru vitundarvakning og fræðsla, aðgengi, sjálfstætt líf, menntun og atvinna, þróun þjónustu og lögfesting samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks.
Stærstur hluti aðgerða heyrir undir vitundarvakningu og fræðslu, enda er grundvallaratriði að auka vitund almennings um stöðu og aðstæður fatlaðs fólks í samfélaginu. Þegar skilningur og þekking hafa aukist verður mun auðveldara að innleiða breytingar á grundvelli áætlunarinnar. Lögð verður áhersla á að auka sýnileika fatlaðs fólks í almennri umræðu, ekki bara á grundvelli fötlunar sinnar heldur sem sérfræðingar og neytendur. Einnig er þörf á að auka þekkingu og meðvitund almennings og fagfólks í ýmsum stéttum um réttindi fatlaðs fólks og þær skyldur sem samningurinn felur í sér.
Að hafa aðgengi að samfélaginu til jafns við aðra eru grundvallarmannréttindi fatlaðs fólks. Í þeim hluta er varðar aðgengi koma fram aðgerðir sem allar miða að því að auka aðgengi fatlaðs fólks. Er þar átt við aðgengi í víðasta skilningi; að mannvirkjum, heimasíðum og rafrænum gögnum, sem og aðgengi að húsnæði við hæfi. Áhersla er lögð á að þróaðir verði gæðavísar og gæðaviðmið, handbækur og fræðsla um aðgengi fyrir öll.
Réttur fatlaðs fólks til að lifa sjálfstæðu lífi er ein meginreglan í samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Þannig miða aðgerðir í flokknum sjálfstætt líf að því að auka sjálfstæði og val fatlaðs fólks, sem og rétt þeirra til viðunandi lífskjara og húsnæðis.
Aðgerðir sem falla undir menntun og atvinnu miða að því að auka aðgengi að fjölbreyttum tækifærum til menntunar og atvinnu án aðgreiningar og stuðla að því að fatlað fólk geti tekið fullan þátt í námi og á vinnumarkaði á eigin forsendum.
Þjónusta við fatlað fólk þarf að vera í sífelldri þróun og endurskoðun, samhliða þeirri samfélagsþróun sem á sér stað á hverjum tíma. Í þróunarhluta framkvæmdaáætlunar er áhersla lögð á öflun gagna, miðlun upplýsinga og aukna þekkingu um stöðu fatlaðs fólks í samfélaginu. Auk þess miða þær að aukinni samræmingu og samþættingu þjónustu hinna ýmsu þjónustukerfa og þjónustuaðila.
Síðasti þátturinn felur í sér aðgerðir er lúta að lögfestingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks og fullgildingu valfrjálsrar bókunar við samninginn.
Virðulegi forseti. Sú áætlun sem hér er lögð fram var unnin í miklu og góðu samráði við fatlað fólk og hagsmunasamtök þeirra, við fulltrúa sveitarfélaga og við önnur ráðuneyti. Verkefnisstjórn var skipuð í október 2022, en í henni sitja fulltrúar forsætisráðuneytis, heilbrigðisráðuneytis, mennta- og barnamálaráðuneytis, fjármála- og efnahagsráðuneytis, innviðaráðuneytis, dómsmálaráðuneytis, Sambands íslenskra sveitarfélaga, Geðhjálpar, Landssamtakanna Þroskahjálpar, ÖBÍ réttindasamtaka og félags- og vinnumarkaðsráðuneytis, undir forystu þess síðastnefnda. Í kjölfar umsagna sem bárust í gegnum samráðsgátt stjórnvalda hefur námsbraut í fötlunarfræðum við Háskóla Íslands verið boðið að taka sæti í verkefnisstjórninni.
Með verkefnisstjórn störfuðu ellefu vinnuhópur að mótun áætlunarinnar, en 33 ákvæðum samnings Sameinuðu þjóðanna var skipt upp á milli hópanna og á grundvelli greiningar á stöðu hvers ákvæðis hér á landi mótuðu vinnuhóparnir tillögur að aðgerðum til að nálgast markmið samningsins. Í hverjum vinnuhópi sátu fulltrúar hagsmunasamtaka fatlaðs fólks, sveitarfélaga og Stjórnarráðsins, þ.e. starfsmenn ráðuneyta eða stofnana þeirra. Fulltrúar hagsmunasamtaka fatlaðs fólks leiddu vinnu hópanna. Vinnuhóparnir kynntu tillögur sínar að aðgerðum á vel sóttu samráðsþingi í Hörpu í febrúar 2023 og fengu viðstaddir einnig tækifæri til þess að leggja mat sitt á þær tillögur.
Til viðbótar við þær aðgerðir sem unnar voru af vinnuhópunum komu níu aðgerðir frá starfshópi um aukin náms- og starfstækifæri, sem skipaður var af þeim sem hér stendur í samráði við háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra og mennta- og barnamálaráðherra í lok árs 2022. Í starfshópnum eiga sæti fulltrúar þeirra ráðuneyta og stofnana sem að málaflokknum koma, auk fulltrúa frá hagsmunasamtökum fatlaðs fólks, samtökum aðila vinnumarkaðarins og fræðsluaðilum. Hópurinn mun skila skýrslu á næstu dögum.
Á tímabilinu maí til ágúst hélt ég tíu opna samráðsfundi ásamt fulltrúum ráðuneytisins og hagsmunasamtökum. Níu fundir voru haldnir vítt og breitt um landið og einn rafrænt. Sköpuðust á fundunum miklar umræður og hlaut áætlunin góðar viðtökur. Við fengum góðar athugasemdir sem við gátum tekið tillit til. Áætlunin hefur einnig verið kynnt í samráðsgátt og bárust gagnlegar og jákvæðar umsagnir.
Virðulegi forseti. Það er ekki hægt að ræða stefnumótun í málaflokki fatlaðs fólks án þess að ræða kostnaðarskiptingu á milli ríkis og sveitarfélaga. Undanfarin ár hefur mikil umræða átt sér stað um fjármögnun málaflokksins og hefur hún á köflum tekið yfir umræðu um það sem vel er gert af hendi beggja aðila. Fatlað fólk hefur liðið fyrir þessa umræðu sem hefur stundum verið á þann veg að það sé byrði á samfélaginu, sem það að sjálfsögðu er ekki. Sumarið 2022 skipaði ég starfshóp með fulltrúum ríkis og sveitarfélaga sem fékk það hlutverk að móta tillögur um kostnaðarskiptingu ríkis og sveitarfélaga í þjónustu við fatlað fólk. Starfshópurinn vann ötullega síðastliðið ár sem varð til þess að við náðum langþráðum áfanga með undirritun samkomulags um breytingu á fjármögnun þjónustu við fatlað fólks. Samkomulagið var undirritað af innviðaráðherra, fjármála- og efnahagsráðherra, Sambandi íslenskra sveitarfélaga ásamt þeim sem hér stendur þann 15. desember síðastliðinn.
Þetta er stór áfangi og bind ég miklar vonir við að með þessu samkomulagi getum við haldið áfram að vinna að faglegu samstarfi á sama tíma og við höldum líka áfram að ræða ábyrgðar- og verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga í málaflokknum, þ.m.t. kostnaðarskiptingu. Líður í því er skipun framtíðarhóps ríkis, sveitarfélaga og hagsmunasamtaka fatlaðs fólks í málaflokknum. Með samkomulaginu hefur verið tryggt fjármagn fyrir þróun og nýsköpun í málefnum fatlaðs fólks og ég hlakka til þess að eiga áfram samstarf um þessi mál með Sambandi íslenskra sveitarfélaga, sveitarfélögum á Íslandi og hagsmunasamtökum fatlaðs fólks.
Virðulegi forseti. Þær aðgerðir sem lagðar eru fram í framkvæmdaáætlun um málefni fatlaðs fólks fyrir árin 2024–2027 eru á ábyrgð níu ráðuneyta. Aðgerðirnar eru fjölbreyttar og snerta þar af leiðandi mörg málefnasvið, stofnanir, sveitarfélög og aðra hagaðila. Nokkrar aðgerðir gera jafnframt ráð fyrir ítarlegri kortlagningu og greiningu áður en lengra er haldið. Framkvæmdaáætlunin er metin innan fjárhagsramma ráðuneytanna en vissulega eru sumar aðgerðir þess eðlis að kostnaðarmat hefur ekki farið fram þar sem það er einfaldlega ekki tímabært, aðgerðirnar hafa ekki verið útfærðar. Kostnaðarmat verður ávallt unnið í samvinnu við sveitarfélög þar sem það á við en samráð milli ríkis og sveitarfélaga er forsenda laga- og reglugerðarbreytinga hvað varðar þjónustu í málaflokknum.
Virðulegi forseti. Ég hef hér rakið helstu þætti í framkvæmdaáætlun í málefnum fatlaðs fólks og það víðtæka samráð sem hún byggir á. Markmið framkvæmdaáætlunar er samhljóðandi 1. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks: Að efla, verja og tryggja að allt fatlað fólk njóti til fulls og til jafns við aðra allra mannréttinda og grundvallarfrelsis og að efld verði virðing fyrir eðlislægri reisn þess. Ég tel að vel hafi tekist til við að móta þær áherslur sem fram koma í samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks að íslenskum veruleika. Ég hef trú á því að þessi áætlun leggi grunn að langvarandi breytingum okkur öllum og þar með fötluðu fólki til hagsbóta. Það er einnig samfélaginu í heild sinni til hagsbóta.
Að lokinni umræðu legg ég til að þingsályktunartillögunni verði vísað til hv. velferðarnefndar.
