23.11.1976
Sameinað þing: 24. fundur, 98. löggjafarþing.
Sjá dálk 738 í B-deild Alþingistíðinda. (515)
69. mál, áhrif Framkvæmdastofnunar ríkisins og Byggðasjóðs á athugun á atvinnu- og byggðaþróun í landinu
Ingólfur Jónsson:
Herra forseti. Þingheimur hefur nú hlustað á ræðu hv. flm. till. á þskj. 75 og verð ég að segja að tillagan er athygli verð og er ég því fylgjandi að sú athugun fari fram sem gert er ráð fyrir með till. Það er alveg sjálfsagt að almenningur í landinu fylgist með því hvernig fjármunum er varið og að almenningur og stjórnvöld geri sér grein fyrir því hvort þeir fjármunir, sem látnir eru til útlána, komi að gagni. Ég stend þess vegna ekki upp til þess að deila við hv. flm., heldur vil ég í tilefni bæði af ræðu hans og till. leyfa mér að fara nokkrum orðum um þetta mál og rekja í stuttu máli þróun og sögu mála sem eru skyld því sem gerist í Framkvæmdastofnuninni.
Framkvæmdastofnunin er ekki fyrsta stofnunin í landinu sem hefur með höndum stuðning við atvinnuvegina eða hefur það verkefni að koma í veg fyrir atvinnuleysi víðs vegar um landið. Má segja að á undanförnum árum og áratugum hafi ríkisstj. og Alþ. gert mikið með ýmsum ráðstöfunum til þess að byggja upp atvinnulífið víða um land. Fólksstraumurinn utan af landi á Reykjavíkursvæðið hefur valdið stjórnvöldum og öllum hugsandi mönnum áhyggjum. Ýmsir staðir víðs vegar um land hafa góð skilyrði til aukinnar framleiðslu og gjaldeyrisöflunar ef atvinnutæki og vinnuafl eru fyrir hendi. Sjálfstæði þjóðarinnar og velgengni eru undir því komin að möguleikarnir séu nýttir. Alþingi og ríkisstj. gera sér að jafnaði grein fyrir þessum staðreyndum. Þess vegna eru ráðstafanir gerðar til þess að stuðla að atvinnuöryggi og öflun atvinnutækja þar sem þeirra er þörf. Ekki skal farið ítarlega í að nefna mörg dæmi um það, en sé staldrað við og lítillega athugað hvað gerst hefur í atvinnumálum síðustu 30 ár verða nokkur atriði augljós.
Nýbyggingaráð var sett á stofn 1944–1945 og hafði það verkefni að afla gagna og fá glögga yfirsýn yfir atvinnuástand um land allt. Verkefni ráðsins var að leiðbeina og aðstoða við öflun atvinnutækja til byggðarlaga, sem sérstaka þörf höfðu fyrir þau. Þess vegna komu 30 nýsköpunartogarar til landsins á árunum 1946–1947.
Næst mætti nefna Framkvæmdabanka Íslands sem var stofnsettur 1953. Hlutverk bankans var að efla atvinnulíf og stuðla að arðvænlegum framkvæmdum. Ríkissjóður lagði bankanum til 95 millj. kr. Auk þess fékk bankinn skuldabréf Mótvirðissjóðs, Sogsvirkjunar, Laxárvirkjunar og Áburðarverksmiðjunnar. Þetta var stofnfé bankans. Var bankanum þannig gefinn stór möguleiki strax í byrjun að veita aðstoð við aukningu atvinnulífsins. Bankinn hafði einnig heimildir til lántöku eftir því sem nauðsyn bar til.
Framkvæmdabankinn gerði mikið gagn meðan hann starfaði. Eigi að síður þótti ástæða til þess að stofna Atvinnubótasjóð 1962. Hlutverk hans var að veita lán og styrki til þess að auka framleiðslu á þeim stöðum í landinu þar sem þörfin var brýnust. Atvinnubótasjóður var því byggðasjóður með sama hlutverki og sá sjóður sem nú starfar með því nafni. Stofnfé Atvinnubótasjóðs var framlag úr ríkissjóði, 100 millj. kr., auk þess eftirstöðvar sérstakra lána sem áður voru veitt til þess að bæta úr atvinnuörðugleikum í landbúnaðinum.
Árið 1966 var Atvinnujöfnunarsjóður stofnaður og var Framkvæmdabankinn lagður niður um það leyti. Hlutverk Atvinnujöfnunarsjóðs var í meginatriðum það sama og markmið Atvinnubótasjóðs. Stofnfé sjóðsins var eignir Atvinnubótasjóðs, framlag úr ríkissjóði, 150 millj. kr., Mótvirðissjóður og hluti af óafturkræfu framlagi Bandaríkjastjórnar frá árinu 1960, 55 millj. kr. Tekjur Atvinnujöfnunarsjóðs voru skattgjald af álbræðslu í Straumsvík að frádregnum 25% skattgjaldsins sem gengu til Hafnarfjarðarkaupstaðar og Iðnlánasjóðs. Einnig hafði Atvinnujöfnunarsjóður heimild til lántöku frá Framkvæmdasjóði ríkisins ef hann skorti fjármagn. Atvinnujöfnunarsjóður efldist og hafði mörg verkefni. Sjóðurinn varð hjálparstoð viða um land og veitti mörg lán til atvinnu- og framleiðsluaukningar eins og Byggðasjóður gerir nú.
Sjóðurinn átti þátt í því að bjarga mörgum byggðarlögum þegar verðfall útflutningsafurðanna skall yfir á árnunum 1967 og 1968. Þá lækkuðu útflutningstekjurnar á tveim árum um 50%. Við þetta mikla áfall varð mikill halli á þjóðarbúskapnum og hættuástand varð hjá atvinnuvegunum. Í ársbyrjun 1969 voru sett lög um aðgerðir í atvinnumálum. Atvinnumálanefndir voru skipaðar í hverju kjördæmi nema ein fyrir allt Norðurland. Hlutverk n. skyldi vera að fylgjast sem best með atvinnuástandi og þróun atvinnumála og aukningu atvinnu. Nefndirnar fengu fjármagn til ráðstöfunar. Starfstími n. var ákveðinn til ársloka 1970. En segja má að á því ári hafi íslendingar verið komnir yfir erfiðleika sem af verðhruninu stafaði. Árið 1970 hafði atvinnuleysi verið að mestu útrýmt. Atvinnuvegirnir höfðu rétt við og útflutningsverð afurðanna fór hækkandi. Erfiðleikarnir voru að baki, fram undan virtist vera greið leið í efnahagsmálum og þjóðarbúskapnum ef réttilega væri á haldið.
Á árinu 1971 hélt batinn áfram, kjör almennings fóru batnandi, viðskipti við útiönd voru hallalaus, gjaldeyrisvarasjóðurinn fór vaxandi og erlendar skuldir lækkuðu.
Eftir stjórnarskiptin 1971 voru sett lög um Framkvæmdastofnun ríkisins og þau staðfest 20. des. 1971. Þau lög eru flestum kunn. Framkvæmdasjóður og Byggðasjóður eru uppistaðan í Framkvæmdastofnuninni. Byggðasjóður tók við hlutverki Atvinnujöfnunarsjóðs. Framkvæmdasjóður, sem verið hafði í Seðlabankanum eftir að Framkvæmdabankinn var lagður niður, var fluttur í Framkvæmdastofnunina. Framkvæmdastofnun tók einnig við hlutverki Efnahagsstofnunarinnar, sem hafði með höndum hagrannsóknir og áætlanagerðir fyrir ríkisstj. Fljótlega var lögum um Framkvæmdastofnun ríkisins breytt með sérstökum lögum um Þjóðhagsstofnun Íslands. Með því var sá þáttur tekinn út úr Framkvæmdastofnuninni. Má segja að Þjóðhagsstofnun vinni með líkum hætti og Efnahagsstofnunin gerði áður.
Eins og kunnugt er voru lög um Framkvæmdastofnun enn endurskoðuð á síðasta Alþingi. Starfar stofnunin nú í þrem deildum, var gefin heimild til þess að setja á stofn sérstaka byggðadeild. Auk þess eru lánadeild og áætlanadeild starfandi í Framkvæmdastofnuninni. Eftir breytinguna eru forstjórar tveir, skipaðir eftir tilnefningu stjórnar Framkvæmdastofnunarinnar, en áður voru forstjórar þrír og skipaðir að fengnum till. stjórnar stofnunarinnar. Með lagabreytingu nú s.l. vor var lögfest að ráðstöfunarfé Byggðasjóðs skuli ekki vera minni en 2% af útgjaldahlið fjárlagafrv.
Framkvæmdastofnun hefur nú starfað í nærri 5 ár. Tvisvar hefur lögum, sem stofnunin starfar eftir, verið breytt í veigamiklum atriðum. Má hiklaust telja að breytingarnar séu til bóta.
Byggðasjóður tók við hlutverki Atvinnujöfnunarsjóðs og starfar á sama grundveill. Við stjórnarmyndunina 1974 var ákveðið að efla Byggðasjóð og tryggja honum aukið fjármagn. Það hefur verið gert, eins og kunnugt er. Fyrsta starfsár Byggðasjóðs, árið 1972, voru samþykkt lán úr sjóðnum að upphæð 480 millj. 398 þús. kr., 1973 357 millj. 340 þús. kr., 1974 voru samþykkt lán 661 millj. 799 þús. kr., en s.l. ár, 1975, voru samþykkt lán úr sjóðnum 1603 millj. 248 þús. kr., þar af skuldbreytingalán vegna sjávarútvegsins 297 millj. kr. Af þessu má sjá að Byggðasjóður hefur mikilvægu hlutverki að gegna og veitir verulegar upphæðir til uppbyggingar í atvinnulífinu.
Ekki er nema gott við því að segja að till. sé flutt á hv. Alþ. um athugun á því hvernig framkvæmd laga um Framkvæmdastofnun Íslands hefur reynst. Þess ber að geta að í ársskýrslu, sem útbýtt er meðal þm., er frá því greint hvert fjármagnið hefur farið og hver lántakandi er tilgreindur með þeirri upphæð sem hann hefur fengið. Lán og aðstoð er veitt til þess að tryggja atvinnu og auka framleiðslu. Markmiðið er einnig að halda nokkru jafnvægi í byggð landsins.
Auk Byggðasjóðs er Framkvæmdasjóður ríkisins í umsjá Framkvæmdastofnunarinnar. Framkvæmdasjóður tekur lán og fjármagnar ýmsa sjóði atvinnuveganna. Árið 1976 er gert ráð fyrir
samkv. áætlun að Framkvæmdasjóður hafi til ráðstöfunar 4 milljarða 892 millj. kr. Þessu fjármagni er gert ráð fyrir að verja eins og nú skal greina:
Til stofnlánad. landbúnaðarins
950
millj. kr.
—
veðdeildar Búnaðarb. Íslands
20
—
-
—
Fiskveiðasjóðs Íslands
2600
—
-
—
Iðnlánasjóðs
250
—
-
—
Lánasjóðs sveitarfélaga ......
250
—
-
—
Verslunarsjóðs.
40
—
-
—
Stofnlánad. samvinnufélaga
40
—
-
—
Ferðamálasjóðs
41
—
-
—
Hafnabótasjóðs
165
—
-
Bein útlán Framkvæmdasjóðs
286
—
-
Til Byggðasjóðs, lán til nýsmiði
fiskiskipa, 10% af verði skipa
250
—
-
Framangreind áætlun um fjármögnun er með þeim fyrirvara að ríkisstj. ábyrgist viðbótarfjáröflun ef lán hjá innlendum bönkum, lán frá lífeyrissjóðum og erlendar lántökur ná ekki þeim fjárhæðum sem að ofan eru taldar.
Eins og áður sagði lánaði Byggðasjóður 603 millj. 248 þús. kr. á árinu 1975. Í ársskýrslu, sem þm. hafa fengið, er tilgreint hve há upphæð hefur farið í hvert kjördæmi. Einnig er sundurliðun á því hversu há upphæð hefur farið til hverrar atvinnugreinar. Þess vegna þykir ekki ástæða til að gera nánari grein fyrir því við þetta tækifæri.
Eðlilegt er að að því sé spurt hvort þær ráðstafanir, sem gerðar hafa verið með því að lána úr Byggðasjóði og Framkvæmdasjóði, hafi haft áhrif til byggðajafnvægis og aukinnar framleiðslu. Er eðlilegt að menn spyrji um þetta og nauðsynlegt að reyna að gera sér grein fyrir hvort fjármagnið nýtist, hvort því hefur verið úthlutað sanngjarnlega og réttilega og þá til þeirra staða sem menn hafa haft möguleika til þess að nýta það vel. Ég hef hér sundurliðun á sjávarafla í einstökum kjördæmum frá árinu 1975. Er sýnilegt að í öllum kjördæmum landsins er þróttmikill sjávarútvegur. Þess ber að geta að stærstu útlánaliðirnir úr Byggðasjóði eru til sjávarútvegs, til vinnslustöðva og til fiskiskipa. Sjávarafli í Suðurlandskjördæmi er 154735 tonn árið 1975, í Reykjaneskjördæmi, 158 674 tonn, í Reykjavík 65 980 tonn, á Vesturlandi 66958 tonn, á Vestfjörðum 71032 tonn, Norðurlandi vestra 41798 tonn, Norðurlandi eystra 67 486 tonn og á Austfjörðum 209 080 tonn. Hér er loðna og síld meðtalin.
En þegar athuga skal og gera sér grein fyrir hvort fjármagnið hefur nýst er rétt að gera sér grein fyrir atvinnuástandi og athuga m.a. aukningu mannfjölda milli ára síðustu ár, t.d. áranna 1969–1975. Á þessum árum verður nokkur mannfjölgun í öllum kjördæmum nema á Vestfjörðum. Á fyrrnefndum árum var mannfjölgun í Reykjavík 3830. Fjölgun í Reykjaneskjördæmi á þessum árum var 8612, á Vesturlandi 860, á Vestfjörðum var fækkun 255 manns, á Norðurlandi vestra fjölgun 114, Norðurlandi eystra fjölgun 2061, Austurlandi fjölgun 760, Suðurlandi fjölgun 860, en þess ber að geta að fólkinu hefur fækkað í Vestmannaeyjum um 500–600 manns af ástæðum sem allir þekkja. Heildarfjölgun á þessu tímabili er 16 842 menn á öllu landinu. Sé prósentutala tekin er fjölgun í Reykjavík 4.7%, 23.5% á Reykjanesi, „kjördæminu sem hefur verið haft út undan í lánamálum“, 6.5% á Vesturl., 7.5% fækkun á Vestf., 1.1% fjölgun á Norðurl. v., 9.4% fjölgun á Norðurl. e., 6.8% fjölgun á Austurl., 4.8% fjölgun á Suðurl., en fjölgunin er ekki meiri á Suðurlandi vegna Vestmannaeyja, eins og áður er getið. Fjölgun yfir landið allt er 3.3% á þessum árum.
Þessar tölur sýna að vissu marki þróun mála. Menn geta velt því fyrir sér hvort aðgerðir þær, sem gerðar hafa verið, komi að tilætluðum notum og hvort rétt hafi verið að málum staðið. Og þegar menn eru í efa, eins og hv. flm. virðist vera, þá er sjálfsagt að rannsaka og reyna að komast til botns í málunum og læra af mistökunum, ef þau hafa átt sér stað. En það má öruggt telja að málunum væri öðruvísi háttað ef enginn Byggðasjóður væri fyrir hendi og ef lánasjóðir atvinnuveganna fengju ekki það fjármagn frá Framkvæmdasjóði eins og raun ber vitni. Þá er hætt við að sjávaraflinn væri minni heldur en hann nú er og hefur verið. Og þá er öruggt að við gætum ekki stært okkur af því að hafa útrýmt atvinnuleysi í landinu.
Eftirtektarvert er hve fjölgun er geysimikil í Reykjaneskjördæmi á fyrrnefndu árabili eða á Reykjavíkursvæðinu. Fólksstraumur þangað var ekki aðeins utan af landi, heldur hefur fólksstraumur verið frá Reykjavík í Reykjaneskjördæmi. Fjölgun í Reykjavík er fyrir neðan meðaltali á þessu tímabili. Ráðstafanir þær, sem um er rætt, miðast við að tryggja atvinnu og koma í veg fyrir atvinnuleysi og viðhalda byggð í hinum ýmsu landshlutum. Og þess má nú geta, sem betur fer, að í Reykjavík er ekki atvinnuleysi og hefur ekki verið atvinnuleysi að undanförnu. Allir vona að atvinnuleysi eigi ekki eftir að sækja reykvíkinga heim. Það er augljóst mál að atvinnuleysi verður ekki síður háskalegt á Reykjavíkursvæðinu, ef það kemur þar, heldur en annars staðar. Því væru það blindir menn sem ekki vildu reyna að hafa yfirsýn yfir þarfir Reykjavíkursvæðisins til þess að þeir, sem þar búa, megi einnig hafa atvinnu og góða afkomu. Ég tel að nauðsyn beri til að gera sér fulla grein fyrir atvinnuöryggi þess fólks sem er búsett á Reykjavíkursvæðinu, um leið og stuðlað er að því að fólk geti búið við jafngóð lífskjör annars staðar á landinu. Það er áreiðanlega hollast fyrir þjóðarheildina og ekki síður fyrir þá, sem á Reykjavíkursvæðinu búa, að þannig sé á málum haldið að lífvænlegt megi verða í öllum landshlutum og byggðarlögum. Það væri rangtúlkun á byggðastefnu ef því væri haldið fram að atvinnuuppbygging úti á landi ætti að vera á kostnað Reykjavíkursvæðisins. Byggðastefna á að vera þannig að hún geti orðið öllum íslendingum til góðs og leitt til betri lífskjara, hvar sem menn búa á landinu. Till. á þskj. 75 er flutt til þess að fá fullvissu um hver áhrif lán og fyrirgreiðsla Framkvæmdastofnunar ríkisins hafa haft. Ég mæli með því að till. verði samþykkt og málin verði rædd með rökum og öll atriði komi fram sem máli skipta.
Þegar rætt er um Reykjavík annars vegar og landsbyggðina hins vegar held ég að hv. flm., byggðaþróun í landinu. 744 Albert Guðmundsson, og ég séum í meginatriðum sammála. Það getur ekki verið takmark flm. að íbúum Reykjavíkur og Reykjavíkursvæðisins haldi áfram að fjölga á kostnað landsbyggðarinnar, heldur að í Reykjavík megi verða atvinnuöryggi og góð lífsafkoma ekki síður en annars staðar á landinu. Og þessa skoðun hef ég eins og hv. flm.
Herra forseti. Ég tel ekki ástæðu að svo stöddu að fara fleiri orðum um þessa till.
