16.03.1978
Sameinað þing: 58. fundur, 99. löggjafarþing.
Sjá dálk 2921 í B-deild Alþingistíðinda. (2163)

119. mál, sparnaður í fjármálakerfinu

Flm. (Eyjólfur K. Jónsson) :

Herra forseti. Till. þá til þál., sem hér kemur nú fyrst til. umr., fluttum við hv. þm. Pétur Sigurðsson skömmu fyrir hátíðar. Miklar umr. fóru þá fram um efnahagsaðgerðir og við afgreiðslu fjárl. var leitast við að koma fram sparnaði í ríkiskerfinu. Þær ráðstafanir, sem af hálfu stjórnarflokkanna voru þá gerðar, voru góðra gjalda verðar. Hins vegar töldum við flm. þessarar till., að nauðsyn bæri til að taka fjármálakerfið í heild svipuðum tökum og hv. fjvn., hagsýslan, hæstv. fjmrh. og aðrir þeir, sem með ríkisfjármál fara, leituðust við að gera á öðrum sviðum opinberra útgjalda. Sérstaða fjármálakerfisins, banka og sjóða, er sú, að um fjárreiður og stjórn þessara stofnana er yfirleitt ekki rætt af hálfu fjvn. og aðhald af hálfu Alþ. er af skornum skammti, svo að ekki sé meira sagt. Fjárveitingavaldið skoðar árlega og raunar oft á ári hinar ýmsu fjárveitingar til stofnana ríkisins, fær gjarnan forustumenn þeirra til viðræðna og reynir að benda á leiðir til sparnaðar í einu og öðru. Þetta ber stundum takmarkaðan árangur. Þó er gerð tilraun til aðhalds. En að því er bankakerfið varðar er engu slíku til að dreifa. Bankarnir og sjóðirnir stjórna sér sjálfir.

Það er staðreynd, sem ekki verður fram hjá gengið, að útþensla í fjármálakerfinu hefur verið geysimikil. Samkv. upplýsingum, sem gefnar voru á hinu háa Alþ. í haust er leið, hefur starfsmönnum í bankakerfinu fjölgað frá 31. des. 1970 til októbermánaðar 1977 úr 1136 mönnum í 1721. Fjölgun starfsmanna frá 1970 er því 535 eða 45.1%. Hér eru ekki meðtaldir starfsmenn í fjárfestingarlánasjóðum né heldur í Reiknistofnun bankanna, sem tók til starfa í ársbyrjun 1974, en þar starfa nú 30 menn. Þessar tölur tala sínu máli. Engin leið er að halda því fram, að ástæðulaust sé af Alþingis hálfu að taka hér í taumana né heldur að stjórn og skipulagning bankamálanna sé með þeim hætti, að allt hafi verið gert sem unnt er til að koma við sparnaði og hagkvæmni. Þvert á móti er staðreyndin sú, að þetta hefur ekki verið gert. Útþenslan á þessu sviði, ofstjórn og óstjórn, er meiri en svo, að við verði unað. Þeirri staðreynd breyta engin orð, hversu ágætir sem þeir bankamenn annars eru sem láta sér þau um munn fara. Þar er enga einstaka um að saka, heldur kerfið. Er að því vikið í grg. till., þar sem segir, með leyfi forseta:

„Eftirspurn lánsfjár er ótakmörkuð við ríkjandi lánskjör. Bankar hafa einn og sama verðmæli, óraunhæfan verðmæli. Samkeppni þeirra verður því um það eitt að ná til sín stærri hlutdeild sparifjárins. Herkostnaðurinn í stríðinu við að afla auranna vex, verðmætaaukning er engin, en kostnaðaraukning mikil. Hagur viðskiptamanna versnar við þá andhverfu heilbrigðrar samkeppni, sem hér er á ferðinni, og aðstaða skömmtunarstjóra nútímans er ekki aðlaðandi.“

Tilgangur okkar flm. var einmitt sá, að vekja athygli á þessari óheillavænlegu þróun. Vissulega hefur þeim tilgangi að nokkru verið náð, ef hliðsjón er höfð af því, að þegar hafa verið borin fram tvö frv. um bankamálefni og geysimiklar umr. hafa orðið um þessi mál síðan till. var flutt, auðvitað m. a. vegna þeirra atburða sem í Landsbankanum hafa gerst.

Nú er það ekki svo, að við hv. þm. Pétur Sigarðsson höfum uppgötvað einhvern nýjan sannleika. Þvert á móti erum við aðeins að vekja athygli á staðreyndum sem fyrir liggja, en hafa ekki fengist ræddar sem skyldi. Ég vil í þessu sambandi minna á álit bankamálanefndarinnar frá 1973, sem hér hefur nokkuð komið til umr. í sambandi við frv. hv. 2. þm. Austurl. um viðskiptabanka. Í þessu áliti segir t. d. á bls. 39, með leyfi forseta:

„Í þessu sambandi verður þó að nefna, að samanburður á tölum um hlutdeild bankakerfisins í heildarvinnuaflsnotkun hér á landi og tölum um sama efni frá Finnlandi, Noregi og Svíþjóð gefur til kynna, að hlutfallsleg vinnuaflsnotkun á þessu sviði hér á landi sé 38–56% meiri en í þessum nágrannalöndum okkar.“

Þessi setning ein hefði meðvitað átt að nægja til þess að bankamálunum væri af hálfu Alþ. gefinn meiri gaumur en raunin hefur á orðið. Bankamálanefndin bendir á leiðir til úrbóta og telur brýna þörf á því að sameina bankastofnanir. Leggur hún sérstaklega til, að Útvegsbanki og Búnaðarbanki verði sameinaðir. Um þetta munu skoðanir vera allskiptar, en ekki getur Alþ. þó skotið sér undan því að ræða þetta mál og leikast við að finna á því happadrjúga lausn. Umr. um þetta atriði munu halda áfram í sambandi við þau tvö frv. um viðskiptabanka, sem fyrir þingi liggja, og skal ég ekki eyða miklum tíma til þessara hugleiðinga nú, enda á ég sæti í þeirri nefnd sem mál þessi fær til umfjöllunar á næstu víkum, en þar verður á það reynt, hvort unnt muni vera að ná fram verulegum sparnaði með því að sameina lánastofnanir.

Auðvitað koma fleiri leiðir til álita en sameining Búnaðarbanka og Útvegsbanka. Bent hefur verið á að hyggilegt kynni að vera að sameina einkabankana að meira eða minna leyti. Stjórnendur þeirra munu vafalaust ræða það mál. En hugsanlegt væri að sjálfsögðu að stofna öflugan einkabanka, sem að verulegu leyti gæti annast viðskipti sem ríkisbankarnir hafa nú með höndum, ef þeim yrði fækkað. Í þessu sambandi er vert að benda á, að í Danmörku, Finnlandi, Noregi og Svíþjóð eru allir viðskiptabankar í formi hlutafélaga, en hér burðumst við með þrjá ríkisbanka, gífurlega útþenslu á sviði bankastarfsemi og margvíslega erfiðleika, bæði fyrir þá, sem lánastofnunum stjórna, og aðra. Helstu lánastofnanir í þessum nágrannalöndum auk bankanna eru sparisjóðir og eru þeir sjálfseignarstofnanir svipað og hér, en ekki í ríkisins eigu. Stundum er því að vísu haldið fram, að einkabankar geti ekki sinnt sumum þeim greinum lánveitinga sem opinberir bankar geri, eins og t. d. afurðalánum, þar sem í rauninni sé um taprekstur að ræða. Auðvitað er það ekkert náttúrulögmál, að afurðalán þurfi að veita með þeim hætti að bankarnir tapi. Eða eiga menn til eilífðarnóns að hlusta á þá endaleysu, að á Íslandi sé ekki unnt að reka heilbrigða bankastarfsemi vegna aðalatvinnuveganna, að það sé sjávarútvegi, landbúnaði og iðnaði að kenna að vandamálin hrannast upp í fjármálakerfinu?

Mig langar til að nota þetta tækifæri til að varpa fram nokkuð nýstárlegri hugmynd, sem ég hef verið að gæla við og rætt um við ýmsa áhrifamenn og samstarfsmenn í stjórnmálum. Hún er einfaldlega sú, að við fjármagnsskorti og verðbólguvanda verði m. a. brugðist á þann veg að leyfa Íslendingum að verðtryggja fé sitt í erlendri mynt, t. d. í þýskum mörkum. Ef menn gætu lagt inn í fjármálastofnanir hér á landi peninga, sem tryggðir væru með þessum hætti, er ekki vafi á því, að milljarðar á milljarða ofan mundu koma inn á slíka reikninga. Ég hygg að vextir gætu verið lágir, kannske ekki hærri en 3–5%, og útlánsvextir þá 6–7%. Þannig gætu atvinnuvegirnir fengið þá fjármuni, sem þeir þurfa á að halda, og útflutningsframleiðslan gæti í rauninni fengið framleiðslu sína greidda samhliða því sem birgðirnar verða til. Og hér væri um að ræða íslenskt fjármagn. sem þá væri ekki notað til að flytja inn ýmiss konar misjafnlega þarflegan varning og eyða dýrmætum gjaldeyri. Endirinn gæti svo orðið sá, að við tækjum upp gömlu íslensku mynteininguna, mörkina, og notuðum þá krónurnar í stað aura og enga seðla eða slegna peninga þyrfti þá að eyðileggja. En þetta er meira mál en svo, að lengra verði út í það farið að sinni. Vonandi gefst tækifæri til að ræða það ítarlegar síðar.

Við endurskipulagningu fjármálakerfisins verður að sjálfsögðu stefnt að sameiningu lánastofnana og fækkun afgreiðslustöðva. Þetta á þó ekki að þurfa að leiða til þess, að þjónusta við almenning verði lakari en nú er, jafnvel þvert á móti. Hv. 2. þm. Austurl. nefndi það í framsögu fyrir frv. sinu um viðskiptahanka, að landinu mætti í meginatriðum skipta í starfssvæði milli ríkisbanka. Þetta er að nokkru leyti rétt. En ég vil þó undirstrika að ég er eindregið andvígur því að í heilum landshlutum sé einungis starfandi ein bankastofnun. Það er hvorki heilbrigt né æskilegt fyrir stjórnendur hennar né heldur gott fyrir viðskiptavini. Auðvitað verður einhver samkeppni að vera og í hverjum landshluta þarf að vera tvö aðalútibú banka og svo umboðsskrifstofur, þannig að menn geti a. m. k. valið á milli tveggja lánastofnana, en séu ekki háðir einum banka, en allar aðrar lánastofnanir geti sagt sem svo, eins og raunar á sér þegar stað, að spariféð úr þessu umdæmi sé í öðrum banka og þess vegna þýði ekki að leita til hins um lánafyrirgreiðslu. Það er skoðun mín, að þrátt fyrir mikinn sparnað og hagkvæmni í bankarekstri og minnkandi starfsmannahald megi vel koma þessu fyrir á þennan veg.

Þá skal vikið nokkrum orðum að fjárfestingarlánasjóðum. Bankamálanefndin telur að þeir séu nú 17 talsins, en gjarnan megi fækka þeim niður í 9. Nefndin leggur raunar til, að um verði að ræða 62% fækkun fjármálastofnana og 27% fækkun afgreiðslustöðva innlánsstofnana, en leggur áherslu á, að alls ekki sé gert ráð fyrir að minnka þjónustu í hinum dreifðu byggðum, heldur telur hún athuganir sýna að þrátt fyrir fækkun afgreiðslustöðva yrði tryggð þjónusta viðskiptabanka og sparisjóða í öllum byggðarlögum sem nú njóta slíkrar þjónustu.

Þá er lauslega vikið að þeim tvíverknaði sem víða er á sviði fjármálastofnana, t. d. að því er varðar Seðlabankann annars vegar og Framkvæmdastofnun ríkisins hins vegar. Þar hygg ég raunar að um sé að ræða eitt mesta vandamálið. Leyfi ég mér í því sambandi að benda til grg. þáltill. þar sem segir, með leyfi forseta:

„Sjóðakerfið og hagstjórnarbáknið í heild þarf líka að taka til gagngerðrar endurskoðunar, enda enginn efi á því, að þann frumskóg má grisja, engum til meins, en öllum til góðs. Þessi aðgerð þyrfti að spanna allt sviðið frá Þjóðhagsstofnun til minnsta sjóðsins.“

Í álitsgerð bankamálanefndarinnar er talað um tvíverknað. Ég held að í mörgum tilfellum væri réttara að nefna þetta verkleysu. Því miður er staðreynd að margt af því, sem verið er að puða við, er gagnslaust og ekki nóg með það, heldur flækir það oft mál og torveldar lausn þeirra. Ég er þeirrar skoðunar, að það hafi verið óheillaskref, er Framkvæmdastofnun ríkisins var sett á stofn, hana beri að leggja niður og samræma aðgerðir á sviði fjármálakerfisins miklu betur en nú er gert. Bæði yrði þá komið við miklum sparnaði, en það sem meira er um vert að mínu mati: kerfið yrði einfaldara og ekki jafnvonlítið og nú er fyrir alþýðu að brjótast gegnum frumskóginn. Samt lesum við í blöðum um það hneyksli, að Framkvæmdastofnunin hyggi á stórfelldar byggingarframkvæmdir í trássi við Alþ. og ríkisstj. En það mun verða stöðvað, nú er mælirinn fullur.

Ég fjölyrði ekki frekar um þetta mál. Eins og ég ræddi um áðan, hefur tilganginum að nokkru verið náð. Umr. er hafin um einn veigamesta þátt íslenska stjórnkerfisins og þær umr. munn án efa bera ávöxt. ef ekki nú alveg á næstunni, þá síðar á þessu ári. Alþjóð er ljóst, að úrbóta er hér þörf og Alþ. hlýtur að taka á vandanum.

Þótt í þáltill. sé nefnt það markmið að fækka starfsmönnum fjármálakerfisins um allt að 1/10 hluta, er auðvitað ekki þörf á að segja upp mörgu starfsfólki, heldur að fara varlega í ráðningar í stað þeirra sem af störfum láta. Bankamálanefndin telur að nýskipan bankamála muni taka allmörg ár, og er það sjálfsagt rétt. En aðalatriðið er að stefnan sé mörkuð rétt, horfið frá ofvexti, en stefnt að hagkvæmari rekstri. Fyrst er að ræða vandamálin, en síðan að takast á við þau.

Ég legg til, herra forseti, að máli þessu verði vísað til hv. allshn.