23.04.1979
Efri deild: 82. fundur, 100. löggjafarþing.
Sjá dálk 4079 í B-deild Alþingistíðinda. (3190)

263. mál, eftirlaun aldraðra

Félmrh. (Magnús H. Magnússon):

Herra forseti. Frv. það til l. um eftirlaun aldraðra, sem hér er til 1. umr., er flutt sem stjfrv. Þykir mér rétt að hefja framsögn með því á stuttu yfirliti yfir núverandi skipan lífeyriskerfis okkar í heild.

Þegar talað er um lífeyriskerfið í daglegu máli er í raun átt við tvíþætta tilhögun á greiðslu lífeyris til aldraðra og öryrkja. Annars vegar eru lífeyrisgreiðslur almannatrygginga, sem kostaðar eru af skattfé, og hins vegar lífeyrisgreiðslur hinna frjálsu lífeyrissjóða, sem svo eru nefndir og myndaðir eru af iðgjaldagreiðslum sjóðfélaga og vinnuveitenda þeirra.

Eins og hv. þm. vafalaust þekkja er grunnlífeyrir almannatrygginga, sem allir njóta frá 67 ára aldri án tillits til efnahags eða tekna, nú rúmlega 54 þús. kr. á mánuði fyrir einstakling og hækkar um ca. 7 þús. kr. á mánuði að jafnaði fyrir hvert ár eftir 67 ára aldur sem dregið er að taka ellilífeyri. Auk þessa almenna grunnlífeyris greiða almannatryggingar sérstaka uppbót til allra þeirra sem hafa heildartekjur innan ákveðinna marka. Þessi uppbót, svonefnd tekjutrygging, getur í dag numið tæpum 50 þús. kr. á mánuði fyrir einstakling. Er þá miðað við að heildartekjur viðkomandi einstaklings að frátöldum lífeyrisbótum almannatrygginga, reiknaðri eigin leigu á húsnæði og tekjum barna nemi eigi hærri fjárhæð á næstliðnu ári en 297 þús. kr. Við það mark byrjar tekjutryggingin að skerðast og fellur alveg niður þegar tekjurnar eru orðnar rúmlega 1.3 millj. Þessum tölum er árlega breytt með lögum, og verður að sjálfsögðu svo gert nú í ár.

Um þetta er það svo að segja, að hjón njóta almennt 90% af tvöföldum bótum einstaklinga.

Þótt lífeyrir almannatrygginga hækki lögum samkv. með kaupi og hafi raunar hækkað meira en laun síðustu ár, einkum tekjutryggingargreiðslan, verður ekki um það deilt að lífeyriskerfi almannatrygginga nær hvergi nærri því marki að tryggja almennt nægilega afkomuöryggi fólks í ellinni. Okkur er því nauðsyn á því að hafa jafnframt sem allra fullkomnast kerfi lífeyrissjóða sem starfa við hlið almannatrygginga - stoppa í götin, sem þar eru, ef svo má að orði komast.

Lífeyrissjóðirnir og almannatryggingar eru greinar af sama meiði, sprottnar af þeirri sömu hugsjón að bæta mönnum á sanngjarnan hátt varanlegan missi starfsorku vegna örorku eða elli, auka jöfnuð meðal manna og vinna bug á því böli sem öryggisleysið er. Þetta hafa menn löngu gert sér ljóst, og ég hygg að fullyrða megi að nú sé orðin um það tiltölulega almenn pólitísk samstaða að koma þurfi á einum lífeyrissjóði eða einu samræmdu lífeyriskerfi sem taki til allra landsmanna og tryggi öllum ákveðin, samræmd lágmarksréttindi.

Hins ber að gæta, að það er ákaflega flókið verk og vandasamt að endurskipuleggja núverandi lífeyriskerfi, samræma myndun lífeyrisréttinda og greiðslna og búa til eitt samfellt réttindakerfi fyrir alla landsmenn. Þar fléttast saman fjárhagsleg og félagsleg atriði í flókinn hnút sem torvelt getur reynst að leysa svo að öllum líki. Að þessu marki er þó unnið jafnt og bítandi, þótt tæpast verði því lokið að fullu fyrr en að einum til tveim árum liðnum í besta falli. Gæti farið svo, að á þann hnút, sem ég áður nefndi, verði að höggva, fáist hann ekki leystur með öðru móti. Því hefur þótt henta að stíga leiðina að þessu lokamarki í tveimur skrefum — byrja á því að leysa vanda þeirra lífeyrisþega sem nú eru utan verðtryggðra lífeyrissjóða eða eiga alls engan aðgang að lífeyrissjóðum. Sá er tilgangur þessa frv. Með lögfestingu þess væri stórum og merkum áfanga náð að lokamarkinu. Áður en lengra er haldið tel ég rétt að fara nokkrum orðum um þróun lífeyrissjóða hér á landi og gera grein fyrir stöðu þeirra mála eins og hún er nú.

Segja má að með samkomulagi ASÍ og vinnuveitenda í febr. árið 1976 hafi á ýmsan hátt orðið straumhvörf. Lífeyrissjóðirnir voru þá orðnir um eða yfir 100 að tölu og ákaflega mismunandi að stærð og gerð. Reglur þeirra um greiðslu ellilífeyris voru einnig mjög margbreytilegar og misgóðar. Hjá sumum var ellilífeyririnn ákveðinn hundraðshluti af meðallaunum hlutaðeigandi sjóðfélaga nokkur síðari starfsár hans. Hjá öðrum réð það lífeyrisréttindum hve háa fjárhæð viðkomandi hafði greitt til sjóðsins á hverju almanaksári. Nokkrir miðuðu við meðaltal grundvallarlauna næstu 5 ár áður en taka lífeyris hófst samkv. sérstökum stigaútreikningi. Sameiginlegt með þessum sjóðum öllum var hins vegar það, að lífeyririnn var reiknaður sem föst fjárhæð á mánuði, hvað sem leið launa- og verðlagsbreytingum í landinu. Rýrnaði hann því stöðugt að raungildi vegna verðbólguþróunarinnar og náði að nokkrum árum liðnum naumast máli. Hins vegar stóðu svo fáeinir rótgrónir sjóðir opinberra starfsmanna sem greiddu verðtryggðan lífeyri sem var hlutfall af síðustu launum lífeyrisþegans og hækkaði jafnóðum og kaupið og að sama skapi. Þessi verðtrygging var og er raunar enn greidd úr ríkissjóði samkv. fjárveitingu á fjárl. eða úr hlutaðeigandi sveitarsjóðum. Í þessu efni var því á sjóðunum grundvallarmunur, auk þess sem misræmi var á öllum öðrum lífeyrisbótum sem sjóðirnir greiða: makalífeyri, barnalífeyri og örorkulífeyri. Hér komu berlegu í ljós vandkvæðin sem af því hlutust að ekki skyldi á sínum tíma sett einhvers konar rammalöggjöf hér á landi um réttindaávinning og bótagreiðslur lífeyrissjóða.

Ég gat þess áður, að með samkomulagi aðila vinnumarkaðarins í febr. 1976 hefðu orðið nokkur straumhvörf í þessu efni. Þá bundust allir lífeyrissjóðir verkalýðsfélaganna innan ASÍ samtökum um að leggja fram hluta iðgjaldstekna sinna í sameiginlegan sjóð til að verðtryggja lífeyri þeirra sjóðfélaga sem látið höfðu af starfi og náð höfðu 70 ára aldri. Tvöfaldaði þessi verðtrygging þegar í stað lífeyri þeirra, sem í hlut áttu, og hefur hann síðan breyst með launum. Þetta samkomulag hefur síðan verið endurnýjað og reglum um verðtryggingu breytt til hagsbóta fyrir lífeyrisþega. Árið 1976 var ákveðið að lífeyrisgreiðslur skyldu breytast tvisvar á ári, en árið 1977 var samþykkt að þær breyttust ársfjórðungslega til samræmis við launahækkanir. Verðtrygging lífeyris hjá svo mörgum og fjölmennum sjóðum, en þeir munu vera um 60 talsins, hafði auðvitað geysimikla þýðingu fyrir stóran hóp lífeyrisþega, auk þess sem ætla má að áhrifa þessa samkomulags hafi gætt út fyrir raðir þeirra sjóða sem það tók beinlínis til.

Samfara stofnun hinna almennu lífeyrissjóða verkalýðsfélaganna í ársbyrjun 1970 voru sett lög um eftirlaun aldraðra félaga í stéttarfélögum, nr. 63 frá 1971. Ástæðan til þeirrar lagasetningar var sú, að allstór hópur manna í stéttarfélögunum hafði aldurs vegna ekki möguleika á að ávinna sér umtalsverð réttindi í hinum nýju sjóðum. Var það talið réttlætismál að tryggja þeim nokkur lágmarksréttindi, þótt þeir greiddu lítið eða jafnvel ekkert til hinna nýstofnuðu sjóða, þar sem lítið var eftir af starfsævi þeirra eða henni jafnvel lokið. Lögunum var þannig ætlað að leysa ákveðin efnahagsvandamál og gildistími þeirra aðeins ákveðinn 15 ár, eða til ársloka 1984. Eðlilegast kann að virðast, að lífeyrissjóðirnir stæðu sjálfir undir kostnaði af þessari tilhögun. Frá því var þó horfið, einkum vegna þess að fjárhagsgrundvöllur sjóðanna var mjög óviss og þeir raunar tæpast teknir til starfa sumir hverjir. Í staðinn var sú tilhögun ákveðin, að Atvinnuleysistryggingasjóður bæri kostnaðinn að 3/4 hlutum, en ríkissjóður að 1/4. Eftir að gildistíma laganna væri lokið skyldu hins vegar hlutaðeigandi lífeyrissjóðir taka við þessum greiðslum.

Þegar lífeyrissamkomulagið var gert árið 1976 og lífeyririnn verðtryggður, var jafnframt ákveðið að verðtryggja þann lífeyri sem greiddur var samkv. lögunum frá 1971. Var þeim breytt samkv: því árið 1976 og aftur 1977. Kostnað af þessari breytingu tóku lífeyrissjóðirnir sjálfir á sig, og standa málin þannig í dag, að ríkissjóður og Atvinnuleysistryggingasjóður greiða grunnlífeyrinn, en lífeyrissjóðirnir sjálfir hins vegar verðtrygginguna. Hefur kostnaðurinn skipst þannig, að árið 1976 greiddu lífeyrissjóðirnir um 250 millj. á móti 231 millj. frá ríki og Atvinnuleysistryggingasjóði og árið 1977 greiddu lífeyrissjóðirnir um 400 millj. af um 700 millj. kr. heildarkostnaði.

Þegar Lífeyrissjóður bænda var stofnaður árið 1970 fengu aldraðir bændur tilsvarandi réttindi og meðlimir stéttarfélaganna. Var kostnaðinum þar skipt á milli Stofnlánadeildar landbúnaðarins og ríkissjóðs, en sjálfur tók lífeyrissjóðurinn hins vegar á sig kostnað af verðtryggingu eftirlaunanna er hún kom til árið 1976.

Af framansögðu má ljóst vera að lögin um eftirlaun aldraðra félaga í stéttarfélögum hafa gegnt mjög mikilvægu hlutverki, bæði í fyrstu sem grundvöllur lágmarksréttinda þeirra, sem ekki höfðu tækifæri til að ávinna sér réttindi með iðgjaldagreiðslum í hina nýstofnuðu sjóði, og síðustu ár sem farvegur almennrar hækkunar eftirlaunagreiðslna, því að þau hafa með fordæmi sínu haft veruleg áhrif á lífeyrisgreiðslur til ýmissa annarra en þeirra sem þau taka beinlínis til. Þrátt fyrir þetta er gildi laganna þó takmarkað, því að þau ná aðeins til hluta lífeyrisþegahópsins.

Áætlað hefur verið, að um s. l. áramót hafi fólk 70 ára og eldra verið nálægt 14 700 talsins. Af þessum hópi má ætla að um 6000 njóti með beinum eða óbeinum hætti eftirlauna samkv. lögunum frá 1971 og hliðstæðum ákvæðum í lögum um Lífeyrissjóð bænda. Að auki er svo ætlað að um 2400 manns eigi rétt á verðtryggðum lífeyri úr lífeyrissjóðum hins opinbera og bankanna. Eftir stendur þá hópur um 6300 manna og nýtur ekki verðtryggðs lífeyris úr lífeyrissjóðum. Af þessum hópi er talið að um 3000 manns muni öðlast lífeyrisréttindi beint með lögfestingu þessa frv., en mun fleiri með óbeinum hætti, þ. e. þegar makar þeirra, sem réttindin öðlast, eru taldir með. Gæti þá látið nærri, að allt að 4500 manns öðluðust slík réttindi af þeim 6300 sem hafa þau ekki í dag. Þeir u. þ. b. 1800, sem enn standa utan þessa kerfis, eru þá ýmist enn við störf og eiga því réttindi til slíkra greiðslna um leið og þeir hætta störfum eða hafa ekki haft neinar atvinnutekjur. Gæta verður þess, að þær tölur, sem ég nú hef nefnt um fjölda lífeyrisþega, eru áætlaðar og verður ekki fullyrt um nákvæmni þeirra. Skortir enn töluvert á, að nægilega glöggar upplýsingar liggi fyrir um aðstæður þeirra sem náð hafa eftirlaunaaldri. Þær ættu þó að gefa viðunandi heildarmynd af ástandinu.

Ef reynt er að glöggva sig á samsetningu þess hóps, sem fær réttindi með frv. þessu, er ljóst að margir koma úr hópi þeirra sem stundað hafa sjálfstæðan atvinnurekstur í einni eða annarri mynd. Þó mun frv. einnig ná til töluverðs fjölda launþega, sem ýmist hafa skipt um starf á síðari hluta starfsævinnar og þannig lagst á milli laga eða hafa stundað störf sem ekki eru gjaldskyld samkv. samkomulagi ASÍ og vinnuveitenda frá 1969. Hluti þessa fólks er nú þegar félagar í lífeyrissjóðum, en með mjög takmörkuð réttindi vegna skamms réttindatíma eða vegna þess að verðtrygging lífeyris hjá sjóðnum er takmörkuð. Langflestir hinna nýju lífeyrisþega standa hins vegar alveg utan lífeyrissjóða í dag.

Vík ég þá næst að því að gera grein fyrir skipan og starfi þeirrar nefndar eða þeirra nefnda — tvær voru þær — sem unnið hafa að endurskoðun lífeyriskerfisins og þar með samningu þessa frv.

Um mitt árið 1976 skipaði þáv. fjmrh. tvær nefndir til að semja tillögur um nýskipan lífeyriskerfisins. Önnur nefndin var skipuð 17 mönnum og henni ætlað að vera vettvangur fyrir heildarendurskoðun á lífeyrisskipan og fyrir tillögugerð um nýtt lífeyriskerfi fyrir alla landsmenn. Hin nefndin var skipuð 7 mönnum. Starfar hún innan 17 manna nefndarinnar og er sérstaklega ætlað að kanna málefni lífeyrisþega á samningssviði ASÍ og vinnuveitenda. Í 7 manna nefndinni eiga sæti 3 fulltrúar frá ASÍ, 2 fulltrúar frá Vinnuveitendasambandi Íslands og 1 fulltrúi frá Vinnumálasambandi samvinnufélaganna. Formaður þeirrar nefndar er Jón Sigurðsson. Í 17 manna nefndinni eiga auk þessara sæti 6 fulltrúar frá Farmanna- og fiskimannasambandinu, Stéttarsambandi bænda, BSRB, BHM, Sambandi bankamanna og Sambandi ísl. lífeyrissjóða og 4 fulltrúar ríkisstj., en formaður þeirrar nefndar er Jóhannes Nordal. Eftir að Farmanna- og fiskimannasamband Íslands gerðist aðili að lífeyrissamkomulaginu 1977 tók fulltrúi þess einnig sæti í 7 manna nefndinni, sem varð þá 8 manna nefnd.

Skipan þessara nefnda fylgdi í kjölfar samkomulagsins sem ASÍ og vinnuveitendur gerðu með sér í febr. 1976, en þetta samkomulag hefur, eins og áður er komið fram, orðið veigamikill hvati að nýskipan lífeyrismála hér á landi. Þykir mér því rétt og við hæfi að lesa orðrétt hluta samkomulagsins, sem fjallar um markmið endurskipulagningar lífeyriskerfisins. Þar segir svo, með leyfi forseta:

„Aðilar munu vinna saman að endurskipulagningu lífeyriskerfisins. Markmið þessarar endurskipulagningar skal vera:

Að samfellt lífeyriskerfi taki helst til allra landsmanna. Að lífeyrissjóðir og almannatryggingar tryggi öllum lífeyrisþegum viðunandi lífeyri er fylgi þróun kaupgjalds á hverjum tíma.

Að auka jöfnuð og öryggi meðal landsmanna sem lífeyris eiga að njóta.

Að lífeyrisaldur geti innan vissra marka verið breytilegur eftir vali hvers og eins lífeyrisþega, en án þess að það hafi áhrif á útgjöld kerfisins, þ. e. a. s. lífeyrir verði þar lægri sem taka hans hefst fyrr.

Að reynt verði að finna réttlátan grundvöll fyrir skiptingu áunninna lífeyrisréttinda milli hjóna.“

Hér eru strax markaðar nokkrar þær meginlínur, sem hlýtur að verða fylgt þar til sjálfu lokatakmarkinu verður náð, þ. e. samfelldu lífeyriskerfi allra landsmanna, enda var þessi stefnumörkun tekin orðrétt upp í skipunarbréfi nefndanna tveggja.

Lífeyrissamkomulagið frá 1976 var áréttað við gerð almennra kjarasamninga árið eftir og á því gerðar nokkrar breytingar til hagsbóta fyrir lífeyrisþegana. Til að greiða fyrir samkomulagi um lífeyrismál sem hluta í heildarlausn kjaradeilunnar gaf ríkisstj. yfirlýsingu í 7 liðum, þar sem m. a. var lofað að beita sér fyrir eftirtöldu, með leyfi forseta:

„Að tryggja í samvinnu við sveitarfélögin og ríkisbanka því fólki, sem lýkur starfsævi sinni í þjónustu hins opinbera og ekki á betri rétt á lífeyrissjóðum opinberra starfsmanna, sama lágmarksrétt og lögin um eftirlaun aldraðra félaga í stéttarfélögum og samkomulag aðila færa þeim sem þeirra njóta.

Að tryggja að áfram verði unnið að undirbúningi samfellds lífeyriskerfis fyrir alla landsmenn, sem taki til starfa á árinu 1980, en jafnframt verði þegar á þessu ári samdar till., sem tryggja öllum landsmönnum svipaðan rétt og lögin um eftirlaun aldraðra ákveða félögum í stéttarfélögum fram til þess að nýskipan lífeyriskerfisins tekur gildi.“

Með frv. þessu er komið að efndum þessara fyrirheita, þótt starfið hafi tekið nokkru lengri tíma en upphaflega var ætlað, enda er málið allt vandmeðfarið og mikilvægara en svo, að hyggilegt sé að hraða því um of.

Í almennum aths. um frv. er athygli vakin á því, að þegar á þessu ári verði að koma á skylduaðild að lífeyrissjóði fyrir alla þá starfandi menn sem þátttökuskylda nær enn ekki til samkv. kjarasamningum eða lögum. Mundi hljótast af því misræmi og misrétti, ef þeim, sem látið hafa þátttöku í lífeyrissjóði undir höfuð leggjast, væru veitt réttindi án greiðslu, sem aðrir skapa sér með iðgjaldagreiðslum. Er vinna við undirbúning þeirrar lagasetningar þegar hafin.

Þetta frv. skiptist í fimm kafla. Er það þannig upp byggt, að ákvæði laga nr. 63 frá 1971, um eftirlaun aldraðra félaga í stéttarfélögum með áorðnum breytingum eru tekin upp í I. kafla þess án efnisbreytinga. Nýmælin eru því einkum fólgin í II. kafla, þar sem einkum er kveðið á um réttindi þeirra sem hvorki eiga rétt samkv. I. kafla né lögum um Lífeyrissjóð bænda. Helstu breytingarnar eru þar þrjár:

1. Fellt er niður skilyrði um aðild að stéttarfélagi.

2. Fellt er niður skilyrðið um skylduaðild að lífeyrissjóði.

3. Í stað gjaldskyldra launatekna er gert ráð fyrir að vinnsla réttinda geti miðast við atvinnutekjur samkv. skattframtölum.

Í III. kafla eru sameiginleg ákvæði um bótafjárhæðir, um framkvæmd laganna og um tengsl I. og II. kafla frv., svo og tengsl þess við hliðstæð ákvæði í lögum um Lífeyrissjóð bænda.

Í IV. kafla eru reglur um uppbót á lífeyri eða öðru nafni verðtryggingu lífeyrisins. Þetta eru sem sagt sömu verðtryggingarákvæðin og bætt var inn í lögin frá 1971 með lögum nr. 33 frá 1976 og aftur með lögum nr. 67 frá 1977 til samræmis við þær verðbætur sem þá var samið um til aðildarfélaga ASÍ-sjóðanna.

Loks eru í V. kafla fjárhagsákvæði frv. Í því sambandi vil ég taka það fram, að full samstaða var í 17 manna nefndinni um tilgang frv. og öll bótaákvæði þess. Í nefndinni varð heldur enginn ágreiningur um það, að allir lífeyrissjóðir greiði 5% af iðgjaldatekjum sínum til að standa að hluta undir kostnaði vegna bótaákvæða frv.

Hins vegar komu fram tvær till. um meginleiðir varðandi fjáröflunartillögur frv. í heild. Eru þær til aðgreiningar merktar tillaga I og tillaga II, og vísa ég um samanburð á skiptingu fjáröflunar samkv. þeim til fskj. II með frv., á bls. 16. Þar kemur jafnframt fram, hvernig fjáröflun til eftirlauna aldraðra og Lífeyrissjóðs bænda er skipt samkv. núverandi kerfi.

Till. nr. I til fjáröflunar var lögð fram af fulltrúum launþega og vinnuveitenda í 8 manna nefndinni, og við endanlega afgreiðslu málsins í 17 manna nefndinni fékk hún auk þess stuðning frá fulltrúum BSRB, BHM og Landssambands lífeyrissjóða. Fulltrúi Lífeyrissjóðs bænda taldi sig hins vegar geta stutt hvora till. sem væri. Fulltrúar ríkisstj. standa hins vegar að fjáröflunartillögu II. Mikið hefur verið reynt til þess að bræða saman þessi tvö sjónarmið um skipan fjáröflunar. Má raunar segja að þær tilraunir hafi tafið framlagningu frv. um marga mánuði, því að það mátti að öðru leyti teljast fullbúið af hálfu nefndanna strax í haust. Þessar tilraunir hafa þó ekki borið þann árangur sem vonast var eftir og málamiðlun ekki náðst.

Munurinn á þessum tveimur leiðum er einkum sá, að útgjöld ríkissjóðs eru stórum meiri samkv. tillögu I, eða 1664 millj. á móti 673 millj. samkv. tillögu II, og munar tæpum milljarði á ársgrundvelli. Að sama skapi eru útgjöld samkomulagssjóðanna minni samkv. tillögu I. Er þar raunar gengið svo langt að leggja til að yfir 500 millj. af þeim útgjöldum, sem þessir sjóðir bera sjálfir í dag vegna verðbótagreiðslna á lífeyri, verði fluttar yfir á ríkissjóð. Þá er þátttaka Atvinnuleysistryggingasjóðs töluvert minni í fjáröfluninni samkv. tillögu II, eða 525 millj., sem er sama fjárhæð og sjóðurinn greiðir samkv. núgildandi kerfi, á móti 828 millj. samkv. tillögu II.

Þegar frv. kom til umfjöllunar í ríkisstj. var þar ekki samstaða um svo stórfellda útgjaldaaukningu fyrir ríkissjóð sem felst í tillögu I, auk þess sem fullnægjandi rök þótti skorta fyrir allri þeirri tilfærslu útgjalda frá samkomulagssjóðunum yfir á ríkissjóð sem í þeirri tillögu felst. Varð því að ráði að leggja frv. fram miðað við fjáröflunartillögu II með fyrirvara af hálfu einstakra ráðh. um hugsanlegar tillögur til breytinga á þeirri skipan sem gengju í miðlunarátt.

Heildarkostnaður af hinum nýju eftirlaunum og uppbót á þau er áætlaður á ársgrundvelli, miðað við verðlag þessa árs, 1350 millj. kr., sbr. sundurliðaða kostnaðaráætlun í fskj. I með frv. Þetta fskj. er á bls. 15. Verður þá heildarkostnaður eftirlauna samkv. eftirlaunalögunum frá 1971 og lögum um lífeyrissjóð bænda frá 1970, að uppbótinni meðtalinni og hinum nýju réttindum, orðinn 3 milljarðar 755 millj. kr. Er hér auðvitað um mikla fjármuni að ræða og von að leitast sé við að dreifa útgjöldunum á sem flestar herðar. Ég vil þó taka það fram, að samfara þeirri útgjaldaaukningu fyrir Atvinnuleysistryggingasjóð, sem felst í tillögu II, hlýtur að verða að koma innan tíðar breyting á núverandi skipan greiðslna vegna fæðingarorlofs.

Mig langar til að biðja hv. þm. um að leiðrétta prentvillu, sem því miður hefur orðið á bls. 8 í frv. Þetta er í 3. lið. Þar stendur: „Þeir lífeyrissjóðir, sem eiga aðild“, en á að vera: Þeir lífeyrissjóðir, sem ekki eiga aðild. Bið ég nm., sem taka þetta frv. til afgreiðslu, að hafa þetta í huga líka.

Einhverjum kann að þykja langsótt að draga Jöfnunarsjóð sveitarfélaga inn í þetta dæmi sem fjármögnunaraðila. Til þess standa þó fullgild rök. Þetta nýja eftirlaunakerfi mun ná til þó nokkurs fjölda fólks sem hefur starfað hjá eða endað starfsævi sína í þjónustu sveitarfélaganna án þess að hafa öðlast réttindi í lífeyrissjóðum þeirra. Ýmis atvik geta orðið þessa valdandi, en mestu ráða þó ákvæði sem hafa verið í reglugerðum lífeyrissjóðanna, svo sem að fastráðning í starf væri skilyrði aðildar, lágmarksaldur o;g annað því um líkt. Hygg ég að þessu skilyrði hafi t. d. ekki verið breytt hjá Reykjavíkurborg fyrr en á síðasta ári. Sama gildir um það lausráðna fólk sem hefur starfað hjá sveitarfélögunum, en BSRB farið með samninga fyrir. Getur það því engan veginn talist óeðlilegt að sveitarfélögin leggi nokkuð af mörkum til að fjármagna lágmarkslífeyrisréttindi til handa þessu fólki. Auk þess má ætla að þetta nýja kerfi muni í allmörgum tilvikum létta framfærslubyrðum af sveitarfélögunum.

Að því er ríkið sjálft varðar er á sama hátt ljóst að nokkur hluti af starfsfólki þess hefur ekki notið lífeyrisréttinda, en öðlast þau með frv. Á það t. d. við um hið svonefnda biðreikningsfólk, sem hefur tekið laun samkv. kjarasamningi BSRB, en ekki uppfyllt skilyrði til aðildar að lífeyrissjóði ríkisstarfsmanna.

Ég sagði áður, að ekki hefðu þótt efni til að flytja yfir 500 millj. kr. af kostnaði við eftirlaunauppbótina frá ASÍ-sjóðunum yfir á ríkissjóð. Ber þó engan veginn að skilja þau ummæli mín á þann veg, að mér séu ekki ljósar áhyggjur fyrirsvarsmanna þessara sjóða af þeim síauknu útgjöldum sem lífeyrisuppbótin bakar þeim. Eru þau sjálfsagt orðin langt umfram það sem nokkur maður gerði upphaflega ráð fyrir. Þau 4% af iðgjaldatekjum sjóðanna, sem þeir leggja af mörkum sameiginlega til að kosta uppbótina, hrökkva stöðugt skemmra til, en jafnframt eykst sá hluti sem sjóðirnir verða sjálfir að taka beint á sig. Þetta sameiginlega framlag þeirra, þ. e. 4% iðgjaldsteknanna, mun árið 1976 hafa nægt fyrir um 75% af uppbótargreiðslunum, en ekki fyrir nema um 60% árið 1977 og enn lægra hefur hlutfallið orðið á s. l. ári. Hér hefur verðbólgan gripið í taumana rétt einu sinni og ruglað alla útreikninga, því að auðvitað dregur úr útgjöldum sjóðanna vegna uppbótarinnar að sama skapi og tekst að hægja á verðbólguhjólinu. Er raunar öll fjárhagsáætlun þessa nýja lífeyriskerfis ótraust og viðkvæm vegna þess hve mjög útgjöldin ráðast af verðbólgunni. Þessu til viðbótar er sjálfsagt að benda á það, að sumir samkomulagssjóðirnir — t. d. lífeyrissjóður Dagsbrúnar — taka við fjölda fólks sem kemur í þeirra raðir seint á starfsævinni úr öðrum stéttum eða starfsgreinum. Margt flytur það með sér tiltölulega lítil réttindi, en bakar sjóðnum hins vegar miklar skuldbindingar vegna uppbótarinnar. Er slíkur tilflutningur ekki síst algengur meðal sjómanna. Standa því vissulega til þess nokkur rök, að einhverjum hluta kostnaðarins af uppbótinni verði létt af þessum lífeyrissjóðum, þó að örugglega verði ekki unnt að ganga í því efni eins langt og tillaga I gerir ráð fyrir, þ. e. að takmarka skyldur þeirra alfarið við 5% af iðgjaldatekjum þeirra. Er sjálfsagt að n. sú, sem fær frv. til athugunar, kanni gaumgæfilega alla kosti til jöfnunar í þessu efni. Hins vegar vil ég undirstrika rækilega þá skoðun mína, að ágreiningur um tekjuöflunarákvæðin má ekki undir neinum kringumstæðum tefja samþykkt frv. Þess mundu þeir einir gjalda sem síst skyldu. Vil ég þá benda mönnum á, að ef menn eru mjög óánægðir með tekjuöflunarhliðina er hugsanlegt að breyta því síðar, t. d. á næsta þingi.

Ég gat þess fyrr í ræðu minni, að undirbúningur væri þegar hafinn að samningu frv. um skylduaðild allra starfandi manna að lífeyrissjóði, enda hefði sú tilhögun í för með sér óþolandi misræmi að veita tilteknum aldurshópum réttindi með þeim hætti, sem gert er ráð fyrir í II. kafla frv., án þess að jafnframt kæmi til skylda til greiðslu einhverra iðgjalda. Verður stefnt að því að haga þeirri löggjöf á þann veg, að sem allra flestir geti með einum eða öðrum hætti öðlast aðild að eða tengst þeim lífeyrissjóðum sem þegar eru starfandi. Þarf í því sambandi að leysa ýmis vandamál sem m. a. eru samfara því er menn gegna fleiri en einu starfi, en aðeins eitt þeirra er tryggingarskylt. En jafnframt þessu þarf fljótlega að huga að stöðu þess fólks, sem fætt er eftir árið 1914. Er þess ekki langt að bíða, að elstu árgangar þess nái ellilífeyrisaldri, en verði vegna styttri réttindatíma með verulega takmarkaðan lífeyri. Þannig ætti sá sem fyrstur öðlaðist aðild að lífeyrissjóði á þessu ári og fæddur er árið 1915 aðeins kost á 6 ára réttindaávinningi og við fráfall hans kæmi strax fram misræmi. Verður því samfara skylduaðildinni þörf sérstakra ráðstafana vegna þeirra sem fæddir eru á árunum 1915–1923. Hins vegar þótti að svo stöddu rétt að miða réttindin samkv. II. kafla frv. við þá, sem fæddir eru árið 1914 og fyrr, vegna samræmisins við I. kafla frv., en eftirlaunalögin frá 1971 náðu aðeins til þessara aldurshópa, enda takmörkuð við þá sem náð höfðu 55 ára aldri árið 1970, þegar hinir almennu lífeyrissjóðir verkalýðsfélaganna tóku til starfa.

Þá þykir mér rétt að gera nokkra grein fyrir reikningsaðferð og fjárhæð þeirra lífeyrisgreiðslna, sem menn geta öðlast rétt til samkv. frv. Tek ég dæmi af ellilífeyrinum. Samkv. 11. gr. frv. gilda sömu reglur um eftirlaunarétt þeirra, sem nú öðlast hann, og gilda samkv. lögunum frá 1971. Er eftirlaunarétturinn miðaður við áunnin stig, en stigin reiknuð þannig út, að í árslaun lífeyrisþegans er deilt með sérstökum grundvallarlaunum, en þau eru árslaun samkv. 2. taxta Dagsbrúnar með fullri starfsaldurshækkun. Geta því áunnin réttindi fyrir hvert ár verið ýmist meiri eða minni en eitt stig, eftir því hvort árslaunin voru hærri eða lægri en þessi viðmiðunarlaun. Réttindatími reiknast aftur til ársins 1955, þannig að með því að láta af störfum 70 ára að aldri geta réttindaárin orðið 15, en 20, ef hlutaðeigandi heldur áfram störfum til 75 ára aldurs. 20 ár eru því lengsti mögulegi réttindatími.

Ítarlegar reglur um réttindatímann eru í 5. gr. frv. og ákvæði um stigaútreikning eru í 6. gr. Fjárhæð ellilífeyrisins reiknast síðan eftir reglum í 12. gr. Eru stigin þá lögð saman fyrir allan réttindatímann og margfölduð með 1.8. Fæst þá það hlutfall sem greiða skal í lífeyri af meðaltali grundvallarlauna undanfarandi 5 almanaksár. Þetta hlutfall verður því fyrir þann, sem að meðaltali ávann sér eitt stig á ári í 15 ár, 27% grundvallarlauna, en 36% fyrir þann sem starfaði til 75 ára aldurs og ávann sér 20 stig, eða eitt stig árlega að meðaltali. Auðvitað getur þetta hlutfall svo verið hærra eða lægra eftir því hve háar árstekjur viðkomandi lífeyrisþega voru. Með þessum hætti er lífeyririnn sjálfur reiknaður. Á hann greiðist síðan uppbót samkv. 22. gr., en uppbót þessi er hin raunverulega verðtrygging, sem eins og áður segir var samið um í kjarasamningum 1976 og 1977 og látin var með lagabreytingum á þessum árum taka til allra þeirra sem nutu réttinda samkv. eftirlaunalögunum frá 1971.

Felur uppbótin það í sér, að í stað 5 ára meðaltalslauna er lífeyrisrétturinn miðaður við grundvallarlaunin, þ. e. 2. taxta Dagsbrúnar, eins og þau eru samkv. kauptaxta 1. jan., 1. apríl, 1. júlí og 1. okt. ár hvert. Þessi grundvallarlaun eru nú um 171 þús. kr. á mánuði og lífeyrir þess, sem hafði áunnið sér 15 stig, samkv. því 46 200 kr. á mánuði, en um 61600 fyrir þann sem ávann sér 20 stig.

Vera má að mönnum þyki óþörf þessi skipting í lífeyri samkv. 12. gr., sem reiknast út frá 5 ára meðaltali grundvallarlauna og uppbót samkv. 22. gr., sem leggst við þennan lífeyri og hækkar hann upp í að miðast við laun eins og þau eru á hverjum tíma eða á hverju þriggja mánaða tímabili. Vissulega gerir þessi skipting málið allt harla flókið og óaðgengilegt fyrir ókunnuga. Ástæðan til þess að henni er haldið er hins vegar sú, sem ég hef áður gert grein fyrir, að fjárhagsgrundvöllurinn er annar. Lífeyrir þeirra sem njóta hans samkv. I. kafla, þ. e. sjálfur grunnlífeyririnn samkv. 12. gr., er greiddur að 3/4 hlutum af Atvinnuleysistryggingasjóði og 1/4 hluta úr ríkissjóði. Uppbótin er hins vegar borin af lífeyrissjóðunum sjálfum. Gat ég þess áður að árið 1977 nam uppbótin um 400 millj. kr., en grunnlífeyririnn sjálfur hins vegar aðeins 300 millj. Takist að draga úr verðbólgunni að marki snýst þetta hlutfall hins vegar við, því að þá minnkar sjálfkrafa munurinn á meðaltalslaunum síðustu 5 ára og gildandi launum á hverjum tíma.

Ég hef áður gert nokkra grein fyrir fjármögnunarákvæðum II. kafla frv., þ. e. hinum nýju lífeyrisgreiðslum. Um þau er nánar fjallað í 25. gr. Samkv. henni greiða sjálfstæðir atvinnurekendur sérstakt eftirlaunaiðgjald, sem nemur 0.5% af launaskattstofni eigin vinnu. Allir lífeyrissjóðir landsins greiða 1% af iðgjaldatekjum sínum, en auk þess greiða lífeyrissjóðir, sem standa utan við lífeyrissamkomulagið svonefnda, 4% til viðbótar af iðgjaldatekjum sínum. Að öðru leyti standa svo ríkissjóður, Jöfnunarsjóður sveitarfélaga og Atvinnuleysistryggingasjóður að jöfnu undir kostnaðinum. — Því miður hefur orðið meinleg prentvilla í frv. sjálfu, eins og ég gat um áðan, og ég vona að hv. alþm. hafi leiðrétt hana, því að þar á að standa: Þeir lífeyrissjóðir, sem ekki eiga aðild að o. s. frv.

Ég ætla ekki að fjalla ítarlega um hverja einstaka gr. frv. í þessari framsögu. Það tæki of langan tíma og væri að mestu óþarft, þar sem aths. með þeim eru tiltölulega ítarlegar. Örfá atriði vil ég þó benda á til viðbótar því sem ég hef áður gert.

Þess er þá fyrst að geta, að þó að ég hafi valið að gera sérstaklega grein fyrir eftirlaunum samkv. frv., upphæð þeirra og reikningsaðferð, tekur það að sjálfsögðu einnig til örorkulífeyris og makalífeyris. Um fjárhæð þessara lífseyrisgreiðslna eru einnig ákvæði í 12. gr. frv. og á hana greiðist uppbót samkv. IV. kafla þess.

Aðalreglan um fjárhæð örorkulífeyrisins er sú, að hann reiknist miðað við 100% örorku á sama hátt og ellilífeyririnn. Þó er hér sá mikilverði munur á, að við örorku eru ekki aðeins talin þau stig sem hlutaðeigandi hafði aflað sér, heldur einnig þau stig, sem ætla má að hann hefði náð að ávinna sér með áframhaldandi starfi til 70 ára aldurs. Er að því er þessi ár varðar miðað við meðaltalsstigaávinning þriggja síðustu ára. Ef orkutap er minna en 100%, greiðist örorkulífeyririnn í hlutfalli við orkutapið. Hægt er að njóta samtímis örorkulífeyris og makalífeyris að ákveðnu marki. Hins vegar fellur örorkulífeyririnn niður við 70 ára aldur, en ellilífeyrir tekur við, enda miðast hann þá við sama stigafjölda. Fyrir minna orkutap en 40% greiðist ekki örorkulífeyrir.

Réttur til ellilífeyrisins yfirfærist til maka, ef hinn látni átti að baki 5 ára réttindatímabil með tilteknum lágmarksstigaávinningi og féll frá eftir 31. des. 1963. Er makalífeyririnn reiknaður samkv. ákvæðum 12. gr. frv. með áþekkum hætti og örorkulífeyrir, þannig að til grundvallar liggur sá stigafjöldi sem hinn látni hafði aflað sér, þó að viðbættum 5 stigum, sem jafngilda 9% af grundvallarlaununum. Auk þess er svo, ef maður fellur frá áður en hann nær 70 ára aldri, bætt við þeim stigum sem ætla má að hann hefði áunnið sér fram til 70 ára aldurs. Er þá miðað við meðaltalsstigaávinning hins látna þrjú síðustu árin fyrir fráfall hans. Uppbót greiðist svo að sjálfsögðu einnig á þessa tegund lífeyris samkv. ákvæðum IV. kafla frv.

Ég gat þess áður, að I. kafli frv. þessa væri að stofni til gömlu eftirlaunalögin frá 1971 með áorðnum breytingum. Rétt er þó að vekja athygli á þeirri breytingu, að heimild, sem ráðh. hafði samkv. 8. gr. laganna til að ákveða fyrir eitt ár í senn greiðslu uppbóta á eftirlaunin að fengnum till. umsjónarnefndar, er nú felld inn í 12 gr. frv. sem lögbundið ákvæði. Er sjálfgert að þessi heimild sé ætíð notuð, og má raunar ætla að breyting hennar sé ein af forsendum lífeyrissamkomulagsins milli launþega og vinnuveitenda.

Þá vek ég athygli á ákvæðum í III. kafla frv., einkum 13. gr., sem er ætlað að einfalda framkvæmd þessa nýja réttindakerfis, sem vissulega er orðið nokkuð margbrotið. Eiga þessi ákvæði að tryggja það, að ekki þurfi að athuga réttindi eins og sama umsækjenda hjá nema einu þessara kerfa fyrir sama tímabil, nema í undantekningartilvikum. Réttindi, sem lífeyrisþegi kann að hafa áunnið sér samkv. II. kafla laga um Lífeyrissjóð bænda og I. og — eða II. kafla frv., eru þá felld undir það kerfi sem meiri hluti stiga viðkomandi árs segir til um.

Samkv. 14. gr. skal draga frá lífeyri samkv. frv. þessu þær greiðslur, sem viðkomandi lífeyrisþegi fær frá öðrum lífeyrissjóðum, svo og hliðstæðar greiðslur út ríkissjóði eða öðrum opinberum sjóðum. Kemur það heim og saman við þann tilgang frv. að tryggja fólki ákveðin lágmarksréttindi til lífeyris, en ekki að opnaður sé aðgangur að mörgum sjóðum samtímis.

Í þessari grein er einnig ákvæði sem girðir fyrir að fólk geti sagt sig úr þeim lífeyrissjóðum, sem það er í, og afsalað réttindum sínum þar, en sótt þess í stað og án iðgjaldagreiðslna tilsvarandi réttindi til þessa nýja kerfis. Í slíku tilviki kemur sá lífeyrir, sem viðkomandi hefði öðlast tilkall til með áframhaldandi aðild að sínum lífeyrissjóði, að fullu til frádráttar þeim greiðslum sem hann kann að eiga rétt á samkv. frv. Sá, sem átti kost á frjálsri aðild að einhverjum lífeyrissjóði, en lét hana undir höfuð leggjast, sætir hins vegar ekki tilsvarandi frádrætti vegna réttinda sem hann hefði getað aflað sér. Slíkur frádráttur yrði ákaflega torveldur í framkvæmd. Hér verður að nægja sú ráðstöfun að setja strax á þessu ári lög sem skylda alla til aðildar að einhverjum lífeyrissjóði, þannig að eftirleiðis öðlist enginn útlátalaust þau réttindi sem öðrum er gert að kosta sjálfur að einhverjum hluta a. m. k.

Í III. kafla eru auk þess ítarlegri ákvæði um framkvæmd eftirlaunagreiðslnanna en gilt hafa hingað til, enda mun samþykkt þessa frv. hafa í för með sér verulegar breytingar á afgreiðslu umsókna og framkvæmdinni allri. Þarfnast þau ákvæði ekki sérstakrar skýringar. Að lokum er rétt að það komi fram, að sá lífeyrir sem menn kunna að öðlast rétt til samkv. þessu frv., mun að jafnaði ekki valda skerðingu á þeim greiðslum sem menn eiga nú tilkall til úr almannatryggingunum. Ellilaun almannatrygginga og eftirlaun samkv. frv. verða yfirleitt innan hins svonefnda frítekjumarks og skerða því ekki rétt lífeyrisþegans til fullrar tekjutryggingar svo fremi að hann hafi ekki aðrar tekjur.

Herra forseti. Ég fer nú að ljúka máli mínu. Lífeyrissjóður eða samræmt lífeyriskerfi, sem tryggt gæti öllum afkomuöryggi í ellinni, virtist fjarlægur draumur fyrir fáum árum. En löng leið hefst gjarnan á litlu skrefi og í þessu efni eru skrefin þegar orðin nokkur. Ég nefni stofnun hinna ýmsu lífeyrissjóða, lögin um eftirlaun aldraðra félaga í stéttarfélögum og lífeyrissamkomulag launþega og vinnuveitenda í febr. 1976. Nú liggur hér fyrir frv., sem mun, ef að lögum verður, marka enn eitt mikilsvert spor að þessu lokamarki. Úrtöluraddir kunna að spyrja, hvort það sé réttlátt að stórum hópi fólks séu nú afhent endurgjaldslaust mikilsverð réttindi sem aðrir hafi orðið að greiða fullu verði. En það má spyrja á móti: Er það réttlátt að aðild að ákveðnum stéttarfélögum á síðustu árum starfsævinnar skuli ein sér geta skipt sköpum um framfærsluöryggi fólks í ellinni, eins og nú er? Á aldraða fólkið að gjalda þess, að lífeyriskerfi okkar hefur mótast án nægilegs heildarskipulags og er enn gloppótt? Ég held að allir sanngjarnir menn hljóti að fallast á að svona má þetta ekki vera.

Herra forseti. Ég legg til að frv. verði að lokinni þessari umr. vísað til 2. umr. og hv. heilbr.- og trmn. Vænti ég þess, að sú hv. n. hraði athugun frv. eftir föngum og að því verði staðfastlega stefnt að ljúka afgreiðslu þess fyrir þinglok í vor.