29.04.1988
Neðri deild: 84. fundur, 110. löggjafarþing.
Sjá dálk 7069 í B-deild Alþingistíðinda. (5060)

470. mál, sveitarstjórnarlög

Flm. (Kristín Halldórsdóttir):

Herra forseti. Ég mæli fyrir frv. til l. um breytingu á sveitarstjórnarlögum nr. 8 18. apríl 1986 sem er að finna á þskj. 820. Auk mín flytja þetta frv. hv. þm. Kristín Einarsdóttir, Málmfríður Sigurðardóttir og Þórhildur Þorleifsdóttir.

Frumvarpsgreinarnar eru tvær og hljóða svo, með leyfi forseta:

„1. gr. 54. gr. laganna orðist svo:

Sveitarstjórn getur efnt til almennrar atkvæðagreiðslu um einstök mál og boðað til almennra borgarafunda um málefni sveitarfélagsins. Til almenns borgarafundar eða sveitarfundar skal boðað með opinberri auglýsingu og skal í henni koma fram hverjir hafi atkvæðisrétt á fundinum ef í ráði er að láta atkvæðagreiðslu fara þar fram.

Í sveitarfélagi með færri en 1000 íbúa er skylt að halda almennan sveitarfund ef fjórðungur atkvæðisbærra manna í sveitarfélaginu óskar þess. Ályktanir slíkra funda eru ekki bindandi fyrir sveitarstjórn.

Sveitarstjórn er skylt að láta fara fram atkvæðagreiðslu um einstök mál ef tíundi hluti kjósenda óskar þess eða þriðjungur sveitarstjórnar. Í sveitarfélögum með færri en 7000 íbúa skal þó miða við fjórðung kosningabærra manna. Slík atkvæðagreiðsla telst bindandi fyrir stjórn sveitarfélagsins ef tveir þriðju hlutar kjósenda taka þátt í henni og skal þá meiri hluti ráða.

Atkvæðagreiðslan skal fara fram samhliða næstu almennum kosningum í sveitarfélaginu. Sveitarstjórn er skylt að fresta framkvæmdum varðandi þau mál er íbúar óska atkvæðagreiðslu um þar til úrslit atkvæðagreiðslu liggja fyrir. Sveitarstjórn getur flýtt atkvæðagreiðslunni, en þó skal hún ekki fara fram fyrr en sex vikur eru liðnar frá því að ósk um hana kemur fram. Um framkvæmd slíkrar atkvæðagreiðslu skal fara skv. III. kafla laga þessara eftir því sem við á.

2. gr. Lög þessi öðlast þegar gildi.“

Hæstv. forseti. Ég hélt eiginlega að hæstv. félmrh. væri hér viðstödd, en ég sé að svo er ekki. Mér þætti vænt um ef henni yrði gert aðvart að ég er að mæla fyrir þessu máli. Án þess að ég ætli að gera kröfu til þess að hún sé hér viðstödd, þá er þetta mál sem varðar hennar svið og það væri mikils vert að vita hvert hennar álit er á þessu svo ég óska eftir að henni verði gert viðvart, en ég mun halda áfram máli mínu. (Forseti: Hæstv. félmrh. verður gert viðvart eins og hv. þm. bað um. Hins vegar er forseta kunnugt um það að ráðherrann þurfti að fara til annarra starfa, skyldustarfa. En engu að síður verður þetta gert.) Ég þakka fyrir og held þá áfram.

Ég mun nú skýra betur hvert er markmið þessa frv. og ég vil, með leyfi forseta, lesa 54. gr. núgildandi laga og skýra með því nánar hvað felst í þessu frv. En 54. gr. núgildandi laga hljóðar svo, með leyfi hæstv. forseta:

„Heimilt er sveitarstjórn að efna til almennrar atkvæðagreiðslu um einstök mál og að boða til almennra borgarafunda um málefni sveitarfélagsins. Í sveitarfélagi með færri en 500 íbúa er skylt að halda almennan sveitarfund ef 1/4 hluti atkvæðisbærra manna í sveitarfélaginu óskar þess.

Til almenns borgarafundar eða sveitarfundar skal boðað með opinberri auglýsingu og skal þar taka fram hverjir hafi atkvæðisrétt á fundinum ef ætlunin er að atkvæðagreiðsla fari þar fram. Ályktanir slíkra funda eru ekki bindandi fyrir sveitarstjórn. Sveitarstjórn getur efnt til almennrar atkvæðagreiðslu í sveitarfélagi eða hluta þess til þess að kanna vilja kosningabærra íbúa um tiltekið málefni. Niðurstaða atkvæðagreiðslunnar er ekki bindandi um afgreiðslu málsins fyrir sveitarstjórn nema hún hafi fyrir fram ákveðið að svo skuli vera.“

Breytingarnar sem við leggjum til með frv. eru því í fyrsta lagi að miða skyldu sveitarstjórnar til að halda almennan sveitarfund, ef fjórðungur atkvæðisbærra manna óskar þess, við stærri sveitarfélög en núgildandi lög kveða á um eða 1000 íbúa sveitarfélag í stað 500 íbúa. Aðalbreytingin er þó fólgin í því að tryggja rétt íbúa í öllum sveitarfélögum, stórum sem smáum, til að fá fram almenna atkvæðagreiðslu um einstök mál, en í lögunum frá 1986 er aðeins um heimild að ræða fyrir sveitarstjórn og algerlega í hennar valdi og sömuleiðis í hennar valdi hvort niðurstöður slíkrar atkvæðagreiðslu skulu vera bindandi um afgreiðslu málsins. Þessu viljum við frumvarpsflytjendur breyta og leggjum til svo sem hér segir að sveitarstjórn sé skylt að verða við óskum að lágmarki 1/10 hluta kjósenda eða þriðjungs sveitarstjórnar um atkvæðagreiðslu um einstök mál. Sömuleiðis að niðurstaða slíkrar atkvæðagreiðslu teljist bindandi fyrir stjórn sveitarfélagsins ef 2/3 hlutar kjósenda taka þátt í henni og svo áfram eins og segir í frvgr. sem ég hef þegar lesið og hv. þm. hafa fyrir sér á þskj. 820. Að sjálfsögðu er hentugast að tengja slíka atkvæðagreiðslu um einstök mál almennum kosningum, en jafnsjálfsagt er að hafa möguleika á því að gera það ekki ef brýnt þykir að fá fram ákvörðun í málinu fyrr.

Herra forseti. Þetta mál er ekki nýtt né ókunnuglegt hér í þingsölum. Slíkum hugmyndum hefur vissulega verið hreyft hér áður í ýmsum myndum að ég hygg þó ég kunni ekki að tíunda það nákvæmlega. Það frv. sem hér er nú til umfjöllunar er lagt fram öðru sinni, en það var til umræðu í Ed. á síðasta þingi. Þá sat þar varaþingkona Kvennalistans, María Jóhanna Lárusdóttir, en hún vann þetta þingmál fyrst og fremst og flutti það í Ed.

Við kvennalistakonur höfum frá upphafi lagt mikla áherslu á virkt lýðræði og dreifingu valds og ábyrgðar. Þessi atriði vega þungt í stefnu okkar og við höfum þau mjög að leiðarljósi í störfum okkar, bæði í innra starfi og út á við, svo og við nána útfærslu ýmissa stefnumála. Sem dæmi má nefna tillögur okkar um framkvæmd fiskveiðistefnu, sem kynntar voru fyrr á þessu þingi, þar sem við lögðum til að framkvæmd slíkrar stefnu lyti almennum reglum, en nánari ákvörðun og ábyrgð flutt til byggðarlaganna.

Það frv. sem hér er til umræðu stefnir að því að tryggja aukinn rétt íbúa sveitarfélaga til að hafa ábyrgð á ákvörðun í einstökum málum, en eins og málum er nú varið er sá réttur mjög takmarkaður og jafnvel hægt að benda á tilvik þar sem sumir telja þennan rétt beinlínis lítilsvirtan og fótumtroðinn.

Í sveitarfélögum gildir nú reglan um fulltrúalýðræði. Allir íbúar í sveitarfélagi sem kosningarrétt hafa, þ.e. eru orðnir 18 ára, eiga rétt á að kjósa menn í sveitarstjórn til fjögurra ára til að fara með stjórn sveitarfélagsins. Hér er um eins konar valdaframsal að ræða frá íbúum sveitarfélags, kjósendum, til sveitarstjórnar. Í stað þess að allir kjósendur taki ákvarðanir og ráði öllum málum fela þeir nokkrum mönnum fullt vald á tilteknu tímabili. Sveitarstjórnarmenn eru þó ekki bundnir af fyrirmælum umbjóðenda sinna í afstöðu sinni til einstakra mála heldur einungis af lögum og sannfæringu sinni eins og segir í 2. mgr. 40. gr. sveitarstjórnarlaganna.

Í almennum kosningum er því fyrst og fremst kosið um meginstefnur og hugmyndafræði en ekki einstök mál og það er oft óhægt um vik fyrir almennan kjósanda að hafa áhrif á einstök málefni. Í stórum sveitarfélögum sérstaklega er oft löng leiðin frá kjósanda til fulltrúans og því vafasamt að fulltrúinn taki alltaf afstöðu í samræmi við óskir og vilja umbjóðenda sinna. Það er að okkar dómi mikilvægt að bæta hér um og efla áhrif íbúanna að þessu leyti.

Menn getur svo sannarlega greint á við kjörna fulltrúa einhvers flokks um einstakar byggingar, forgangsröð verkefna eða tímasetningu framkvæmda, enda þótt þeir séu hjartanlega sammála hugmyndafræði hans og meginstefnu. Fái þeir ekki að láta afstöðu sína í ljós með afgerandi hætti og þurfi að una því sem þeir skynja oft sem hreina valdbeitingu er viðbúið að þeir endurskoði afstöðu sína til viðkomandi flokks og snúi jafnvel baki við þeirri stefnu sem í raun stendur þeim næst í framhaldi af því.

Nú hefur það lengi þekkst hér á landi í fámennari sveitarfélögum að haldnir séu svonefndir borgarafundir eða sveitarfundir til að kynna íbúum málefni sveitarfélagsins almennt, svo sem í tengslum við afgreiðslu árlegrar fjárhagsáætlunar eða til að leita álits þeirra í einstökum málum. Hafa íbúar smærri sveitarfélaga haft lagalegan rétt til að óska eftir slíkum fundum bæði skv. eldri og núgildandi lögum. En ekkert ákvæði er í lögum sem tryggir rétt íbúa hinna stærri sveitarfélaga til að hafa áhrif á ákvarðanir sveitarstjórnar í einstökum málum nema að því er varðar áfengisútsölur og sameiningu sveitarfélaga.

Ég las áðan 54. gr. núgildandi sveitarstjórnarlaga, en þar er það nýmæli að sveitarstjórn skuli heimilt að efna til almennrar atkvæðagreiðslu í sveitarfélaginu um einstök mál. Þótt ekki hafi verið um þetta ákvæði í lögum fyrr en nú hefur jafnan verið talið að sveitarstjórn væri heimilt að efna til almennrar atkvæðagreiðslu eða skoðanakönnunar meðal íbúa, kjósenda, sveitarfélags til að kanna hug og afstöðu til einstakra mála. Slíkar skoðanakannanir hafa farið fram m.a. um hundahald, fasteignakaup og nafnbreytingar á sveitarfélagi og er því í rauninni ekki nein nýjung á ferðinni í 54. gr. heldur er þar kveðið nánar á um heimild sveitarstjórnar sem hún hefur haft í raun.

Í stjórnlagafrv. því er Gunnar Thoroddsen flutti vorið 1983 og í skýrslu stjórnarskrárnefndar frá sama tíma er kveðið á um rétt íbúa sveitarfélags til að óska eftir atkvæðagreiðslu um málefni sveitarfélagsins og er það nýmæli skýrt með því að þar sé verið að tryggja lýðræðisleg réttindi íbúanna og auka þau. Þar segir enn fremur að svipaðar heimildir hafi gefið góða raun m.a. í Bandaríkjunum og Sviss. Þær hugmyndir sem hér koma fram eru því ekki nýjar af nálinni, eins og ég tók fram fyrr í máli mínu.

Þegar þetta frv. var til l. umr. í Ed. í októberlok 1986 urðu margir þar til þess að láta í ljósi álit sitt og voru yfirleitt hlynntir meginstefnu þess og markmiði, en vildu þó hafa nokkurn vara á. Sumir töldu reyndar ekki nauðsynlegt að lögfesta þennan rétt manna til að fá fram atkvæðagreiðslu. Þessi afstaða virtist til komin vegna trúar á sanngirni og virðingu sveitarstjórnarmanna almennt fyrir skoðunum umbjóðenda sinna. Nú er ekki ólíklegt að sú trú hafi beðið nokkurn hnekki á þeim mánuðum sem liðnir eru síðan sú umræða fór fram.

Einnig gætti meðal þátttakenda í umræðunum ótta við að framkvæmd þessarar lagagreinar yrði þung í vöfum, hún yrði tímafrek og kostnaðarsöm. Jafnvel lét einn hv. þm. í ljós í þessum umræðum að slíkar uppákomur, sem þarna væri boðið upp á, væru leiðinlegar og vitnaði þar til reynslu sinnar af atkvæðagreiðslum um áfengismál og af prestskosningum. Ég bendi annars hv. þm. á þessar umræður sem skjalfestar eru í 3. hefti Alþingistíðinda 1986.

Herra forseti. Þegar við lögðum þetta frv. fram strax að loknu fundahléi um páska vorum við allsendis grunlausar um að stjórnarliðar væru orðnir svo þreyttir á þingstörfum að þeir hygðust efna til þingloka með fyrra fallinu. Við töldum því nægan tíma til umræðna og umfjöllunar um þetta frv. sem við vitum að hefur stuðning margra utan Alþingis. Stjórnarliðar munu nú sennilega í krafti síns meiri hluta knýja fram þinglok innan fárra daga og því er borin von að frv. fái þá umfjöllun sem það þarf á þessu þingi. Við vildum þó kynna hv. þm. málið þannig að þeir gætu velt því fyrir sér og væntum stuðnings þeirra og áhuga þótt síðar verði. Formsins vegna legg ég þó til að frv. verði að lokinni þessari umræðu vísað til 2. umr. og hv. félmn.

Ég óskaði eftir því, herra forseti, að hæstv. félmrh. yrði viðstaddur þessa umræðu og gleður mig að sjá að hún hefur verið það a.m.k. að miklu leyti. Eins og ég sagði er þetta mál augljóslega á hennar sviði. g veit að inn á hennar borð koma annað veifið mál til úrskurðar þar sem menn telja sig ofríki beitta. Þetta frv., eins og ég hef nú kynnt það, felur í sér aukinn rétt manna til að hafa áhrif í nánasta samfélagi og það væri afar mikilsvert að fá álit hæstv. félmrh. á því sem hér er um að ræða.