17.04.1963
Sameinað þing: 49. fundur, 83. löggjafarþing.
Sjá dálk 1587 í B-deild Alþingistíðinda. (1779)

Almennar stjórnmálaumræður

Fjmrh. (Gunnar Thoroddsen):

Herra forseti. Góðir áheyrendur. Hv. 1. þm. Austf., Eysteinn Jónsson, og hv. 6. þm. Sunnl., Karl Guðjónsson, gerðu báðir að umtalsefni, hve mjög útgjöld og álögur hefðu hækkað í tíð núv. ríkisstj. Hv. 1. þm. Austf. var þó öllu stórtækari og sagði, að álögur hefðu hækkað um 7.400 millj. á kjörtímabilinu. Væntanlega á hv. þm. við breytinguna frá 1958, sem honum og flokksbræðrum hans er tamt að tala um, og hafa þeir oft sagt, að þessi væri hækkunin frá 1958 til fjárlaga fyrir 1963. Ég vil taka það fram, að samanburður milli þessara ára er harla vafasamur og varasamur. Það stafar af því, að árið 1958 var ríkissjóðurinn klofinn í tvennt og annar parturinn kallaður útflutningssjóður. Útgjöld hans námu á árinu nær 700 millj. kr., en ríkissjóðsins sjálfs um 940 millj. Séu þessar upphæðir lagðar saman, urðu ríkisgjöldin um 1640 millj. og hafa, miðað við þessar tölur, því ekki hækkað um 1400, heldur um tæplega 540 millj. En málið er ekki svona einfalt. Það er ekki rétt eða sanngjarnt að bera saman ríkissjóðsgjöld 1958 og 1963 né heldur að bera sjóðina báða frá árinu 1958 samanlagða saman við ríkisgjöldin nú. Það er ekki heldur rétt að nota á þessum samanburði tölur fjárl. fyrir árið 1958, heldur ríkisreikningsins, vegna þess, hve útgjöldin fóru þá stórlega fram úr áætlun. Það gerir samanburðinn m.a. erfiðan, að árið 1958 var mikill hluti af tekjum og gjöldum útflutningssjóðs yfirfærslugjald og yfirfærslubætur, en þetta var grímuklædd gengislækkun. Í sanngjörnum samanburði er því væntanlega rétt að sleppa yfirfærslugjöldum og bótum, en eins og kunnugt er, kom rétt skráning krónunnar í stað þeirra.

Þegar nú samanburðurinn milli áranna 1958 og 1963 er gerður á eðlilegan og sanngjarnan hátt, lítur dæmið þannig út, að ríkisgjöldin hafi hækkað um 1105 millj., en ekki um 1400 millj. Skakkar þar nærri 300 millj. í samanburðinum hjá hv. þm. En 1105 millj. eru vissulega há tala og stór fúlga, og því er rétt að kanna: í hvað hefur þetta fé farið? Hefur það horfið í einhverja eyðsluhít? Eða til hvers hefur það verið notað?

Framlög til félagsmála, og þar eru almannatryggingar stærsti liðurinn, hafa hækkað um 397 millj. kr. á þessum tíma. Framlög til að lækka vöruverð innanlands og til uppbóta á afurðir landbúnaðarins hafa lækkað um 232 millj. Framlög til skóla og fræðslumála hafa hækkað um 138 millj. Framlög til atvinnumála til sjávar og sveita og bættra samgangna á landi og sjó og í lofti hafa hækkað um 133 millj. M.ö.o.: af hækkun ríkisgjaldanna á 5 árum, rúmlega 1100 millj. kr., hafa um 950 millj, gengið til félagsmála, kennslumála, niðurgreiðslna, atvinnu- og samgöngumála, en öll önnur ríkisútgjöld, þ. á m. hin eiginlega stjórnsýsla, hafa vaxið um 155 millj., eða sem næst 30 millj. á ári að meðaltali. Miðað við fjölgun landsmanna og sívaxandi framkvæmdir og þjónustu ríkisins getur sú aukning útgjalda ekki talizt úr hófi fram. Og eins ber að hafa það í huga, að fólksfjölgun, aukning þjóðarframleiðslu, innflutnings, veltu og velmegunar skilar ríkissjóði og sveitarsjóðum auknum tekjum ár frá ári að óbreyttum toll- og skattstigum, án þess að slíkt sé á mæltu máli kallað tolla- eða skattahækkanir.

Hv. 1. þm. Austf., Eysteinn Jónsson, sagði, að framlög til verklegra framkvæmda væru nú mjög af skornum skammti og vegamálin í hreinu öngþveiti, eins og hann komst að orði. Og Karl Guðjónsson sagði, að framlög til verklegra framkvæmda hefðu í tíð stjórnarinnar verið lækkuð hlutfallslega. Við skulum nú athuga sérstaklega hinar verklegu framkvæmdir. Undir það hugtak eru venjulega felldir vegir, brýr, hafnir, flugvellir, skólar, sjúkrahús. Ég tek hér eingöngu framlög til nýframkvæmda, en ekki til viðhalds. Tölurnar eru þá þannig, að árið 1958 var varið til þessa alls 90 millj. kr., en í fjárl. 1963 197 millj. Hækkun til þessara verklegu framkvæmda, sem ég nefndi, er því um 107 millj. kr., m.ö.o., þessi framlög hafa í krónutölu meira en tvöfaldazt. En tilkostnaðurinn hefur hækkað, og ef umreiknað er eftir vísitölu byggingarkostnaðar, verður samt raunveruleg hækkun 42%,. Það er því ekki aðeins meira en tvöföldun að krónutölu, heldur hækkun yfir 40% að notagildi. Manni virðast því harla einkennileg þau ummæli þessara hv. tveggja þm., að framlög til verklegra framkvæmda séu nú mjög af skornum skammti og hafi lækkað hlutfallslega frá því, sem áður var.

Þær tölur, sem ég nefndi um það, í hvað þessi aukning á ríkisgjöldum hefur farið á undanförnum árum, þessar tölur, sem ég nefndi að gefnu sérstöku tilefni frá þessum tveim hv. þm., bregða upp nokkurri mynd af því, sem gerzt hefur í þjóðmálunum þetta tímabil: stóraukin fjárframlög til verklegra framkvæmda, vaxandi stuðningur við atvinnuvegi og menningarmál og margföldun á alinannatryggingum.

En hvernig hefur þá afkoma ríkissjóðs orðið á þessum tíma? Það er alltaf mikils um vert, að fjárlög séu afgreidd hallalaus og ríkisbúskapurinn sé rekinn í samræmi við það. Og greiðsluafgangur hjá ríkissjóði var mikilvægur hlekkur í víðreisninni, hlekkur sem mátti ekki bresta. Á árunum 1950–1958, að báðum meðtöldum, 9 að tölu, varð halli hjá ríkissjóði 5 árin, en tekjuafgangur 4 árin. Öll þessi 9 ár var Eysteinn Jónsson fjmrh., og eina heila árið, sem vinstri stjórnin lifði, var tekjuhalli, en síðan hefur orðið tekjuafgangur öll árin, 1959, 1960, 1961 og 1962.

Þegar rætt er um lántökur ríkisins, verður að greina sundur, hvort tekin eru eðlileg, hagkvæm lán til langs tíma eða safnað lausaskuldum. Lausar óumsamdar skuldir þykja hvarvetna til vansa og hinn mesti þrifnaður að hreinsa þar til og borga þær upp. Lausaskuldir, meiri og minni, hafa um langan aldur verið hjá ríkissjóði, eins og sjá má í ríkisreikningum. Það er eðlilegt, að ríkissjóður hafi viðskiptaskuld hjá Seðlabankanum mikinn hluta árs, þar sem útgjöldin falla fyrr á en tekjur koma inn. En til þess er ætlazt, að slík víðskiptaskuld, eins og aðrar lausaskuldir, sé greidd upp fyrir reikningslok, og svo hefur verið gert í tvö undanfarin ár. Í árslok 1961 og 1962 skuldaði ríkissjóður engar lausaskuldir.

En hvað þá um föst lán til langs tíma? Ég vil nefna tvennt, sem sýnir breytt viðhorf erlendis gagnvart íslenzkum fjármálum. Alþjóðabankinn, sem verið hafði okkur lokaður í 8 ár, hefur opnað okkur dyr sínar að nýju og þegar lánað til langs tíma 86 millj. kr. til hitaveituframkvæmda. Og framkvæmdalánið í Englandi, að upphæð 240 millj. til 26 ára, sem fékkst á hinum frjálsa peningamarkaði í Lundúnum, verður á þessu og næsta ári aflgjafi mikilvægra framkvæmda víðs vegar um land. Slík lán til langs tíma þarf Ísland að taka á næstu árum til margháttaðra framkvæmda, en til þess að þau fáist, þarf að varðveita lánstraustið, efnahags- og fjármálagrundvöllinn.

En hvernig er svo aflað tekna til að standa undir ríkisbúskapnum, og hvaða breytingar hafa þar á orðið á stjórnartíma núv. ríkisstj.? Meginhlutinn af tekjum ríkissjóðs fékkst áður með tollum og tekjuskatti. Báða þessa tekjustofna þurfti að endurskoða frá grunni og alla löggjöf um álagningu þeirra, innheimtu og framkvæmd. Til þess lágu margar ástæður. Tollarnir voru smám saman orðnir svo margir, margbreytilegir og flóknir og reiknaðir á svo margvíslegan hátt, að það var orðið á fárra manna færi að kunna þar full skil á. Ósamræmið var óviðunandi. Sem dæmi má nefna, að sams konar hlutur bar ýmist 21% toll eða 34% eða 77% eftir því, hvort átti að setja hann sem varahlut í bát, dráttarvél eða bíl. Og tollarnir á ýmsum vörum voru komnir svo úr hófi, að stórfelldur ólöglegur innflutningur átti sér stað, óg var það á allra vitorði.

Í nóvembermánuði 1961 var ráðizt í lækkun tolla á ýmsum vörutegundum, sem höfðu borið mjög háa tolla. Reynslan af þeirri tollalækkun varð sú, að hún færði almenningi lægra verð á ýmsum vörum, hún dró úr smyglinu og jók tekjur ríkissjóðs.

Eftir þriggja ára starf hefur nú verið lögð fyrir Alþingi ný tollskrá, sem sníður aðalágallana af núv. tollakerfi, gerir það einfaldara, samræmdara, mun enn draga úr smyglinu til viðbótar þeim tollalækkunum, sem lögleiddar voru fyrir hálfu öðru ári, og í heild, miðað við innflutningsmagnið 1962, mun tollskráin nýja létta tollabyrðina um 100 millj, kr.

Hv. 1. þm. Austf., Eysteinn Jónsson, sagði hér áðan: Bæjar- og sveitarfélögunum er ætlað bera helming af þessari 100 millj. kr. lækkun. — Þessi staðhæfing er alröng. Bæði í grg. tollskrárfrv. og í framsöguræðu minni í hv. Ed. kom það svo skýrt fram, að ekki verður um villzt, að í stað hluta sveitarfélaganna af innflutningssöluskatti, en sá skattur verður nú felldur niður, skyldi jöfnunarsjóður sveitarfélaganna fá fullar bætur. Um árið 1963 er beint ákvæði í tollskránni, en varðandi framtíðina verður jöfnunarsjóði ætlað 5% af verðtollstekjum ríkissjóðs. En í rauninni verður að segja, að þá er skörin farin að færast upp í bekkinn, þegar sá maður, Eysteinn Jónsson, sem í áratug synjaði óskum sveitarfélaganna um nýjan tekjustofn og hótaði eitt sinn afsögn úr ráðherradómi, sem því miður varð ekki af, ef sveitarfélögin fengju hluta af söluskatti, ég segi, þá er skörin farin að færast upp í bekkinn, þegar sá hinn sami maður brigzlar þeim, sem beitt hafa sér fyrir lögfestingu hins nýja tekjustofns, um, að þeir ætli nú að ræna sveitarfélögin helmingi þessara tekna.

Hv. þm. viðurkenndi þó, að um tollalækkanir væri að ræða með nýju tollskránni, en það stafaði bara af því, að nú væri látið undan pressunni frá framsóknarmönnum, og þar nefndi hann sem dæmi lækkunina á tollum af dráttarvélum. Við skulum skoða það mál nánar. Nú í dag eru heildartollar af dráttarvélum 34%, 1958, þegar vinstri stjórnin skildi við, voru tollarnir 231/2%, en samkv. nýju tollskránni verða þeir 10% eða tæpur helmingur af því, sem þeir voru í stjórnartíð vinstri stjórnarinnar.

Hv. 1. þm. Austf. undrast, að þessi tollalækkun muni ekki lækka framfærsluvísitöluna að ráði. Þessi undrun hans er eðlileg, því að þessi hv. þm. hafði nefnilega, meðan hann var í stjórnarsessi og var að hækka tolla og skatta, sem kom alloft fyrir, eitt aðalsjónarmið, það, hvernig væri hægt að komast fram hjá vísitölunni, að leika á vísitöluna, leggja tolla á þær vörur, sem væru ekki taldar í henni. En auðvitað var hann að rýra lífskjör fólksins með þessu engu að síður. Nýja tollskráin er ekki miðuð við það að leika á vísitöluna. En hún felur auðvitað engu að síður í sér kjarabót fyrir fólkið í landinu.

Tekjuskattslögin voru einnig meingölluð. Skatturinn var það hár, bæði á einstaklingum og atvinnufyrirtækjum, að hann dró úr framtaki, vinnusemi og framkvæmdum. Skatturinn var það ósanngjarn, að hann leiddi til allt of almenns undandráttar undan skatti. En þar sem tekjur launamanna eru yfirleitt taldar fram að fullu, þá lenti skattþunginn á þeim í ríkara mæli en réttlátt var. Allsherjarendurskoðun skattalaganna hefur farið fram og tekjuskattur lækkaður bæði á almenningi og atvinnurekstri. Við þær umbætur hefur skattasiðferðið batnað mjög í landinu.

Til þess að vega á móti tekjutapi ríkissjóðs af skattalækkun, til þess að afla fjár til sveitarfélaganna, svo að þau gætu lækkað útsvörin, og til þess að afla fjár til almannatrygginga og annarra nauðsynja, var á fyrsta ári stjórnarinnar lögleiddur 3% smásöluskattur, en sú tegund fjáröflunar hefur í flestum nágrannalöndum verið upp tekin og þykir réttlátari, handhægari og ódýrari í framkvæmd en háir beinir skattar og ólikt vinsælli en þeir, ef nefna má orðið vinsældir í sambandi við skatta. En smásöluskatturinn er miklu lægri hér en annars staðar. T.d. er hann 6% í Svíþjóð og 11% í Noregi, en 3% hér.

Síðan þessi söluskattur var lögleiddur vorið 1960, hafa engir tollar eða skattar verið hækkaðir né nýir á lagðir. Þrenn fjárlög, fyrir árin 1961, 1962 og 1963, hafa því v erið afgreidd án nýrra tolla eða skatta.

En jafnhliða endurskoðun á fjármálum ríkisins fór fram gagnger endurskoðun á fjárhagsmálum sveitarfélaganna og fyrstu heildarlög voru sett um tekjustofna sveitarfélaganna. Útsvarsstigar voru samræmdir, einn ákveðinn útsvarsstigi lögfestur fyrir öll sveitarfélög í stað eldri reglu um að jafna niður eftir efnum og ástæðum. Sveitarfélögum voru fengnir nýir tekjustofnar, landsútsvör og hluti af söluskatti. Söluskatturinn hefur fært sveitarfélögunum nýjar tekjur sem hér segir: Árið 1960 56 millj., 1961 71 millj., 1962 83 millj. og 1963 104 millj., eða samtals á þessum 4 árum 314 millj. kr. Þessi ráðstöfun hefur því gert. hvort tveggja í senn að gefa sveitarfélögunum aukið svigrúm til athafna og gert þeim kleift að lækka útsvörin.