17.05.1976
Efri deild: 116. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 4382 í B-deild Alþingistíðinda. (3755)

274. mál, Framkvæmdastofnun ríkisins

Forsrh. (Geir Hallgrímsson):

Herra forseti. Frv. það, sem hér er flutt, er til efnda á því ákvæði stefnuyfirlýsingar ríkisstj. að lög Framkvæmdastofnunar ríkisins skulu endurskoðuð. Strax við upphaf stjórnarsamstarfsins var þm. Ingólfi Jónssyni, Steingrími Hermannssyni, Sverri Hermannssyni og Tómasi Árnasyni falið að semja frv. til l. um breyt. á lögum Framkvæmdastofnunar ríkisins. Lögðu þeir fyrstu till. sinar fram haustið 1974, en héldu áfram störfum sínum að ósk minni og tóku afstöðu til ýmissa hugmynda sem fram komu um breytingar á skipulagi stofnunarinnar. Í byrjun síðasta mánaðar lögðu þeir fram þær till. sem hér eru kynntar og stjórnarflokkarnir hafa sameinast um.

Eins og menn muna urðu allsnarpar umr, um Framkvæmdastofnun ríkisins haustið 1971 hér á Alþ. þegar frv. til l. um hana var rætt. M.a. var að því fundið að með stofnuninni var breytt um starfshætti við efnahagslega ráðgjöf til ríkisstj. Síðan hefur lögum um Framkvæmdastofnunina verið breytt og Þjóðhagsstofnun komið á fót. Sú ráðstöfun hefur reynst heilladrjúg þar eð Þjóðhagsstofnunin hefur áunnið sér traust og tiltrú og reynst ómetanleg við alla úttekt á efnahag þjóðarinnar og ráðgjöf á þeim efnahagslegu umbrotatímum sem við höfum lifað frá því að hún fékk sjálfstæðan grundvöll.

Samkv. því frv., sem hér liggur fyrir, hefur 1. gr. frv. verið breytt þannig að niður eru felld ákvæði um að stofnunin sé ríkisstj. til aðstoðar við stefnumótun í efnahags- og atvinnumálum og hún annist hagrannsóknir enda er það verkefni Þjóðhagsstofnunarinnar.

Samkv. 1. gr. frv. skal stofnunin starfa í þremur deildum: áætlanadeild, byggðadeild og lánadeild. Í þessu ákvæði kemur fram það nýmæli að mælt er fyrir um sérstaka byggðadeild við stofnunina, en samkv. 9. gr. frv. skal hún gera áætlanir um þróun byggðar og atvinnulífs í þeim tilgangi og tryggja atvinnu og búsetu í byggðum landsins. Deildin fjallar um áhrif opinberra aðgerða á byggðaþróun og gerir till. til útbóta ef þörf þykir. Hún skal í störfum sínum hafa nána samvinnu við áætlanadeild og lánadeild. Samkv. þessu tekur byggðadeild að sér hluta þeirra verkefna sem hingað til hafa heyrt undir áætlanadeild. Þar ber hæst landshlutaáætlanir, sem unnar verða í samhengi og samræmi við heildaráætlanir áætlanadeildar. Þá mun deildin hafa nána samvinnu við lánadeild um útlán Byggðasjóðs.

Í þessu sambandi vil ég vekja athygli á því að hinn 5. mars s.l. ritaði mþn. um byggðamál mér bréf þar sem hún mælti með því að við Framkvæmdastofnun ríkisins verði sett á fót byggðadeild sem hefði það verkefni að fylgjast með framkvæmd byggðamála. Segir mþn. að þar sem byggðamál séu meðal meginviðfangsefna Framkvæmdastofnunar ríkisins virðist eðlilegt að þau séu tekin fastari tökum í nýrri deild. Ég tel að með 9. gr. þessa frv. sé komið til móts við óskir mþn., og ef frv. þetta verður að lögum verður það á valdi stjórnar Framkvæmdastofnunar að ákveða hvenær hin nýja deild tekur til starfa.

Hér á Alþ. hafa menn löngum deilt um það hvernig yfirstjórn Framkvæmdastofnunar ríkisins sé best fyrir komið. Utan þings hefur málið einnig verið tíðrætt. Hafa menn einkum fundið að því fyrirkomulagi sem mælt er fyrir um í núgildandi lögum, að ríkisstj. skipi þriggja manna framkvæmdaráð er annist daglega stjórn stofnunarinnar. Ráð þetta má, eins og kunnugt er, leysa frá störfum með mánaðar fyrirvara. Hafa ýmsir látið í ljós þá skoðun, að með þessu ákvæði sé gengið of langt til pólitískrar yfirstjórnar á jafnmikilvægri stofnun og hér um ræðir. Málum hennar væri betur borgið, ef æðstu starfsmenn hennar væru ráðnir með öðrum hætti. Hefur þar t.d. verið vísað til þess hvernig bankastjórar eru ráðnir.

Með frv. er skipan þessara mála breytt þannig að nú gilda svipaðar reglur um ráðningu forstjóra og framkvæmdastjóra deilda stofnunarinnar og t.d. bankastjóra. Samkv. 3. gr. frv. skipar ríkisstj. stofnuninni forstjóra samkv. till. stjórnar Framkvæmdastofnunarinnar. Á sama hátt skipar ríkisstj. framkvæmdastjóra einstakra deilda. Ráðning þessara manna miðast við 12 mánaða gagnkvæman uppsagnarfrest. Samkv. þessu er lagt til að framkvæmdaráð stofnunarinnar hverfi úr sögunni, og jafnframt eru í 2. og 4. gr. frv. ákvæði um breytingu á stjórnarháttum í samræmi við þetta, þannig að valdsvið stjórnar er aukið.

Í 5. gr., þar sem fjallað er um áætlanadeild, er tekið mið af því að sérstakri byggðadeild er komið á fót og henni falið það verkefni að gera áætlanir um þróun byggða og atvinnulífs víðs vegar um landið. Mælt er fyrir um nánara samstarf áætlanadeildar við rn. og opinberar stofnanir þegar um er að ræða áætlanir fyrir þessa aðila framkvæmdir ríkisins og aðrar opinberar framkvæmdir, en deildin skal vinna að þeim í samráði við hlutaðeigandi rn. og stofnanir. Þá eru sett skýrari ákvæði um samráð deildarinnar við samtök og stofnanir atvinnuveganna við gerð áætlana.

Niður eru felld ákvæði þess efnis að ríkisstj. skuli samþykkja áætlanir, en ákvæði um slíka samþykkt hafa valdið þeim misskilningi að ríkisstj. ábyrgðist frá upphafi allt það fjármagn sem framkvæmdaáætlunin kann að krefjast. Í svari við fsp. um byggðaáætlun Norður-Þingeyjarsýslu hér á Alþ. fyrir skömmu gerði ég ítarlega grein fyrir viðhorfum sem ríkt hafa til þess sem felst í slíku samþykki ríkisstj. Með ákvæðinu, eins og það er í frv., er ætlast til, að áætlanir fái stefnumarkandi gildi, og þar með skírskotað til allra hlutaðeigandi aðila að hafa áætlanirnar til viðmiðunar við ákvarðanatöku og stuðla þannig að framgangi þeirra. Raunar hefur ekki verið öðruvísi á málin litið en að skuldbindingar hins opinbera vegna áætlana væru bundnar af réttum lögheimildum í hverju tilviki. Gildi áætlunarinnar felst í henni sjálfri, því að hún er nytsöm við öflun heimilda, einkum fjárveitingar og lánveitingar.

Í stefnuræðu þeirri, sem ég flutti á Alþ. haustið 1974, sagði ég um áætlanagerð, með leyfi hæstv. forseta:

„Slík áætlanagerð er nauðsynleg til að öðlast yfirsýn yfir líklega og æskilega þróun atvinnuveganna, þannig að fullt samræmi sé milli öflunar atvinnutækja og möguleika á nýtingu vinnuafls og landsgæða. Almenn áætlanagerð er ekki valdbundin framkvæmdaáætlun, heldur til viðmiðunar og leiðbeiningar fyrir einstaklinga, samtök þeirra, fyrirtæki og atvinnuvegi. Þá er ekki síst nauðsynlegt að hið opinbera sýni gott fordæmi og geri vandaðar áætlanir um opinberar framkvæmdir og um byggðaþróun í samráði við sveitarfélög.“

Ég tel að með þeim breytingum, sem gerðar eru á lögum um Framkvæmdastofnun ríkisins með þessu frv., sé stuðlað að því að áætlanagerðin verði virkara stjórntæki, þar sem mælt er fyrir um nánara samráð milli áætlanadeildarinnar og þeirra sem eftir áætlununum skulu starfa.

Um lánadeild er skýrt fram tekið í 10. gr. að lánadeild hafi með höndum starfrækslu Framkvæmdasjóðs og Byggðasjóðs. Þá er mælt fyrir um það að deildin skuli árlega semja áætlun um fjáröflun og útlán Framkvæmdasjóðs Íslands og vinni í samvinnu við aðrar stofnanir að því að samræma áætlun þessa lánsfjáráætlun ríkisstj. Við afgreiðslu fjárl. fyrir þetta ár var slík lánsfjáráætlun í fyrsta sinn lögð fram hér á Alþ., og hefur ríkisstj. ákveðið að slíkur háttur skuli á hafður framvegis. Þetta nýmæli í lögum Framkvæmdastofnunarinnar tekur mið af þeirri ákvörðun.

Lagt er til að þau ákvæði falli úr 12. gr. núgildandi laga þar sem segir að stjórn Framkvæmdastofnunar geti að fengnu samþykki ríkisstj. og í samráði við banka og stærstu fjárfestingarsjóði sett almennar reglur um hvers konar framkvæmdir skuli hafa forgang umfram aðrar, skuli þá lánastofnanir og opinberir sjóðir haga lánveitingum í samræmi við það, engri stofnun sé þó skylt að veita lán sem hún telji ekki eðlilega tryggð. Á þetta ákvæði hefur aldrei reynt, og að flestu leyti samræmist það illa almennum sjónarmiðum um hagstjórn í frjálsu markaðskerfi. Raunar hefur það aldrei leyst neinn vanda að grípa til slíkra örþrifaráða sem fólgin væru t.d. í að banna ákveðna tegund bygginga.

Engar efnisbreytingar eru gerðar á V. kafla núgildandi laga um Framkvæmdasjóð Íslands. Í 14. gr. frv., um fjáröflun til Byggðasjóðs, er mikilvægasta breytingin fólgin í því að í stað lögbundins framlags úr ríkissjóði að upphæð 100 millj. kr. árlega næstu ár er lagt til að ríkissjóður leggi Byggðasjóði til fjármagn þannig að árlegt ráðstöfunarfé sjóðsins verði eigi lægra en sem svarar 2% af útgjöldum fjárl. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstj. frá 29. ágúst 1973 segir að framlag til Byggðasjóðs skuli nema 2% af útgjöldum fjárlagafrv. Þótt það ákvæði verði að lögum, sem hér var lýst að framan, er ljóst að samkomulag það milli stjórnarflokkanna, sem gert var við stjórnarmyndunina og lýst er í stefnuyfirlýsingunni, mun gilda meðan núverandi samstarf þeirra varir, þ.e.a.s. að framlag ríkissjóðs til Byggðasjóðs verði áfram 2% miðað við útgjaldahlið fjárlagafrv. án tillits til eigin ráðstöfunarfjár sjóðsins. Þetta er pólitísk skuldbinding sem ekki verður frá horfið. Hin lögbundna regla er hins vegar til viðmiðunar sem lágmarksskuldbinding til frambúðar.

Í 19. gr. frv. er lagt til að Framkvæmdastofnuninni verði heimilað að afla Byggðasjóði 600 millj. kr. að láni á næstu árum eftir að frv. er orðið að lögum gegn ábyrgð ríkissjóðs. Í núgildandi lögum er þessi heimild bundin við 300 kr. á ári.

Í þessum tveimur ákvæðum um fjármögnun Byggðasjóðs kemur greinilega fram áhugi stjórnvalda á því að efla sjóðinn og styrkja þannig að hann hafi í raun getu til að sinna verkefnum sínum. Framkvæmdastofnun ríkisins hefur tekið að sér ýmis verkefni sem áður voru hjá öðrum aðilum, eins og t.d. sérstakrar lánveitingar til skipasmíða innanlands. Starfsemi sjóðsins hefur nokkuð verið gagnrýnd að því leyti hve hún mismunaði atvinnufyrirtækjum eftir því hvar þau starfi á landinu. Á upphaflegum starfsreglum sjóðsins hefur verið gerð nokkur breyting og þær rýmkaðar á þann veg t.d. að nú veitir sjóðurinn lán til fiskiskipa hvar sem er á landinu. Ég tel að Byggðasjóður geti náð markmiðum sínum um eflingu byggðar utan þéttbýlisins hér í Reykjavík og á Suðurnesjum án þess að mismuna atvinnufyrirtækjum í sömu grein sem eiga við sömu eða svipuð vandamál að stríða, hvar svo sem starfræksla þeirra fer fram, og þarf vel að hyggja að því.

Með 16. gr. frv. eru felld niður ákvæði úr núgildandi lögum þess efnis að Byggðasjóður hafi heimild til þess að gerast meðeigandi í atvinnufyrirtækjum. Hefur það þótt gefast illa að lánasjóðir séu eigendur atvinnufyrirtækja. Tilgangi sínum nær Byggðasjóður betur með því að styrkja aðra aðila í því að byggja upp atvinnurekstur.

Þá er rétt að vekja athygli á þeirri breytingu er varðar skiptingu á greiðslu rekstrarkostnaðar Framkvæmdastofnunar. Í stað ríkissjóðs og Seðlabanka er nú gert ráð fyrir að Framkvæmdasjóður og Byggðasjóður standi undir rekstrarkostnaði, og er það eðlilegt miðað við þá skipulagsbreytingu, sem gerð hefur veríð, og eftir að Þjóðhagsstofnun var komið á fót. En Seðlabanki og ríkissjóður skipta með sér kostnaði af rekstri þeirrar stofnunar.

Herra forseti. Ég hef hér drepið á helstu þætti þessa frv. um breyt. á I. um Framkvæmdastofnun ríkisins, en vísa að öðru leyti til grg. með frv. og leyfi mér að svo mæltu að leggja til að frv. þessu verði vísað til 2. umr. og fjh.- og viðskn. hv. deildar.