fjögurra ára áætlun um ýmis mál til hagsbóta fyrir neytendur árin 2022-2025.

Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um fjögurra ára áætlun um ýmis mál til hagsbóta fyrir neytendur árin 2022–2025.

Ásamt mér flytja þetta mál hv. þingmenn Björn Leví Gunnarsson, Inga Sæland, Oddný G. Harðardóttir, Willum Þór Þórsson og Þorsteinn Sæmundsson. Þingsályktunartillagan hljóðar svo, með leyfi forseta:

„Alþingi ályktar að fela ferðamála-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra að vinna að neytendamálum í samræmi við eftirfarandi tvö meginmarkmið sem tryggja eiga bættan hag neytenda á árunum 2022–2025.“

Markmið A um upplýsingamiðlun til neytenda er í þremur liðum:

1. Neytendafræðsla verði aukin.

2. Aukin áhersla verði lögð á sjálfbæra og ábyrga neyslu.

3. Eftirlit með verðmerkingum verði eflt.

Markmið B um réttindi neytenda eru:

1. Reglur um skilarétt verði endurskoðaðar og uppfærðar í samvinnu við hagsmunaaðila, svo sem Samtök verslunar og þjónustu, Neytendasamtökin og Neytendastofu. Reglurnar verði kynntar fyrir neytendum og seljendum vöru og þjónustu.

2. Innheimta sérstakra lántökugjalda á neytendalánum verði bönnuð.

3. Sett verði á fót samanburðarverðsjá á fjármálamarkaði: vefsíða þar sem allar upplýsingar um fjármálaþjónustu eru veittar á skýran og aðgengilegan máta.

Þingsályktunartillaga þessi var fyrst lögð fram á 145. löggjafarþingi og að nýju í fyrra með breytingum, m.a. vegna nýsamþykktra laga um úrskurðaraðila á sviði neytendamála, nr. 81/2019. Er sú tillaga aftur lögð fram hér lítillega breytt og með breytingum á greinargerð, m.a. með hliðsjón af þeim umsögnum sem bárust við meðferð málsins á síðasta þingi.

Tillagan var upphaflega flutt af fulltrúum allra þingflokka sem sæti áttu á Alþingi. Markmiðið er að leggja fram tillögur sem miða að því að bæta hag neytenda með skjótum hætti.

Á næstu árum þurfa stjórnvöld að bregðast við ýmsum vaxandi áskorunum á sviði neytendamála, t.d. alþjóðavæðingu framleiðslukeðjunnar sem gerir eftirlit með vörum flóknara, aukinni netverslun og brotum á rétti neytenda. Í sumum tilfellum þekkja seljendur ekki rétt neytenda og neytendur þekkja sjálfir oft ekki rétt sinn. Það virðist sem neytendur þekki ekki nægilega vel hvert þeir eigi að leita þegar ágreiningur rís milli þeirra og seljenda.

Þetta kom fram í könnun sem innanríkisráðuneytið lét gera í ágúst 2015 þar sem meðal annars var spurt um þekkingu á mun á hlutverkum Neytendastofu og Neytendasamtakanna. Niðurstaðan var alveg sláandi en einungis 18,3% töldu sig þekkja muninn. Rúmlega 80% gátu ekki gert greinarmun á hlutverki þessara stofnana, þ.e. að Neytendastofa væri opinber eftirlitsstofnun en Neytendasamtökin frjáls félagasamtök. 58,4% sögðust myndu leita til Neytendasamtakanna ef þörf væri á aðstoð vegna ágreinings við seljanda, ekki nema um 18% til Neytendastofu. Síðan var auðvitað talað um seljanda, lögfræðing og fleira. Samkvæmt skorkorti neytendamála, sem var gefið út árið 2017 af framkvæmdastjórn Evrópusambandsins, kom þó fram að þekking neytenda hefði aukist hér á landi frá könnuninni árið 2015. Samkvæmt skorkorti frá árinu 2019 kemur fram að þekking seljenda á réttindum neytenda sé langbest hér á landi af öllum ríkjum Evrópu og neytendur telji ekki miklar líkur á að þeir verði fyrir óréttmætum viðskiptaháttum. Við getum öll sagt að þetta sé jákvæð þróun en áfram þarf að gera mun betur.

Neytendastofa er eftirlitsstofnun og er meginhlutverk hennar að gæta að og hafa eftirlit með neytendarétti og öryggi vöru, hafa eftirlit með viðskiptaháttum og stuðla að gagnsæi markaðarins, hafa yfirumsjón með lögmælifræði og hagnýtri mælifræði og framkvæmd sem að því lýtur og loks að miðla upplýsingum til aðila á markaði um réttindi þeirra og skyldur. Neytendasamtökin eru frjáls félagasamtök sem hafa frá stofnun veitt neytendum ráðleggingar og aðstoð við að leita réttar síns gagnvart seljanda. Ríkið hefur gert þjónustusamning við samtökin um að sinna þessari þjónustu en samningurinn stendur aðeins undir hluta kostnaðar við þjónustuna. Samtökin sinna einnig mikilvægu þjónustuhlutverki við neytendur sem kaupa þjónustu í öðrum Evrópulöndum í gegnum Evrópsku neytendaaðstoðina. Með því að styrkja leiðbeiningar- og kvörtunarþjónustu Neytendasamtakanna myndi réttarstaða neytenda batna mikið. Nauðsynlegt er að tryggja Neytendastofu nægilegt fjármagn til þess að anna málafjölda og sinna lögbundnu eftirliti. Afar mikilvægt er að neytendur beri traust til samtaka og stofnana sem fara með neytendamál og geti leitað til þeirra til að fá aðstoð.

Helsta breytingin í þessu máli er sú að í fyrri tillögum hefur verið lagt til markmið um skilvirkt fyrirkomulag neytendamála og þar með að stofnað verði nýtt embætti umboðsmanns neytenda að norrænni fyrirmynd sem hafi mjög skýrt og afmarkað hlutverk. Í umsögn sinni segir Neytendastofa þó að „hin norræna fyrirmynd sem vísað er til í þingsályktunartillögunni sé nánast ekki til lengur og má segja að eftirlitsstofnanir á sviði neytendamála, jafnt norrænar sem og aðrar á EES-svæðinu, starfi nú frekar að íslenskri fyrirmynd.“ Því er nú ekki lagt til að embætti umboðsmanns neytenda verði stofnað. Þó teljum við flutningsmenn að tiltekin atriði sem nefnd voru í fyrri tillögum séu hér áréttuð þar sem þau eru mikilvæg í sambandi við eflingu neytendamála.

Nauðsynlegt er að eftirlitsaðilar hafi viðunandi valdheimildir og geti þannig sinnt öflugu eftirliti, hafi ríka frumkvæðisskyldu til rannsókna, sem og geti aukið vitund neytenda og veitt samkeppnislegt aðhald.

Skoða þarf skörun milli verkefna Neytendastofu og annarra eftirlitsaðila, til að mynda í verkahring Neytendastofu. Sér í lagi þar sem eftirlit með framkvæmd laga um fasteignalán til neytenda, nr. 118/2016, og laga um neytendalán, nr. 33/2013, er á höndum Neytendastofu. Þá má velta því upp hvort rétt væri að þau yfirvöld sem hafi eftirlit með neytendamálum sinni jafnframt opinberu eftirliti með ósanngjörnum samningsskilmálum samkvæmt lögum um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga og lögum um ábyrgðarmenn.

Svo kann að koma til skoðunar hvaða samlegðaráhrif kynnu að nást milli þeirra yfirvalda sem fara með neytendamál og embættis umboðsmanns skuldara. Æskilegt er að gerður verði ítarlegur samstarfssamningur til að tryggja upplýsingaskipti.

Þegar kemur að aukinni neytendafræðslu er það auðvitað svo á frjálsum markaði að neytendur hafa veigamikið hlutverk í því að veita seljendum aðhald. Það er því mikilvægt að neytendur séu upplýstir og búi yfir færni sem gerir þeim kleift að taka sem bestar ákvarðanir. Það þýðir m.a. að þeir þekki rétt sinn, hafi verðvitund, séu læsir á markaðssetningu og auglýsingar, búi yfir fjármálalæsi og viti hvert þeir eiga að leita ef upp kemur ágreiningur við seljendur. Stjórnvöld verða að tryggja að neytendur hafi aðgang að upplýsingum og fái nauðsynlega fræðslu um neytendamál. Þá teljum við einnig nauðsynlegt að hagnýta það efni sem til er sem og tryggja nauðsynlega fræðslu á öllum skólastigum.

Mikil umræða hefur verið um fjármálalæsi á undanförnum árum, byrjaði kannski af einhverjum krafti eftir efnahagshrunið 2008. Í dag sjáum við að ungt fólk er að stíga fram og krefjast þess að fræðsla um það verði enn frekar aukin. Það kemur þó fram hér að í júní 2011 var skipaður starfshópur um þriggja ára tilraunaverkefni til að efla fjármálafræðslu í grunn- og framhaldsskólum. Hópurinn skilaði skýrslu árið 2014. Síðan var gerð könnun meðal allra grunn- og framhaldsskólanema um fjármálalæsi vorið 2016. Þar kom hins vegar fram að fjármálalæsi væri kennt í flestum skólum eins og aðalnámskrár gera ráð fyrir og oftast sem hluti af öðru námsefni en ekki sem sérstök námsgrein. Í febrúar 2018 tók mennta- og menningarmálaráðherra ákvörðun um að Ísland yrði með í valkvæðum hluta PISA-könnunarinnar árið 2021 sem snýr að fjármálalæsi 15 ára nemenda. En ég held að það sé afar mikilvægt og það er alveg augljóst samkvæmt unga fólkinu okkar í dag að þessu þarf að hlúa enn betur að.

Hér erum við líka að tala um aukna áherslu á sjálfbæra og ábyrga neyslu. Á undanförnum áratugum höfum við orðið vör við að athygli manna hefur í auknum mæli beinst að ábyrgð neytenda og mikilvægi þess að þeir séu upplýstir um uppruna vöru, enda hefur neysla þeirra margvísleg áhrif á umhverfið. Þá hefur framleiðsla á neysluvarningi að miklu leyti færst frá þróuðum ríkjum til fátækari landa þar sem framleiðslukostnaður er lægri, m.a. vegna lægri launa og minni krafna á sviði vinnuverndar og umhverfismála. Upplýsa þarf neytendur um það með hvaða hætti þeir geta haft áhrif með vali sínu á vöru og þjónustu. Sem betur fer höfum við séð talsvert af dagskrárgerð í sjónvarpi um ábyrga neyslu og ábyrga notkun.

Eitt af heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna er enda ábyrg framleiðsla og ábyrg neysla. Íslensk stjórnvöld eru skuldbundin til að vinna að þessum markmiðum rétt eins og stjórnvöld annarra ríkja. Markmið nr. 12 miðar að því að tryggja sjálfbæra neyslu og framleiðslu. Meðal undirmarkmiða eru minni matarsóun, ábyrg notkun, ábyrg meðhöndlun úrgangs og ábyrg nýting náttúruauðlinda. Allt þetta hefur verið á dagskrá þessarar ríkisstjórnar en við þurfum auðvitað alltaf að hafa vakandi auga á þessu. Þá eiga stjórnvöld að hafa tryggt að fyrir árið 2030 verði almenningur upplýstur og meðvitaður um sjálfbæra þróun. Síðan er farið hér dýpra ofan í þessi efni en til að ná markmiði tillögunnar um aukna áherslu á sjálfbæra og ábyrga neyslu leggjum við flutningsmenn til að settur verði á fót verkefnahópur sem hafi það að markmiði að semja áætlun í neytendafræðslu. Nauðsynlegt er að gera það og þá þarf að taka tillit til framangreindra heimsmarkmiða Sameinuðu þjóðanna.

Síðan eru upplýsingar um verðmerkingar. Oft er talað um að við eigum rétt á upplýsingum um verð á vöru og þjónustu og því miður er það afar oft ekki vel fram sett í verslunum. Við setjum fram nokkra liði:

1. Aðilar þurfa að hafa bolmagn til að sinna verðlagseftirliti alls staðar á landinu.

2. Skoða þarf hvort þær breytingar sem gerðar voru á verðmerkingum á formerktum matvælum séu ásættanlegar fyrir neytendur en víða er verð gefið upp sem kílóverð en til að sjá verð vörunnar þarf að skanna vöruna inn.

3. Verð á grænmeti og ávöxtum er nær alltaf gefið upp sem kílóverð. Því þarf að tryggja að í öllum verslunum sé vigt þar sem neytendur geta séð endanlegt verð vöru.

4. Mælieiningaverð, þ.e. samanburðarverð, hvað kíló, lítri eða stykki af vöru kostar, á ávallt að gefa upp þegar það á við. Á þessu er oft misbrestur og í Svíþjóð er t.d. skylt að gefa upp mælieiningaverð á gulum grunni til að auðvelda neytendum samanburðinn.

Síðan teljum við að endurskoða þurfi, uppfæra og kynna reglur um skilarétt. Við höfum oft rætt það hér á Íslandi að sérstaklega þegar kemur að jólaverslun, útsölum og þvílíku þá er oft kvartað yfir að ekki sé hægt að skila vegna þess að útsölurnar séu farnar af stað svo snemma og verslanirnar neiti að taka við vörunni nema jafnvel á útsöluverði.

Árið 2000, fyrir 21 ári, gaf þáverandi viðskiptaráðuneyti út verklagsreglur um skilarétt. Þar er m.a. talað um að:

Neytandi eigi að minnsta kosti 14 daga skilarétt.

Vörur sem merktar eru með gjafamerki geri kassakvittun óþarfa við skil.

Inneignarnótur skuli miðast við upprunalegt verð vöru.

Gjafabréf gildi í fjögur ár frá útgáfudegi og inneignarnótur í allt að fjögur ár.

Skilaréttur taki ekki til útsöluvöru nema um annað hafi verið samið.

Þetta leggjum við áherslu á, t.d. að gjafabréf hafi a.m.k. fjögurra ára gildistíma enda er það hefðbundinn fyrningartími. Í Kaliforníuríki er t.d. bannað að setja gildistíma á gjafabréf.

Virðulegi forseti. Tími minn er að klárast. Ég ætla bara að fara í tvö síðustu atriðin sem tillagan gengur út á. Við viljum að lántökugjöld á neytendalánum verði athuguð, þ.e. hvort kostnaður við lántöku ætti að vera innifalinn í vöxtum sem neytandi greiðir. Við teljum að aðgengilegast væri fyrir neytendur ef kostnaður við skjalagerð eða aðra sambærilega þætti endurspeglaðist í vaxtakostnaði lánsins, enda skulu neytendalán bera vexti. Þar erum við fyrst og fremst að tala um þóknun og önnur gjöld sem neytandi þarf að greiða lánveitanda í tengslum við lánssamning. Lántökukostnaður er yfirleitt föst hlutfallsleg tala óháð lánsfjárhæð og það er ekki eðlilegt að hún endurspegli ekki raunverulegan kostnað við lántökuna. Velta má fyrir sér hvort skjalagerð og umsýsla sem gjaldið á að ná yfir kosti ekki jafnmikið hvort sem lán er 1 millj. kr. eða 15 millj. kr. Nefnd sem gaf út skýrsluna Neytendavernd á fjármálamarkaði í apríl 2013 telur að bankar, Íbúðalánasjóður, sem nú er Húsnæðis- og mannvirkjastofnun, og aðrir aðilar sem veita neytendalán þurfi í samræmi við upplýsingaskyldu neytendaréttarins að skýra nákvæmlega á hvaða kostnaðarliðum lántökukostnaður byggist og forsendur fyrir því að gjaldið sé háð fjárhæð.

Við viljum líka að sett verði á fót samanburðarverðsjá á fjármálamarkaði, þ.e. vefsíða þar sem allar upplýsingar um fjármálaþjónustu eru veittar á skýran og aðgengilegan máta. Við höfum heimasíðurnar aurbjorg.is og herborg.is sem taka saman hluta af þessum upplýsingum eins og húsnæðislán, kortaþjónustu og sparnaðarleiðir. En það þarf að gera enn betur og nú þegar tími er fyrir mikla nýsköpun og mikið hefur verið lagt í þau mál hvet ég alla þá sem huga að einhverju slíku til að velta því fyrir sér að gera þessa þjónustu enn þá betri.

Virðulegi forseti. Ég hef lokið máli mínu.