réttur barna sem aðstandendur.
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir nefndaráliti um frumvarp til laga um breytingar á ýmsum lögum vegna réttar barna sem aðstandenda. Mikil samstaða er um þetta mál og fékk nefndin til sín nokkurn fjölda gesta og umsagna, eins og fram kemur í nefndarálitinu.
Með frumvarpinu eru lagðar til breytingar á ýmsum lögum til að tryggja að börnum sem missa foreldri vegna sjúkdóms eða andláts sé tryggður stuðningur og ráðgjöf og réttur þeirra til umgengni við nána vandamenn hins látna foreldris eða aðra nákomna sé virtur.
Við umfjöllun nefndarinnar birti Hagstofan tölur yfir fjölda barna sem missa foreldri ár hvert. Í gögnum kemur fram að á árabilinu 2009–2018 hafi árlega um 100 börn misst foreldri sitt. Þeir gestir sem komu á fundi nefndarinnar vegna málsins tóku allir undir að mikilvægt væri að hlúa að þessum börnum og tryggja að þau geti leitað sér viðeigandi aðstoðar við að vinna úr slíku áfalli. Þótt heilbrigðisstarfsmenn reyndu alla jafna að bregðast við í slíkum aðstæðum væru skyldur þeirra í þeim efnum ekki nægilega skýrar í lögum. Með frumvarpinu er lagt til að lögfest verði skylda heilbrigðisstarfsmanna til að taka þau skref sem nauðsynleg eru til að barn fái viðeigandi aðstoð. Fram kom að það væri vilji innan heilsugæslunnar á höfuðborgarsvæðinu til að veita þá aðstoð sem nauðsynleg er og þá í samráði við félagsþjónustu sveitarfélaganna og viðkomandi menntastofnanir og að Þróunarmiðstöð íslenskrar heilsugæslu hefði yfir að búa mikilli sérfræðiþekkingu sem myndi nýtast við að koma á verkferlum til að tryggja góða efnislega útfærslu á ákvæðum frumvarpsins.
Umsagnaraðilar eru allir fylgjandi markmiðum frumvarpsins, þ.e. að tryggja rétt barnsins með því að leggja frumkvæðisskyldu á viðeigandi aðila sem koma að málefnum og velferð barna. Fyrir nefndinni komu fram nokkrar mikilvægar ábendingar sem þeir sem sinna munu frumkvæðisskyldunni þurfa að hafa í huga þegar verkferlar til að fullnægja frumkvæðisskyldunni eru ákveðnir. Öryrkjabandalagið benti á mikilvægi fræðslu þegar um fötluð börn væri að ræða og góðrar samvinnu við fagaðila innan stofnana. Þarna mætti skoða að málstjóri mndi halda utan um upplýsingarnar sem barn þyrfti á að halda, en oft þarf að kalla til fagmenn sem geta notað óhefðbundnar samskiptaleiðir. Geðvernd benti á mikilvægi þess að heilbrigðisstarfsmenn kanni þegar sjúklingar koma inn á heilbrigðisstofnun hvort þeir eigi börn, og að skyldur heilbrigðisstarfsmanna séu skýrar í slíkum tilfellum. Samband íslenskra sveitarfélaga og Barnaverndarstofa að lögðu mikla áherslu á að upplýsingamiðlun á milli aðila þyrfti verði skýr, svo hver og einn gæti sinnt sínu hlutverki og að stuðningur kæmi þaðan sem það væri barninu fyrir bestu hverju sinni. Þá var bent á að mikilvægt væri að tryggja snemmtæka íhlutun til að tryggja velferð barnsins. Til að tryggja rétt barnsins til upplýsinga, stuðnings og tengsla við fjölskyldu sína væri mikilvægt að setja frumkvæðisskyldu á félagsþjónustu sveitarfélaga. Á það var bent að félagsþjónustan hefði víðtæka þekkingu á mögulegum úrræðum og þeirri aðstoð sem væri í boði. Hins vegar skorti á virk úrræði innan félagsþjónustunnar til að koma börnum til aðstoðar ef ekki væri sérstaklega leitað til hennar. Töldu ýmsir að betur færi á því að tilkynna bæri félagsmálanefndum eða ráðum sveitarfélaganna og að þær yrðu einn hlekkur í samvinnu um aðstoð við börn sem missa foreldri.
Nefndin áréttar að frumvarpinu er ætlað að leggja ríka frumkvæðisskyldu á aðila til að tryggja rétt barna sem misst hafa foreldri og tryggja varanleg tengsl barns við fjölskyldu fráfallins foreldris. Mikilvægt er að framkvæmd skyldunnar sé í samræmi við markmið lagabreytinganna en nánari útfærsla verði í höndum þeirra sem best til þekkja og hafa frumkvæðisskylduna. Tryggja þarf að aðilar sem hafa bestu þekkinguna eigi náið samstarf sín á milli og við viðeigandi fagaðila. Margir starfa samkvæmt slíkum verkferlum eins og þekkist í flestum skólum, en ferlana þarf að samræma svo aðstoðin skili tilætluðum árangri. Nefndin leggur til breytingar sem gera skylduna skýrari og leggur til að heilbrigðisstofnunum yrði falin tilkynningarskylda gagnvart félagsmálanefndum sveitarfélaganna sem hafa góða þekkingu á þeim úrræðum sem í boði eru. Aðrar ábendingar sem komu fram fyrir nefndinni eiga við málefni barna í víðara samhengi og telur nefndin þær eiga heima hjá barnanefnd félags- og barnamálaráðherra.
Með vísan til framangreinds leggur nefndin til að í 1. tölulið 2. mgr. 1. gr. frumvarpsins verði kveðið skýrar á skýrar að orði um að kannað skuli hvort sjúklingum með geðsjúkdóma, fíknisjúkdóma eða illvíga líkamlega sjúkdóma eigi barn undir lögaldri. Heilbrigðisstarfsmenn sem hafa afskipti af málum barna eða þungaðra kvenna hafa tilkynningarskyldu gagnvart barnaverndarnefnd á grundvelli barnaverndarlaga, nr. 80/2002. Ákvæðinu er enn fremur ætlað að tryggja að heilbrigðisstarfsmaður sem kemur að umönnun sjúklinga með alvarlega sjúkdóma tryggi að sjúklingur sem á barn fái fræðslu um rétt og stöðu barnsins vegna veikindanna. Er lögð til einföld orðalagsbreyting þess efnis svo að ekki leiki vafi á um að hér sé um skyldu heilbrigðisstarfsmanns að ræða.
Þá komu fram athugasemdir við lokamálslið 4. mgr. 5. gr. frumvarpsins um að barn sem er eldra en 15 ára geti sjálft gert kröfu um umgengni. Í umsögn embættis umboðsmanns barna var bent á að ekki væri ástæða til að miða við 15 ára aldur í þessum efnum. Grundvallarreglan um rétt barna til þátttöku væri sú að börn eigi rétt á því að tjá sig í öllum málum er varða þau og beri að taka réttmætt tillit til skoðana þeirra í samræmi við aldur og þroska. Leggur nefndin því til þá breytingu að barn geti sjálft haft frumkvæði að því að sýslumaður taki til skoðunar hvort umgengni við aðstandendur eftirlifandi foreldris verði komið á óháð aldri.
Nefndin leggur einnig áherslu á að stuðningur félagsþjónustu sveitarfélaga við börn sem missa foreldri sitt verði efldur með þeim lagabreytingum sem lagðar eru til í frumvarpinu. Bendir nefndin í því sambandi á að félagsþjónusta sveitarfélaga hefur takmarkaða frumkvæðisskyldu þegar barn missir foreldri. Þá var einnig bent á að skyldur heilsugæslunnar til að eiga í samvinnu við skóla barnsins kynnu að vera erfiðar í framkvæmd. Til að bregðast við þeim athugasemdum leggur nefndin til að það verði hlutverk heilbrigðisstarfsmanna að tilkynna félagsþjónustu sveitarfélags þar sem barn á lögheimili um andlát foreldris. Það verði í framhaldi hlutverk félagsþjónustu sveitarfélaga að hafa frumkvæði að samvinnu við skóla barnsins. Leggur nefndin til breytingartillögu þess efnis.
Með hliðsjón af framangreindu leggur nefndin til að málið verði samþykkt með breytingum sem lagðar eru til í sérstöku þingskjali.
Vilhjálmur Árnason og Guðjón S. Brjánsson voru fjarverandi við afgreiðslu málsins en rita undir álit þetta samkvæmt heimild í 4. mgr. 18. gr. starfsreglna fyrir fastanefndir Alþingis.
Hanna Katrín Friðriksson, áheyrnarfulltrúi í nefndinni, er samþykk þessu áliti og undir álitið rita Halldóra Mogensen formaður, Vilhjálmur Árnason, Ólafur Þór Gunnarsson framsögumaður, Ásmundur Friðriksson, Andrés Ingi Jónsson, Anna Kolbrún Árnadóttir, Guðjón S. Brjánsson, Guðmundur Ingi Kristinsson og Halla Signý Kristjánsdóttir.
