breyting á þingsályktun nr. 10/148 um fjármálastefnu 2018--2022.
Herra forseti. Eins og við þekkjum öll eru forsendur gildandi fjármálastefnu brostnar vegna heimsfaraldursins. Ríkissjóður hefur undanfarna mánuði þurft að taka á sig veruleg útgjöld og skuldbindingar vegna veirufaraldursins. Útgjöld ríkissjóðs hafa farið langt fram úr þeim markmiðum sem sett voru. Afkomu- og skuldamarkmiðum gildandi stefnu er breytt í ljósi þess að horfur í efnahagsmálum eru verulega breyttar til hins verra og hafa þær ekki verið eins dökkar frá því að gerð þjóðhagsreikninga hófst, held ég að megi segja, a.m.k. frá lýðveldisstofnun. Samdrátturinn í efnahagslífinu verður fyrirsjáanlega meiri en varð í bankakreppunni 2008. Þannig er nú staðan.
Ríkisfjármálin gegna lykilhlutverki í hagstjórninni við þessar aðstæður og það skiptir sköpum að stjórnvöld og Alþingi taki réttar ákvarðanir. Mistök í hagstjórn við krefjandi aðstæður geta valdið því að viðspyrna efnahagslífsins verði ekki eins kröftug og nauðsynlegt er og gætu sömuleiðis lengt niðursveifluna. Fjárhagur ríkissjóðs var að mörgu leyti traustur áður en veirufaraldurinn skall á heimsbyggðina. Þar skiptir sköpum að stöðugleikaframlög slitabúa föllnu fjármálafyrirtækjanna voru nýtt til þess að greiða niður skuldir ríkissjóðs svo að þær voru orðnar nánast hverfandi og töluvert lægri en í nágrannalöndunum sem við berum okkur saman við sem hlutfall af vergri landsframleiðslu. Áætlanir um frekari lækkun skulda ríkissjóðs eru því miður runnar út í sandinn. Skuldir ríkissjóðs námu um 28% af landsframleiðslu á árinu 2019 en samkvæmt framlagðri tillögu til þingsályktunar um fjármálastefnu, sem við ræðum hér, er gert ráð fyrir að þær geti verið komnar í 56% á árinu 2022, sem er veruleg hækkun. Hér er um algjöran viðsnúning að ræða á skömmum tíma. Hækkun á fjármagnskostnaði myndi þó draga úr svigrúmi ríkisins til nauðsynlegra útgjalda og fjárfestinga og auka á óvissu. Engu að síður hefur fjármálaráð, sem er mjög mikilvægur ráðgefandi í þessari vinnu, lýst því yfir að skuldastaðan sé enn sjálfbær.
Miðflokkurinn leggur áherslu á að forgangsröðun í ríkisrekstri skiptir miklu við þessar aðstæður. Markmið um arðsemi í fjárfestingum hins opinbera verða að vera skýr. Miðflokkurinn hefur lagt áherslu á nauðsyn þess að draga úr umsvifum ríkisins og hagræða í rekstri þess. Að sama skapi leggur flokkurinn áherslu á að lækka álögur á fyrirtæki og gera þeim þannig kleift að ráða til sín starfsfólk, bæta launakjör og ráðast í arðbærar fjárfestingar og nýsköpun, enda hefur flokkurinn flutt breytingartillögu við fjárlög um lækkun tryggingagjalds sem er afar mikilvægt við þessar aðstæður, að gefa fyrirtækjunum traustan grundvöll til þess að bæta við sig starfsfólki í því mikla atvinnuleysi sem við glímum við.
Ég vil aðeins koma að skuldum ríkissjóðs í ljósi þessarar óvissu. Það er rætt um svokallað óvissusvigrúm í þessari umræðu og þá gjarnan rætt um prósentutölur. Þannig er gert ráð fyrir að óvissusvigrúmið verði sem hluti af landsframleiðslu 2% árið 2020, 3% 2021 og 3% 2022. En það er nauðsynlegt, herra forseti, að gera sér grein fyrir hvaða tölur liggja að baki. Árið 2020 eru þetta tæplega 57 milljarðar kr., árið 2021 eru það tæpir 93 milljarðar kr. og árið 2022 tæplega 98 milljarðar kr. Hér er um gríðarlega háar upphæðir að ræða. Þessar tölur sýna afkomufjárhæðir og hlutföll sem rúmast innan stefnunnar án þess að henni verði sérstaklega breytt.
Fjármálaráð leggur í umsögn sinni áherslu á að í þessum aðstæðum, þegar fjármála- og skuldareglur eru settar til hliðar, kalli það á aukið gagnsæi um stefnuna fram á við. Ég mun koma nánar að því hér á eftir að á gagnsæið skortir að mínum dómi. Fjármálastefnuna skortir gagnsæi um hvað tekur við færi svo að horfur yrðu lakari en í þeirri þjóðhagsspá sem miðað er við og hverjir möguleikar ríkissjóðs væru til að bregðast við aukinni óvissu að þessu leyti. Ekki kemur fram í fjármálastefnunni með hvaða hætti ríkissjóði er ætlað að fjármagna áætlaðan halla, sem er verulegur, þ.e. hvort gert er ráð fyrir lánsfjármögnun innan lands eða á erlendum mörkuðum. Fjármálastefnan gerir ráð fyrir að samanlagður halli ríkissjóðs á því tímabili sem hún tekur til nemi tæpum 1.200 milljörðum kr. og að skuldir ríkissjóðs muni að sama skapi aukast um þá upphæð.
Það er ógagnsæi í áliti meiri hlutans sem rétt er að vekja athygli á. Og, herra forseti, þar sem ég fékk ekki tækifæri til að spyrja formann fjárlaganefndar, hv. þm. Willum Þór Þórsson, hér áðan, væri gott að fá svar frá honum um það hér á eftir hvers vegna ekki ríki meira gagnsæi hvað þetta varðar, sem ég kem að núna. Hallinn á ríkissjóði er sagður vera 500 milljarðar kr. á tveimur árum, þess er getið á bls. 4 í meirihlutaálitinu. En hann er 1.200 milljarðar á tímabili stefnunnar. Maður spyr: Hvers vegna er ekki gerð grein fyrir því í meirihlutaálitinu hver hallinn er á tímabili stefnunnar? Það er bara rætt um 500 milljarða uppsafnaðan halla á tveggja ára tímabili. Verði óvissusvigrúmið nýtt, sem við höfum rætt hér um og ég gerði grein fyrir áðan, er hallinn orðinn tæplega 2.100 milljarðar kr. Það er gríðarlega há upphæð. En á þetta er hvergi minnst í meirihlutaálitinu. Maður veltir fyrir sér: Er beinlínis verið að fela raunverulega stöðu? Þessu er að mínum dómi ábótavant og er gagnrýnisvert og ég vona að hv. þingmaður og formaður fjárlaganefndar, Willum Þór Þórsson, geti komið inn á þetta á eftir. Skuldir ríkissjóðs gætu þannig numið allt að 64% af vergri landsframleiðslu í lok árs 2022.
Flest bendir til að ríkissjóður muni standa undir þessari skuldsetningu eins og fjármálaráð áréttar í umsögn sinni og að sjálfsögðu vonum við að svo verði. En engu að síður eru þetta verulega háar tölur og þær eru að sjálfsögðu áhyggjuefni, sérstaklega ef veirufaraldurinn dregst á langinn og að við verðum lengur að ná okkur á strik aftur en áætlanir gera ráð fyrir.
Miðflokkurinn leggur áherslu á mikilvægi þess að búa með þeim hætti í haginn til langs tíma litið þannig að skuldir geti lækkað með skjótum hætti þegar efnahagslífið tekur að nýju við sér. Ríkissjóður verður að vera búinn undir hugsanleg frekari efnahagsáföll. Þau koma og fara, það er nú bara einu sinni þannig. Þetta verður best tryggt með því að skapa skilyrði fyrir kröftugan hagvöxt til framtíðar og með því að beita samhæfðri hagstjórn og aga í fjármálum hins opinbera jafnt og í peningamálum. Það verður að segjast eins og er, herra forseti, að það ríkir ákveðið agaleysi í ríkisfjármálum og hefur ríkt. Við í Miðflokknum höfum bent á það í ræðu og riti.
Miðflokkurinn telur að við almenn skilyrði beri að takmarka skuldsetningu hins opinbera við að standa undir fjárfestingum en að sköttum og gjöldum sé ætlað að standa undir rekstri og tilfærslum eins og greiðslum úr almannatryggingum. Tillaga að breyttri fjármálastefnu felur í sér að aukinni skuldsetningu er beitt til að fjármagna að hluta rekstur og tilfærslur. Miðflokkurinn telur ekki nægilega ljóst dregið fram í fjármálastefnunni hve mikið af fyrirhugaðri skuldaaukningu ríkissjóðs teljist fjárfesting og snúi að þessum þætti. Þá komum við aftur að gagnsæinu sem er ákaflega mikilvægt undir akkúrat þeim kringumstæðum sem við erum í í efnahagsmálum. Á þetta hefur fjármálaráð lagt ríka áherslu.
Ég ætla að víkja næst að því sem ég kalla í nefndaráliti 3. minni hluta óvissu og freistingar, ef svo má að orði komast. Hinu svonefnda óvissusvigrúmi, sem ég gerði grein fyrir áðan og er töluvert háar upphæðir þegar maður skoðar það nánar, er ætlað að skapa færi á að mæta óvæntum atvikum á sviði efnahagsmála. Miðflokkurinn telur brýnt að þetta aukna svigrúm verði hvorki nýtt til óarðbærra fjárfestinga né til að auka útgjöld að nauðsynjalausu. Fjármálastefnan gerir ráð fyrir að svigrúmið geti numið allt að 93 milljörðum á næsta ári, 2021. Þetta er halli. Þetta eru ekki tekjur heldur halli, aukinn halli á ríkissjóði. Á því kosningaári sem fram undan er þurfa stjórnvöld að standast freistingar um útgjöld, sérstaklega ef viðsnúningur atvinnulífsins verður hraðari en gert er ráð fyrir. Það er sá freistnivandi að stjórnvöld fari að nýta þetta aukna svigrúm, þetta leyfi til að auka við halla ríkissjóðs, með hætti sem ekki er gert ráð fyrir. Eingöngu er gert ráð fyrir því að það verði nýtt til að mæta óvæntum áhrifum veirufaraldursins. Það er ekki með fullnægjandi hætti gerð grein fyrir því með hvaða hætti óvissusvigrúmið í hinni endurskoðuðu stefnu er ákvarðað, einkum vegna ársins 2020 þar sem enginn samanburður á mismunandi forsendum liggur fyrir. Gangi viðsnúningurinn í efnahagslífinu hraðar fyrir sig en gert er ráð fyrir þarf fullt gagnsæi að ríkja um hugsanlegar niðurstöður en á það skortir af hálfu ríkisstjórnarinnar. Fjármálaráð getur þess í umsögn sinni að ákveðin hætta sé á lausung í ríkisfjármálum vegna þessa. Þetta er mjög athyglisverð ábending frá fjármálaráði sem er mjög mikilvægt að verði tekin alvarlega. Þessi lausung getur gert það að verkum að stofnað verði til annarra útgjalda en vegna áhrifa veirufaraldursins ef betur árar í efnahagslífinu en gildandi spár gera ráð fyrir.
Ég vil næst, herra forseti, víkja að því sem ég kalla sókn gegn atvinnuleysi. Það er að sjálfsögðu brýnasta verkefnið sem stjórnvöld standa fyrir og Alþingi stendur frammi fyrir. Atvinnuleysi þúsunda manna er stærsta viðfangsefnið sem við blasir. Langtímaatvinnuleysi getur haft í för með sér mjög alvarleg áhrif í fjárhagslegu og heilsufarslegu tilliti. Spár gera ráð fyrir að atvinnuleysi geti farið í 10% á landsvísu í lok árs. Á Suðurnesjum er það mest og stefnir í yfir 20% í Reykjanesbæ. Þetta eru að sjálfsögðu mjög alvarlegar tölur og þess vegna er ákaflega mikilvægt að ekki sé ágreiningur innan ríkisstjórnarinnar um leiðir. Það er nú einu sinni þannig að ágreiningur innan ríkisstjórnarinnar varð þess valdandi að hún lagðist gegn nauðsynlegu viðhaldi varnarmannvirkja í Helguvík, að stærstum hluta fjármögnuðu af Atlantshafsbandalaginu. Þetta ber vott um að ríkisstjórnin hafi ekki þann innri styrk sem þarf til að beita tiltækum úrræðum gegn hinu mikla atvinnuleysisvanda.
Hin endurskoðaða stefna sem hér er lögð fram spannar tímabilið 2018–2022 og felur að sínu leyti í sér endurskoðun á stefnu aftur í tímann. Ég kom inn á þetta í 1. umr. þessa máls. Þetta er í annað sinn sem breytingar eru gerðar á fjármálastefnu ríkisstjórnarinnar. Stefnan er almennt orðuð og hún er ógagnsæ eins og ég hef komið inn á og í hana vantar framsetningu á mikilvægum þáttum eins og mat á áhrifum mikils atvinnuleysis á tekjur og gjöld ríkissjóðs. Það er algerlega nauðsynlegt að í þessum efnum liggi einhverjar tölur fyrir og spár, þ.e. áhrif á tekjur og gjöld ríkissjóðs. Fjármálaráð getur þess sérstaklega að ekki séu greind áhrif einkaneyslu og fjárfestingar.
Meginverkefni Alþingis er að fara yfir hvort fjármálastefna í ríkisfjármálum á tímum mikillar óvissu í efnahagsmálum er í samræmi við lög um opinber fjármál, hvernig grunngildin samkvæmt lögunum eru höfð að leiðarljósi. Í stefnuna vantar mun ítarlegri umfjöllun um hvert grunngildi fyrir sig og hvernig þau eru lögð til grundvallar. Í stefnunni er fjallað um aðlögun fjármálastefnu í ljósi fjármálareglna án fullnægjandi skýringa eða rökstuðnings. Í þessu efni vantar að gera grein fyrir hvernig markmiðin nást í hinu erfiða árferði sem við blasir. Ósvarað er hvernig ríkisstjórnin hyggst tryggja stöðugleika í fjármálastefnu á tímum mikils atvinnuleysis og hvernig stjórnvöld ætla að tryggja sjálfbærni í einni dýpstu efnahagskreppu Íslandssögunnar. Gagnsæi hefur því aldrei verið mikilvægara.
Miðflokkurinn leggur þunga áherslu á að framlögð stefna sé gagnsæ um mælanleg markmið sem ríkisstjórnin setur fram og þá ekki einungis til meðallangs tíma eins og lögin kveða á um. Ekki er síður mikilvægt að á hverjum tíma sé fyrir hendi svigrúm til aðgerða sem tryggja sjálfbærni opinberra fjármála og stuðla þannig að stöðugleika efnahagslífsins. Þessir mikilvægu þættir eru orðaðir í stefnunni en með afar almennum hætti. Gerð er grein fyrir hagvaxtarspá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og vekur athygli að þar er ekki minnst á Norðurlöndin sem við berum okkur gjarnan saman við. Yfirlit um áhrif ólíkra forsendna, svokallaðar sviðsmyndir, er mikilvægt í ríkisfjármálastefnu og sérstaklega á tímum óstöðugleika og óvissu í efnahagsmálum. Stefnan gerir ráð fyrir því að hagvöxtur taki þegar við sér árið 2021. Nánari útlistun vantar á því á hvaða forsendum slík spá er reist.
Við sjáum, herra forseti, að það gæti allt saman hrunið, ef svo má segja, ef veirufaraldurinn dregst á langinn og við sjáum fram á annan veirufaraldur í byrjun næsta árs eins og dekkri spáin gerir ráð fyrir og greint er frá. Það vantar nánari útlistun á forsendum slíkrar spár og í þessu tilfelli er umfjöllunin á allt of almennum nótum.
Í framlagðri stefnu er greint frá því með skýrum hætti að verði hagvöxtur töluvert meiri en gert er ráð fyrir í stefnunni skuli heildarafkoma ríkissjóðs batna sem því nemur. Ekki er þess getið við hvaða einstaka þætti er átt. Hér skortir enn og aftur fullnægjandi gagnsæi eins og áður hefur verið lögð áhersla á.
Gerð er grein fyrir annarri og dekkri sviðsmynd og eftir því hefur verið kallað, m.a. af fjármálaráði. Sú dökka sviðsmynd sem sett er fram gerir ráð fyrir því að önnur stór bylgja veirufaraldursins komi upp snemma á næsta ári og að efnahagsbatinn hefjist ekki að ráði fyrr en 2022. Í sviðsmyndina vantar tölur um hugsanlegan fjölda atvinnulausra í ljósi grunnviðmiða um forsendur og hins vegar í ljósi hinnar dekkri sviðsmyndar. Skýr framsetning í þá veru myndi auka trúverðugleika og aðhald, ekki síst gagnvart hugsanlegri nýtingu óvissusvigrúmsins á kosningaári.
Ég fer nú að stytta mál mitt, herra forseti, að þessu sinni. Ég vil koma aðeins inn á áherslur Miðflokksins um aukna atvinnu og bætt lífskjör. Miðflokkurinn leggur áherslu á framtíðarsýn þar sem markmið stefnunnar er leiðarljós um viðbrögð stjórnvalda og Alþingis á erfiðum tímum og nauðsynlegar aðgerðir til að snúa vörn í sókn. Á þetta skortir af hálfu ríkisstjórnarinnar og í þessari stefnu. Miðflokkurinn vill trausta hagstjórn með atvinnu- og tekjusköpun fyrir augum sem fallin er til að efla velferð og hagsæld í landinu. Fyrirtækin verða að búa við skilyrði sem gera þeim kleift að starfa í samkeppni við erlenda keppinauta, svo að dæmi sé tekið, og þau verða að halda eftir nægilegum hluta af tekjum sínum til þess að geta ráðið til starfa fleira fólk á betri kjörum, ráðist í arðsamar fjárfestingar og nýsköpun sem er forsenda aukinnar framleiðni og þar með bættra lífskjara fyrir fólkið í landinu.
